04 اسفند 1395
سیدرضا فندرسکی
این گزارش به مبارزات مردم ایلام علیه حکومت پهلوی در طی سالهای 1356 و 1357 می‌اندازد. ایلام شهری در غرب ایران و مرکز استانی به همین نام است.
روز بیست و نهم آذر سال 1356 یکی از روحانیون فعال ایلام به نام جهانبخش تعمیرکاری(1) در مسجد جامع این شهر به ایراد سخنرانی پرداخت. از نظر ساواک سخنان وی تحریک‌آمیز بود. وی همچنین هنگام سخنرانی کسی که برای سلامتی شاه دعا می‌کرد مبادرت به قطع برق مسجد نمود. روز بعد مأموران امنیتی این روحانی را دستگیر کردند و در بازرسی از منزل وی تعدادی کتاب انقلابی کشف کردند. به گزارش ساواک نیروهای انقلابی در دی ماه قصد انجام اقداماتی را داشتند که با این اقدامات مقابله شد.
به منظور همدردی با شهدای حوادث یزد و جهرم تعدادی از مغازه‌های ایلام در روز نوزدهم اردیبهشت سال 1357 تعطیل شد و مراسمی در منزل یکی از روحانیون برگزار گردید. شب هنگام نیز تعدادی اعلامیه که در آنها از امام خمینی (ره) و شهدای انقلاب تجلیل شده بود در خیابان‌های ایلام توزیع شد.
اوایل خرداد ماه یکی از روحانیون برجسته ایلام به نام آیت‌الله عبدالرحمن حیدری(2) طی سخنانی در مسجد جامع این شهر اعلام کرد که شهربانی ایلام دو نفر از جوانان را دستگیر کرده و ریش آنان را به اجبار تراشیده است و این کار ممکن است باعث ایجاد شورش در جوانان شود. همگانی شدن این خبر باعث ناراحتی مردم ایلام شد.
در پی تحرکات نیروهای انقلابی، شورای هماهنگی این شهرستان با حضور استاندار، رئیس ساواک، رئیس شهربانی و فرمانده هنگ ژاندارمری استان تشکیل شد که مهمترین تصمیم آن نظارت بر اعمال بیست و چهار نفر از انقلابیون این شهر بود.
در سالروز قیام پانزده خرداد اکثر مغازه‌های ایلام تعطیل شد. روز بیست و هفتم خرداد نیز به مناسبت چهلمین روز شهادت شهدای اردیبهشت ماه قم و کازرون تعدادی از مغازه‌های ایلام بسته بود.
به گزارش شهربانی ایلام مسجد جامع این شهر کانون تجمع انقلابیون بوده و به صورت مرتب اعلامیه‌های انقلابی در آنجا توزیع می‌شد. آنها حتی عکس امام خمینی (ره) را نیز روی دیوار نصب کرده بودند. شهربانی تعداد زیادی از افراد فعال این مسجد از جمله شیخ عبدالرحمن حیدری و محمدتقی مروارید را شناسایی کرده و تحت نظر داشت.
اواخر تیرماه عده‌ای از مردم از مسجد امیرالمومنین(ع) حرکت کردند و در حالیکه شعارهای «مرگ بر شاه» سر داده بودند به سمت سازمان غیرنظامی ایلام حرکت کردند.
بر اساس گزارش ساواک سخنرانی‌های نمایندگان دهلران و ایلام در مجلس موجی از نارضایتی را در میان مردم این شهرها به وجود آورده، چنان‌که حتی گفته می‌شود اگر آنان به شهرستان‌های خود بیایند ممکن است توسط مردم کشته شوند. نابسامانی‌های اداری و اعمال نفوذ در ایلام به حدّی است که همسران دو نفر از مقامات قضایی، مدت چهار سال است در اداره بهداری استخدام شده و حقوق می‌گیرند، در حالیکه حتی یک بار هم به اداره خود مراجعه نکرده‌اند.
اوایل مرداد ماه شیخ محمدتقی مروارید به علت فعالیتهای انقلابی دستگیر شد و جهانبخش تعمیرکاری نیز طبق رأی کمیسیون امنیت اجتماعی ایلام تبعید گردید.
در مراسمی در مسجد جامع پس از اقامه نماز در مسجد بسته شد و شخص ناشناسی علیه مقامات حکومت پهلوی سخنرانی کرد. پس از این سخنرانی مردم به خیابانها آمده و تظاهرات کردند. در پی این اقدامات شورای هماهنگی شهرستان ایلام جلسه فوق‌العاده تشکیل داد و تصمیم گرفته شد برای جلوگیری از حوادث احتمالی از تیپ شاه‌آباد غرب تقاضای اعزام یک گروهان سرباز شود. در درگیری‌های این روز ده نفر توسط مأموران دستگیر شدند.
روز نوزدهم مرداد هم تظاهراتی در ایلام روی داد. در این ایام آیت‌الله عبدالرحمن حیدری در منزل خود مجالس عزاداری برگزار و مردم را برای شنیدن نوارهای امام خمینی (ره) دعوت می‌کرد.
در آخرین روز مرداد ماه افراد ناشناسی رستوران یک پارک جنگلی را که وابسته به اداره اطلاعات و جهانگردی بود آتش زدند.
در همین ایام در مراسمی که در مسجد صاحب‌الزمان (عج) شهر مهران برگزار شد، یکی از روحانیون قانون اساسی حکومت پهلوی را مورد انتقاد قرار داد. سخنرانی این فرد مورد توجه جوانان مهران قرار گرفت.
روز نهم شهریور در پی سخنرانی شیخ عبدالمحمود عبداللهی اصفهانی در مسجد جامع ایلام عده‌ای از جوانان به خیابان آمده و تظاهرات کردند. در جریان این تظاهرات پنج نفر توسط مأموران دستگیر شدند.(3)
روز عید فطر (سیزدهم شهریور) شرکت‌کنندگان در نماز عید، پس از خروج از مسجد جامع تظاهرات کردند. مأموران حکومت پهلوی برای پراکنده کردن جمعیت اقدام به تیراندازی کردند که در نتیجه سه نفر به اسامی شیرزاد عبداللهی، امیر پورصفر و اسد شیرخانی به شهادت رسیدند.(4)
این حادثه موجب خشم مردم و بحرانی شدن اوضاع در شهر ایلام باعث شد و به درخواست شورای تأمین استان یک گروهان از تیپ شاه‌آباد (اسلام‌آباد) به استعداد 160 نفر به همراه ده هلی‌کوپتر در همان روز وارد ایلام شدند.
به دنبال اعلام تعطیل عمومی روز شانزدهم شهریور در سراسر کشور، بازار و مغازه‌های ایلام تعطیل شد و پلیس در تمام نقاط حساس شهر مستقر گردید.
ساواک که همواره بسته‌های پستی افراد انقلابی را بازبینی می‌کرد نامه‌ای را که از قم برای یکی از انقلابیون فعال ایلام فرستاده شده بود مورد بازبینی قرار داد. در این نامه توصیه شده بود که جوانان را تشویق به شرکت در تظاهرات نمایند.
به مناسبت اعتراض به ایجاد محدودیت برای امام خمینی (ره) در نجف، اکثر مغازه‌های ایلام در روز نهم مهر تعطیل شد. در این روز در دو نوبت صبح و عصر تظاهراتی برگزار شد و تظاهرکنندگان پرچم‌های سیاه در دست داشتند.(5)
پس از تظاهرات این روز نگرانی‌های مسئولان شهر افزایش یافت و به همین دلیل تقاضای اعزام گروهان ضد اغتشاش از تیپ زرهی شاه‌آباد غرب (اسلام‌آباد غرب) کردند که این گروهان بلافاصله وارد ایلام شد. روز بعد عده‌ای از مردم در خیابان خیام به راه افتادند و شعار دادند. عصر روز بعد از آن هم عده‌ای از زنان و دختران دانش‌آموز با حجاب اسلامی در مسیر خیابان برق به خیابان‌های خیام و سعدی راهپیمایی کردند. در پی این تظاهرات، نیروهای نظامی در خیابان خیام که کانون اصلی اجتماعات و تظاهرات در ایلام بود مستقر شدند.
دانش‌آموزان چند دبیرستان در ایلام در روز شانزدهم مهر از رفتن به کلاس درس خودداری کرده و در محوطه دبیرستان‌های خود اجتماع کردند.(6) روز بعد چهارصد نفر از دانش‌آموزان مدرسه راهنمایی ماندانا به عنوان همدردی با فرهنگیان کرمانشاه، از رفتن به کلاس خودداری کردند. عصر این روز تظاهرات دانش‌آموزی برگزار شد و مأموران برای متفرق کردن آنها از گاز اشک‌آور استفاده کرد. در این روز پانصد نفر از فرهنگیان ایلام جهت تشکیل کانون معلمان در تالار آموزش و پرورش اجتماع کردند اما این نشست بدون نتیجه پایان یافت.
در همین روزها ساواک در گزارش خیلی محرمانه خود اشاره می‌کند که استاندار وقت ایلام از کسانی که معروف به حیف و میل و تجاوز به اموال عمومی هستند حمایت و در سخنرانی‌های خود از الفاظ زشت خطاب به مخالفان حکومت پهلوی استفاده می‌کند که باعث خشم مردم می‌شود. ساواک در یک نتیجه‌گیری اعلام می‌کند که با توجه به نارضایتی اکثریت مردم به ویژه فرهنگیان از استاندار، ابقای وی در این مقام به مصلحت نیست.
در روز هجدهم مهرماه اداره‌های امور اقتصادی و دارایی و تعاون و امور روستاها در ایلام، در اعتصاب به سر می‌بردند. با نزدیک شدن به روز چهلم شهدای هفده شهریور تهران، آیت‌الله شیخ عبدالرحمن حیدری که مدتی در قم به سر می‌برد و به تازگی به ایلام بازگشته بود از مردم خواست که در روز بیست و چهارم مهر تظاهرات کنند. در روز مقرر اکثر مغازه‌های شهر تعطیل و تمام مدارس و بسیاری از اداره‌ها نیز در حال اعتصاب بودند. تظاهراتی نیز برگزار شد اما منجر به درگیری نشد.
چند روز بعد آیت‌الله محمدتقی مروارید که در مرداد ماه دستگیر شده بود آزاد شد. مردم ایلام به منظور استقبال از او با دهها دستگاه خودرو و موتورسیکلت به چهل کیلومتری شهر ایلام رفتند و در حالیکه شعار می‌دادند همراه با وی وارد ایلام شدند. به نوشته روزنامه خراسان مردم در این مراسم دهها گاو و گوسفند قربانی کردند.(7)
روز بیست و نهم مهر تظاهرات و درگیری‌های پراکنده دانش‌آموزی روی داد. به گفته ساواک در این درگیری‌ها یک نفر به نام حسن فتاحی بر اثر سکته قلبی درگذشت. عصر این روز تظاهرات ادامه یافت و دانش‌آموزان در ملاقات با مسئولان آموزش و پرورش خواسته‌های خود را مطرح کردند که مهمترین آنها برقراری حکومت اسلامی و آزادی تمام زندانیان سیاسی بود.
در روزهای اول تا دهم آبان تمام مراکز آموزشی ایلام تعطیل بودند. در تظاهرات روز پنجم آبان، مأموران به سوی مردم تیراندازی کردند و در نتیجه چند تن زخمی شدند. همین مسئله باعث شد مردم شیشه‌های چند بانک، اداره و سینما را بشکنند. در تظاهرات دو روز بعد هم در اثر تیراندازی مأموران نوزده نفر از مردم مجروح شدند.
روز دوازدهم آبان عده‌ای از مردم در حالیکه چند تن از روحانیون پیشاپیش آنها حرکت می‌کردند در خیابانها به راهپیمایی پرداخته و در پایان نماز جماعت را در مسجد جامع برگزار کردند. روز بعد عده زیادی از مردم که مطبوعات تعداد آنها را سی هزار نفر ذکر کردند پس از راهپیمایی در مقابل ساختمان دادگستری ایلام اجتماع کرده و با صدور قطعنامه‌ای که در آن بر آزادی زندانیان سیاسی، بازگشت امام خمینی (ره) به کشور و تشکیل حکومت اسلامی تأکید شده بود اعلام کردند که در صورت عدم تحقق خواسته‌هایشان دست به تحصن خواهند زد.
روز چهاردهم آبان کارکنان اداره آموزش و پرورش در محل اداره اجتماع کردند و در ادامه کارکنان اداره بهداری و دانشجویان دانشکده کشاورزی نیز به آنان پیوستند. چند تن از اجتماع کنندگان از مدیرکل نیز اداره آموزش و پرورش خواستند تا با آنان اعلام همبستگی کند. مدیرکل طی سخنانی اظهار کرد که در چهارچوب قانون اساسی در کنار آنان خواهد بود. وی به درخواست حاضران شعار «زنده باد خمینی» را تکرار کرد. در پایان این اجتماع فرهنگیان اعلام کردند که تا برآورده شدن خواسته‌هایشان در دبیرستان تربیت تحصن خواهند کرد.
روز بیستم آبان گروهی از جوانان ایلام راهپیمایی کردند و پس از گذشتن از چند خیابان در خیابان خیام مستقر شدند. دو روز بعد پس از مجلس ختمی که در مسجد صاحب‌الزمان (عج) شهرستان مهران برگزار شد مردم تظاهرات کردند که با دخالت مأموران پراکنده شدند. اما سخنران مراسم دستگیر شد که پس از اجتماع مردم در مقابل ژاندارمری آزاد شد.در همین روز زنی به نام ربابه کمالی که مانع از ورود مأموران به خانه‌اش در تعقیب تظاهرکنندگان شده بود هدف گلوله قرار گرفت و پس از چند روز به شهادت رسید.
به دنبال بحرانی شدن اوضاع در ایلام، شورای تأمین استان تشکیل و به این نتیجه رسید که وجود حکومت نظامی در این شهر به دلیل نبود دادگاه نظامی در استان و نداشتن سرعت عمل در تصمیم‌گیری نسبت به دستگیرشدگان لازم است.
اوایل آذر ماه آیت‌الله شیخ محمدتقی مروارید در مسافرتهایی به شهرستان‌های ایوان و مهران و ایراد سخنرانی‌های انقلابی، مردم آن مناطق را به برگزاری تظاهرات تشویق می‌کرد. با نزدیک شدن به روزهای ماه محرم دامنه تظاهرات و مخالفت‌ها روزبه‌روز افزایش می‌یافت.
هشتم آذر، دو هزار نفر از مردم به سرپرستی آیت‌الله عبدالرحمن حیدری و محمدتقی مروارید جهت شرکت در مراسم تشییع یکی از روحانیون در خیابانها به راه افتادند و هنگامی که مقابل ساختمان ساواک و گروهان اعزامی در تیپ شاه‌آباد غرب (اسلام‌آباد) رسیدند اقدام به شعار دادن کردند. آنان همچنین قصد حمله به مجسمه رضا شاه را داشتند که با تیراندازی مأموران مواجه شدند. به دنبال این تظاهرات شیخ محمدتقی مروارید توسط ساواک دستگیر شد.
در روز سیزدهم آذر پس از یک سخنرانی در شهر مهران بین انقلابیون و مخالفان آنها درگیری‌هایی روی داد. در این روز فرمانده لشکر 81 زرهی کرمانشاه و همراهانش با هلی‌کوپتر وارد ایلام شدند. این سفر به درخواست استاندار ایلام و به منظور چاره‌اندیشی درباره تظاهرات‌های شهر ایلام انجام شد. روز بعد چهار هزار نفر از مردم این شهر تظاهرات کردند.
روز پانزدهم آذر شیخ محمدتقی مروارید روحانی فعال و انقلابی ایلام در مسجد روستای هفت چشمه ضمن ایراد سخنرانی از مردم خواست تا به مقاومت در برابر مأموران حکومت پهلوی بپردازند و در روزهای تاسوعا و عاشورا قیام کنند. پس از این سخنرانی هزار نفر از مردم تظاهرات کردند و با مأموران حکومت پهلوی درگیر شدند. ساواک پیشنهاد کرد آیت‌الله مروارید هر چه سریعتر دستگیر شود، زیرا در غیر این صورت ممکن است اوضاع سراسر استان از کنترل خارج شود. در این روز اکثر اداره‌های ایلام و دانشکده دامپروری این شهر در اعتصاب به سر می‌بردند. روز بیست و ششم آذر هم تظاهرات برپا شد و روز بعد نیز تمام مغازه‌های شهر ایلام تعطیل شدند.
در همین روزها پنج نفر از روحانیون برجسته این منطقه با صدور اعلامیه‌ای از مبارزات مردم ایلام در برابر حکومت پهلوی قدردانی کردند.
در دی ماه روند تظاهرات مردم ایلام شتاب بیشتری به خود گرفت. علاوه بر تظاهرات روزهای دوم و سوم دی، شب‌هنگام پنجم دی نقاط مختلف شهر شاهد تظاهرات و انفجار بمب‌های دست ساز بود. به گفته ساواک در دو ماه منتهی به این روز، خیابان خیام و اطراف آن توسط مخالفان حکومت پهلوی مسدود شده و پلیس دخالت و نفوذی در آن مناطق ندارد.
روز نهم دی تظاهرات گسترده‌ای در ایلام برگزار و مقابله مأموران حکومت پهلوی با مردم، منجر به مجروح شدن دو نفر شد.(8) روز بعد نیز تظاهرات مشابهی بر پا گردید.
مردم ایلام که چند بار برای پایین کشیدن مجسمه رضا شاه اقدام کرده بودند در شبهای منتهی به این روزها با پرتاب نارنجک و تیراندازی سعی در تخریب این مجسمه داشتند. در روز چهاردهم دی این تلاشها ادامه یافت، اما به نتیجه‌ای نرسید. در این روز جاده مهران ـ دهلران توسط مخالفان حکومت پهلوی مسدود شد و هیچگونه ترددی در آن صورت نگرفت. ساواک ایلام خواستار اعزام واحدهای ارتش به این منطقه شد. در تظاهرات پراکنده دو روز بعد نیروهای انقلابی به سمت نگهبانان مجسمه رضا شاه تیراندازی کردند.
در این روزها استاندار جدید ایلام وارد این شهر شد. پس از ورود استاندار جدید تظاهرات همچنان ادامه یافت و آیت‌الله حیدری طی مصاحبه‌ای اعلام کرد که دادگاه اسلامی توسط چند تن از روحانیون در ایلام تشکیل یافته است و به دعاوی مردم رسیدگی می‌کند.
در روزهای 22 و 23 دی 1357 تظاهرات همچنان ادامه یافت و روزنامه اطلاعات تعداد تظاهرکنندگان روز بیست و سوم دی را سی هزار نفر برآورد کرد. (9)
پی‌نوشت‌ها:
1- امام‌جمعه موقت ایلام پس از پیروزی انقلاب اسلامی که در سال 1379 درگذشت.
2- از علمای برجسته ایلام و نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی و خبرگان رهبری در دوره اول
3- روزنامه کیهان، ش 10554، ص 3
4- روزنامه اطلاعات، ش 15703، ص 33
5- روزنامه کیهان، ش 10578، ص 2
6- روزنامه رستاخیر، ش 1034، صص 2 و 17
7- روزنامه خراسان، ش 8525، ص 1
8- روزنامه کیهان، ش 10606، ص 7
9- روزنامه اطلاعات، ش 15759، ص 4
منابع:
ـ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
ـ روزنامه‌های اطلاعات، خراسان، رستاخیز، کیهان
تعداد بازدید: 2468
