10 اسفند 1395
مرتضی مکی
دهم اسفند سال 1357 هجری شمسی روز مهمی در روند تحولات انقلاب اسلامی است. امام خمینی(ره) بنیان‌گذار انقلاب اسلامی 28 روز پس از ورود به ایران در 12 بهمن 1357 عازم قم شدند. گزارش‌ها و تصاویر نشان از استقبال گسترده مردم قم از رهبر کبیر انقلاب اسلامی دارند. در حدود یک میلیون نفر در مسیر حرکت امام به قم از ایشان استقبال کردند. با توجه به جایگاهی که امام خمینی(ره) در هدایت و پیروزی انقلاب اسلامی داشتند تفاسیر و تعابیر متفاوتی از سفرشان به قم شد. سوال این است که چرا امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب در شرایطی که انقلاب هنوز تثبیت نشده بود به قم رفتند؟
به این سوال از چند زاویه می‌توان پاسخ داد. یکی از نگاه خود امام، دوم از نگاه نزدیکان امام و سوم از نگاه منتقدان و شاید بتوان گفت مخالفان دوست‌نمای رهبری امام است. اختلافات در درون جبهه مخالفان نظام پهلوی از همان روزهای آخر نظام شاهنشاهی کلید خورده بود. جریان‌های مختلف ملی، مذهبی، سازمان مجاهدین خلق و گروههای سیاسی چپ هر یک به دنبال بیش‌ترین سهم از قدرت، پس از سقوط نظام پهلوی بودند. اما رهبری انقلاب در دست امام خمینی(ره) بود و بدون نزدیکی به امام امکان حضور در نظام برآمده از انقلاب وجود نداشت. به همین دلیل اکثر جریان‌های سیاسی انقلاب از روزهای پیش از پیروزی انقلاب سعی در نزدیکی به امام داشتند. رفت و آمدهایی که به نوفل لوشاتو می‌شد گویای همین مسئله است.
امام در چنین شرایطی وارد کشور و 28 روز بعد عازم قم شدند. روایت‌های متفاوتی از این سفر شده است. یک روایت این سفر را رویدادی عادی و قابل پیش‌بینی ارزیابی کرده و برداشت‌های سیاسی از این موضوع را برخاسته از تصورها و توهم‌های منتقدان و مخالفان امام خمینی(ره) می‌داند. طرفداران این روایت تحلیل خود را به سخنان امام مستند می‌کنند: «من قبلاً گفته بودم که از قم «عِلم» منتشر مى‌شود، از قم «قدرت» منتشر شد. قم نمونه بود و من مفتخرم که در قم هستم. من پانزده سال، یا قدرى بیشتر، از شما دور بودم لکن دلم اینجا بود.»(1) امام خمینی(ره) در سخنرانی دیگری خطاب به طلاب دیدار کننده در مدرسه علوی نوید رفتن به قم را داده و گفتند: «من انشاءاللَّه بعد از چند روز دیگر مى‌آیم خدمت شما به قم، انشاءاللَّه آنجا در خدمتتان خواهم بود. امیدوارم که همه‌مان با هم در یک صف باشیم؛ نه جلو و عقب، در یک صف همه با هم به پیش برویم و انشاءاللَّه مقاصد شرعى اسلامى را به پیش ببریم.»
روایت عزیمت امام خمینی(ره) به قم به عنوان رویداد عادی در مقابل روایتی قرار دارد که عزیمت امام به شهر قم را کناره‌گیری امام از عرصه سیاسی می‌داند. دکتر صادق طباطبایی، یکی از فعالان انقلاب و یاران و نزدیکان امام، در واکنش به اظهار نظرها درباره عزیمت امام خمینی(ره) به قم گفته است: در جریان بازگشت امام به قم در برخى روزنامه‌ها کلمات ناشایست و تحلیل‌هاى نادرستى نوشته مى‌شد، از جمله اینکه دولت دلش مى‌خواهد امام در دسترس نباشد و به قم برود تا دولت در تهران آزادى داشته باشد. این جور عبارت‌ها خلاف واقع بود و نتیجه‌اى جز تحریک مردم نداشت. از برنامه‌‌هاى مهم امام در قم این بود که علما و روحانیون به دیدن ایشان مى‌رفتند، گه‌گاه در بعضى از این محافل و نشست‌ها مطالبى نقل مى‌شد که آموزنده و جذاب بود.(2)
امام در سخنرانی پس از استقرار در قم فرمودند: من خوشحالم که بعد از سال‌هاى طولانى در میان شما رفقا- جوانان- هستم. من همیشه در فکر ایران و در فکر وطن خودم- قم- بودم و هستم و دعاگویم. شما مى‌دانید که قم مرکز تشیع از زمان حضرت صادق- سلام اللَّه علیه- حدود آن زمان، مرکز تشیع بوده است و از قم تشیع به سایر جاها رفته است. علم هم از قم به جاهاى دیگر منتشر شده است و بحمداللَّه شجاعت و زحمت در راه اسلام و فداکارى هم از قم منتشر شد. قم مرکز همه برکات است. خدا شماها- قمى‌ها- را براى ما حفظ کند.(3)
این اظهار نظرها نشان می‌دهند امام خمینی(ره) از پیش از ورود به کشور قصد اقامت در شهر قم را داشتند. نقش قم به عنوان شهر مذهبی و یکی از مراکز هدایت انقلاب در تصمیم امام برای اقامت در قم بسیار موثر بوده است. در عین حال نمی‌توان عزیمت امام به قم را بدون تاثیر و برداشت‌های سیاسی دانست. با عزیمت امام به شهر قم عده‌ای فکر می‌کردند که «دوری امام(ره) از تهران (مرکز فعالیت دولت موقت) باعث هرج‌ومرج و خودکامگی بعضی از اعضای دولت موقت خواهد شد. اما عده‌ای خوشحال، چون که به عناوین مختلف، گاه در پرده و گاه آشکارا عنوان می‌کردند که وجود امام مانع حرکت قاطع دولت در برابر نابسامانی‌هاست، نظرشان این بود که امام خودش به‌تنهایی یک ملت و یک دولت است که اگر فرمانی صادر کند، دولت قادر نیست روی آن فرمان، فرمان دیگری صادر کند. لذا از رفتن امام به قم بسیار خوشحال شدند.»(4)
یکی از شخصیتهایی که در زمینه سفر امام به قم توضیح داده است، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است. او در خاطرات خود، درباره رفتن امام خمینی(ره) به شهر قم نوشته است: حضرت امام که تصمیم گرفتند به قم بروند، خیلى سریع اقدام کردند که نهادهاى اصلى نظام، شکل قانونى بگیرد. البته در آن ایام، معمول نبود که انقلابی‌ها چنین کارى بکنند و عموماً شکل‌‌گیرى نهادهاى نظام جدید در انقلاب‌هاى مهم، ده - پانزده سالى طول کشیده بود. اما چون امام برای حضور در قم عجله داشتند و ما هم با توجه به آشنایی که با اندیشه‌های ایشان داشتیم، می‌دانستیم که حضورشان در تهران موقت است، لذا قبول داشتیم که ایشان به قم بروند، چون در قم هم به ایشان دسترسى داشتیم و جاى نگرانى نبود... مدتی بعداز رفتن امام به قم، تازه مشخص شد که حضورشان در تهران تا چه حد ضروریست. خود حضرت امام هم با توجه به مشکلاتی که پیش آمد، دیدند که با توجه به وضعیت کشور، باید در تهران باشند، اما آمدنشان، به دلایل مهمی از جمله همین فکر که بهتر است روحانیت در امور اجرایی دخالتی نداشته باشند و از دور به نظارت و ارشاد بپردازند، حدود یک سال به طول انجامید.(5)
با توجه به سخنان امام خمینی(ره)، اظهارنظرهای چهره‌های شاخص و نزدیک به امام، عزیمت رهبر کبیر انقلاب اسلامی به قم تنها به دلیل تعلق خاطر نبوده، بلکه مسائل دیگر نیز نقش داشته است. درس‌های حکومت اسلامی در نجف در سالهای 49 و 50 هجری شمسی و مصاحبه‌های امام در نوفل لوشاتو مبنی بر غیرمشروع بودن نظام شاهنشاهی و تاکید بر جمهوری اسلامی نشان از این دارند که امام خمینی(ره) با انگیزه و اهداف روشن هدایت نهضت علیه حکومت سلطنتی را بر عهده گرفته بودند. پس از سقوط حکومت پهلوی عده‌ای به دنبال جمهوری و یا جمهوری دموکراتیک بدون پسوند اسلامی و یا جمهوری دموکراتیک اسلامی بودند. اما امام بر جمهوری اسلامی، نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم تاکید داشتند. روند تحولات پرشتاب انقلاب اسلامی و صف بندی جریان‌های گوناگون، ضرورت حضور امام در بطن تصمیمات کلان کشور را آشکار کرد.
مهم‌ترین اقدامات امام خمینی(ره) در یازده ماه اقامت در قم بسترسازی برای تأسیس نظام جمهوری اسلامی با برگزاری همه پرسی 12 فروردین 1358، حکم به تشکیل مجلس شورای اسلامی، بررسی و تصویب قانون اساسی کشور، فرمان تأسیس کمیته امداد و افتتاح حساب 100 امام (بنیاد مسکن)، تشکیل جهاد سازندگی، قطع رابطه با مصر، حمایت از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا و... بود. همچنین امام در این دوره نهادهای مذهبی، اجتماعی و... زیادی را تشکیل دادند.
تمام بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، نامه‌ها، احکام، اجازه‌های شرعی و سخنرانی‌های امام خمینی(ره) از اول سال 1312ش تا رحلت (خرداد 1368) در 22 جلد (صحیفه امام) گردآوری شده است. از این 22 جلد، حدود 7 جلد به مقطع حضور 11 ماهه امام در قم (از صفحه 269 جلد 6 تا صفحه 124 جلد 12) اختصاص دارد. این، نشان از حجم دیدارها و ملاقات‌ها، احکام و پیام‌ها و... دارد.
پی‌نوشتها:
تعداد بازدید: 1905
