17 شهریور 1395
سید محمد موسوی
روز 17 شهریور 1357 از جمله روزهای مهم در تاریخ انقلاب اسلامی است. این روز که به عنوان جمعه سیاه معروف است، از جمله ایامی است که تاثیر عمیقی بر نهضت انقلابی ایران داشت. قیام 17 شهریور که در پی چندین ماه اعتراض مردم و سرکوب حکومت انجام گرفته بود، تاثیر عمیقی بر ادامه نهضت انقلابی ایرانیان داشت.
در پی سیاست سرکوب خونین، در اواخر بهار تا اواسط تابستان سال 1357 از شدت و گستره اعتراضات و فعالیت‌های مخالفان حکومت تا حدودی کاسته شد. این وضعیت باعث شد تا ناظران خارجی و مفسران سیاسی به این جمع بندی دست یابند که شاه پس از یک رشته درگیری با مخالفان از دی ماه 1356تا خرداد ماه 1357، اکنون ابتکار عمل را به دست گرفته و کاملا بر اوضاع مسلط است و اکنون هیچ خطر جدی رژیم را تهدید نمی‌کند. شاه در این دوران در یک مصاحبه تلویزیونی تشریح کرد که «هیچ قدرتی توان کنار نهادن مرا نخواهد داشت. چرا که 700 هزار نیرو از من پشتیبانی می‌کنند، همه کارگران و اکثریت مردم پشت سرم هستند و من قدرتمندم.»(1) اما در روز 17 شهریور ماه 1357 ملت ایران نشان دادند که اعتراضات اساسی به حاکمیت پهلوی‌ها و ساختار و عملکردهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آنها دارند. اتفاقات این روز ریشه در تظاهرات ماه‌ها و روزهای گذشته در تهران و سایر شهرهای کشور داشت. چرا که از اواخر سال 1356 به تدریج حرکتهایی بر ضد حکومت پهلوی شکل گرفته بود.
به دنبال یک رشته تظاهرات مردمی که از 13 شهریور ماه همان سال آغاز شده بود و در روزهای آتی نیز ادامه پیدا کرد، حکومت پهلوی اعلام کرد که از روز هفدهم شهریور در تهران و 11 شهر دیگر به مدت 6 ماه حکومت نظامی برقرار خواهد شد و احدی حق تجمع در اماکن عمومی را ندارد. اما مردم تهران که از این مسئله اطلاعی نداشتند از ساعات اولیه صبح به خیابانها آمده و به سمت میدان ژاله که به دلیل شهادت عده‌ای از انقلابیون در آنجا، به یکی از نمادهای انقلاب تبدیل شده بود حرکت کردند. نیروهای نظامی نیز به سمت مردم آتش گشوده و تعداد بسیاری از آنها را به شهادت رساندند. در دیگر شهرهای کشور نیز ساواک و سایر نیروهای نظامی و امنیتی بر روی تظاهرکنندگانی که حکومت نظامی را نادیده گرفته و به خیابانها ریخته بودند، آتش گشودند و تعداد کثیری از آنها را شهید و مجروح کردند.(2)
این روز که در تاریخ انقلاب اسلامی به «جمعه سیاه» شهرت دارد از دو منظر اهمیت دارد: اول این که یک نقطه عطف به حساب می‌آید که راه هر گونه مماشات و گفت‌وگو را میان حکومت پهلوی با مخالفان بست، زیرا چنین کشتاری تنها در 15 سال قبل از آن (15 خرداد 1342) سابقه داشت. دوم به این خاطر که درباره تعداد شهیدان روایت‌های متعددی نقل شده است. از 100 یا 200 نفر تا 4000 نفر. درباره موضوع اول تحقیقات و مقالات متعددی نگاشته شده است، اما موضوع دوم کمتر مورد بررسی قرار گرفته و چندان مورد کنکاش پژوهشگران و محققان انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران قرار نگرفته است. در این نوشته کوتاه به دنبال بررسی آمار و ارقام مختلف راجع به این موضوع بوده و سعی می‌کنیم تا از لابه‌لای آنها به یک نتیجه‌گیری قانع کننده در مورد تعداد شهدای این واقعه دست یابیم.
شهدای 17 شهریور و آمار و ارقام متفاوت
در پی حادثه 17 شهریور فرمانداری نظامی حکومت پهلوی در اطلاعیه شماره 4 خود ضمن متهم کردن مردم، اعلام کرد در این واقعه 58 نفر (شهید) و 205 نفر زخمی شدند. دو روز بعد دادگستری آن حکومت اعلام کرد تعداد (شهیدان) به 95 نفر رسید.(3)
اما یرواند آبراهامیان نویسنده کتاب ایران بین دو انقلاب در مورد تعداد شهدا و مجروحان این حادثه چنین نوشته است: «شب، مقامات نظامی تلفات آن روز را را جمعا 87 کشته و 205 زخمی اعلام کردند. اما مخالفین اعلام کردند که تعداد کشته شدگان به بیش از 4000 نفر می‌رسد و تنها در میدان ژاله 500 نفر کشته شدند.»(4)
سولیوان، سفیر وقت آمریکا در تهران نیز تعداد کشته شدگان را بیش از 200 نفر اعلام کرد.(5) فریدون هویدا، نخست وزیر سابق حکومت پهلوی در آن زمان، نیز رقم کشته‌ها را، به نقل از منابع مختلف حکومت پهلوی 500 نفر اعلام کرد.(6) ساواک نیز از 97 کشته خبر داد.(7)
جان دی. استمپل که خود از مسئولان رده بالای سفارت ایالات متحده آمریکا در ایران بود، بعدها کتابی منتشر کرد و در آن به تحولات قبل از انقلاب اسلامی ایران پرداخت. وی در کتاب خود درباره واقعه میدان شهدا می‌نویسد: «بلادرنگ پس از آغاز برخورد در میدان ژاله، مجروحین حادثه به سه بیمارستان واقع در نواحی اطراف روانه شدند. منابع پزشکی کشته شدگان را بین 200 تا 400 نفر برآورد کردند.»(8)
این آمار متناقض در نوشته‌ها و صحبتهای افراد دیگری نیز آمده است. مثلا در خاطرات یکی از کارمندان پزشکی قانونی تهران درباره شهدای 17 شهریور 1357 نیز می‌خوانیم: «555 جنازه در قطعه 17 بهشت زهرا دفن شد، که دفن آنها سه چهار روز طول کشید. از طریق ساواک نیز 342 جنازه در بهشت زهرا طی یک ماه به خاک سپردیم.»(9)
در این میان جبهه مخالف حکومت پهلوی، آمارهای حکومت را به هیچ عنوان ارقام واقعی ندانسته و تعداد شهدا را بین 3 تا 5 هزار تن به تناوب برآورد نمود. گفته می‌شود، دکتر علی امینی طی مصاحبه‌ای آمار کشته شدگان را بیشتر از دو هزار نفر اعلام کرد که این موضوع سروصدای زیادی در محافل وابسته به حکومت از جمله در مجلس برپا ساخت.(10)
محمد باهری نیز که در آن زمان عهده‌دار سمت وزارت دادگستری وقت بوده است، می‌گوید: «بنابر گزارش سازمان پزشکی قانونی و سازمان بهشت زهرا مجموع کشته شدگان روز هفدهم شهریور و زخمی‌هایی که تا روز بیست وششم شهریور فوت کرده‌اند ۱۲۶ نفر بوده است.»(11)
اما براساس آخرین آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی تاکنون آمار شهدای شناخته شده 17 شهریور تهران حدود 88 تن و آمار شهدای سراسر کشور در این روز 123 تن ثبت شده است.(12) هر چند در کتاب یادنامه که پس از انقلاب توسط بنیاد شهید و امور ایثارگران چاپ شده است تعداد واقعی شهدای این روز 93 نفر اعلام شده است.(13) تفاوت بین 88 و 93 چندان زیاد نبوده و می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که طبق آمار بنیاد شهید و امور ایثارگران آمار شهدای تهران در این واقعه حول وحوش 90 نفر بوده است.
ضمن این که عمادالدین باقی ـ نویسنده و پژوهشگر ـ نیزبا توجه به دسترسی به آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی و منابع دیگر(سازمان بهشت زهرا و پزشکی قانونی) تعداد شهیدان ۱۷ شهریور را ۸۸ نفر ذکر کرده و یادآور شده است: «از این تعداد ۶۴ نفر در میدان ژاله و بقیه در نقاط دیگر شهر کشته شدند. زیرا تظاهرات به نقاط دیگر شهر خصوصا شرق تهران نیز سرایت کرد.» (14)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بنیاد شهید و امور ایثارگران وظیفه پیگیری و تحقیق و تفحص درباره شهدای انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و در اختیارگذاشتن خدمات به خانوادهایشان را بر عهده گرفته است. بنابراین یکی از وظایف مهم این نهاد انجام تحقیق و تفحص درباره تعداد شهدای انقلاب اسلامی است. همانطور که قبلا نوشته شد، بنیاد شهید و امور ایثارگران آمار شهدای شناخته شده 17 شهریور تهران را حدود 88 تن و آمار شهدای سراسر کشور در این روز را 123 تن اعلام کرده است. این آمار با آمار اعلامی منابع رسمی در زمان وقوع حادثه ـ با کمی تسامح ـ تطابق داشته و صحت آن آمار و ارقام را تایید می‌کند. اما عدم اعتماد مردم به حکومت پهلوی ـ که خود ناشی از عدم مشروعیت مردمی این حکومت و عدم شفافیت آن بوده است ـ منجر به این شده است تا مردم آمار اعلامی توسط نهادهای رسمی را باور نکنند و افراد مختلف با توجه به دیده‌ها و شنیده‌هایشان به ارائه آمار و ارقام مختلف و تفسیر این واقعه بپردازند.
چرایی آمار و ارقام متفاوت
تا قبل از وقوع حادثه 17 شهریور 1357 هنوز عده‌ای امکان رسیدن به یک راه حل میانی (به جای انقلاب و تغییرات شدید سیاسی) را شدنی دانسته و معتقد بودند که حکومت پهلوی می‌تواند با ایجاد پاره‌ای اصلاحات سیاسی و دادن برخی حقوق و آزادیهای سیاسی و در پیش گرفتن سیاستهای درست فرهنگی و مذهبی فضا را آرام کند. اما وقایع 17 شهریور 1357 شکاف بین حکومت پهلوی و ملت را دوچندان کرده و نیروهای سیاسی و مذهبی و عموم مردم را نسبت به سیستم حاکم و حکومت آن بسیار بدبین نمود و انگیزه آنها برای تغییر اوضاع و انقلاب را دو چندان کرد. این بدبینی مردم و گروههای سیاسی به حکومت، نهایتا تاثیر خود را بر عدم اعتماد مردم به گفته‌ها، مواضع و آمارهای اعلامی حکومت و نیروها و سازمانهای تحت امر آن نشان داد. به همین دلیل مردم و نیروهای ملی و مذهبی به راحتی آمار و ارقام اعلامی حکومت درباره شهدای واقعه 17 شهریور و سایر وقایع انقلاب اسلامی را باور نکرده‌اند. از طرف دیگر؛ دیدن صحنه‌های سرکوب وحشیانه مردم در روز 17 شهریور و ریختن خون مردم بی‌گناه در کف خیابانها، احساسات ناظران را جریحه‌دار کرده و تعداد شهیدان را بیش از حد واقعی نشان می‌داد.
یکی دیگر از دلایل تفاوت در آمار و ارقام اعلامی درباره شهدای 17 شهریور ماه 1357 تلاش حکومت پهلوی برای سرپوش نهادن بر سرکوب تظاهرات مردمی است. عدم آزادی مطبوعات و رسانه‌ها برای پیگیری وقایع در آن زمان و به دست آوردن آمار و ارقام صحیح موجب ایجاد ابهام درباره موضوعات مختلف از قبیل آمار واقعی شهدای 17 شهریور شده و در نتیجه هر کسی از ظن خود و با توجه به آنچه دیده و یا شنیده بود، دست به اعلام آمار و ارقام می‌زد.
فرجام
واقعه 17 شهریور منجر به پیامدهای مختلفی شده است که مهمترین آنها عبارتند از: افزایش شکاف فی ما بین حکومت پهلوی و مردم، تحکیم رهبری امام خمینی(ره) و تهییج مردم برای ادامه مبارزه، افزایش شکاف بین نیروهای حکومت پهلوی، ایجاد تردید در میان حامیان خارجی شاه برای ادامه حمایت از آن و ... . این پیامدها نهایتا منجر به تسریع انقلاب اسلامی و سست شدن پایه‌های حکومت پهلوی شد. بنابراین به نظر می‌رسد افزایش یا کاهش تعداد شهدا و مجروحان واقعه 17 شهریور ماه 1357 تاثیر چندانی بر درک اهمیت این واقعه و تاثیر آن بر روند پیروزی انقلاب اسلامی نداشته باشد. آنچه به نظر حائز اهمیت است جایگاه والای شهدای آن روز و ددمنشی حکومت پهلوی در این واقعه و تاثیرات مهم و اساسی واقعه 17 شهریور ماه 1357 بر ادامه مبارزات سیاسی علیه حکومت پهلوی است.
پی‌نوشت:
تعداد بازدید: 14604
