24 اردیبهشت 1396
زینب دهقان حسام‌پور
شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» که در تظاهرات علیه حکومت پهلوی بارها از طرف مردم ابراز می‌گشت در واقع بازتاب خواست نهایی مردم برای حکومت پس از پیروزی بود. با این حال بنا به رهنمود امام خمینی(ره) در اولین ماه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی همه‌پرسی‌ای در جهت ابراز نظر آحاد مردم بر پا گشت که نتیجه آن تعیین «جمهوری اسلامی» برای نوع نظام حکومتی ایران بود.
نظر امام خمینی(ره) درباره برگزاری همه‌پرسی
امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب بارها به انحاء مختلف بر برگزاری همه‌پرسی درباره تغییر نظام حکومتی تأکید داشتند. برای نمونه ایشان در حکم انتصاب دولت موقت مهم‌ترین وظیفه آن را «انجام رفراندوم و رجوع به آراء عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید» اعلام می‌کنند.(1)
امام(ره) تنها به حکم رسمی بسنده نکردند و از همان نخستین روزها به وسیله حاج احمدآقا خمینی در جهت برگزاری هرچه سریع‌تر همه‌پرسی برای مسئولین جدید پیام می‌فرستادند. مرحوم صادق طباطبایی که از نردیکان به بیت امام(ره) و همچنین از مجریان برگزاری همه‌پرسی بود در خاطراتش آورده که «گفتم آقا، حالا که دنیا شما و رهبری شما و این انقلاب به این عظمت را پذیرفته و به رسمیت شناخته است، چه نیازی به رفراندوم داریم؟ من مطمئن هستم اگر شما «جمهوری اسلامی» را به عنوان نظام سیاسی کشور اعلام کنید، همه مردم ما و هم دنیا آن را خواهند پذیرفت. ایشان در جواب گفتند شما الان نمی‌فهمید پنجاه سال دیگر خواهند گفت با سوءاستفاده از احساسات مردم، نظام مورد نظر خود را بر مردم تحمیل کردند. نه حتماً باید رأی‌گیری شود و دقیقاً تعداد مخالف و موافق معین شود.»(2)
در واقع امام از همان ابتدا سعی بر آن داشتند تا هرگونه تغییری در راستای نظر ملت باشد تا انقلاب اسلامی دارای پشتوانه محکمی باشد و گزندی از دشمنان و تفرقه‌طلبان نیابد.
مقدمات برگزاری همه‌پرسی
ستاد رفراندوم کل کشور از بیستم اسفند 1357 در وزارت کشور تشکیل شد. با توجه به نبود تشکیلات کشوری و البته سامان نداشتن بسیاری از فرمانداری‌ها و بخشداری‌ها، از روحانیون معتمد امام خمینی(ره) در مراکز و استان‌ها خواسته شد تا برای اجرای بهتر همه‌پرسی تسهیلات و امکاناتی فراهم کنند.(3)
تصویب قانون همه‌پرسی برعهده شورای انقلاب بود. چون این همه‌پرسی اولین رفراندوم عمومی پس از انقلاب بود و تعیین‌کننده نوع نظام بود بسیار اهمیت داشت. براساس قانون مصوب شورای انقلاب، در هر برگ رأی، حروف رأی موافق (آری) با رنگ سبز و حروف رأی مخالف (نه) با رنگ قرمز چاپ شده بود. رأی دهندگان پس از دریافت برگ رفراندوم نظر خود را به صورت مخفی برای یکی از دو حالت: 1ـ تغییر رژیم شاهنشاهی به جمهوری اسلامی (آری) با رنگ سبز، 2ـ تغییر رژیم شاهنشاهی به جمهوری اسلامی (نه) با رنگ قرمز اعلام می‌کردند.
با توجه به تعطیلات عید فرصت زیادی برای بحث درباره مفاد پیش‌نویس قانون اساسی وجود نداشت تا مردم با آن آشنایی داشته باشند، بنابراین به پیشنهاد صادق طباطبایی، معاون وزیر کشور و موافقت امام خمینی(ره) چند شب پیش از برگزاری همه‌پرسی، وی در تلویزیون چند برنامه زنده برگزار کرد و برای مردم برخی از مواد قانون اساسی آینده را در صورت انتخاب جمهوری اسلامی تشریح کرد.(4) علاوه بر این با چاپ مطبوعات نکات مهم پیش‌نویس قانون اساسی نیز از این طریق به اطلاع مردم و گروه‌های مختلف می‌رسید تا آنان با اطمینان خاطر بیشتر به جمهوری اسلامی رأی بدهند.(5)
با نزدیک شدن به روز برگزاری همه‌پرسی علی‌رغم تعطیلات عید باز هم چیزی از شور و شوق مردم کم نشد. بیشترین نشانه‌های همه‌پرسی در حوالی بازار تهران و به طور کلی در جنوب شهر تهران بود. تعداد پلاکاردها و اعلامیه‌ها در داخل بازار تهران بیش از هر جای دیگری نصب شده بود و بازاریان از مردم می‌خواستند به جمهوری اسلامی رأی بدهند. در خیابان‌ها هم اتومبیل‌های بلندگودار هر شب مردم را به رأی دادن به جمهوری اسلامی دعوت می‌کردند.(6)
در روزهای منتهی به رفراندم مطبوعات پر بودند از اعلامیه‌ها و بیانیه‌های اشخاص و گروه‌های مختلف مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... در جهت دعوت به حضور مردم در همه‌پرسی و البته به ندرت گاه گروه‌هایی اطلاعیه می‌دادند که رفراندوم را تحریم کنند؛ با این حال اکثریت احزاب و سازمان‌های سیاسی بر حضور حداکثری مردم در همه‌پرسی تأکید داشتند.(7)
امام خمینی(ره) نیز در بعد از ظهر دهم فروردین پیامی خطاب به ملت فرستادند که در آن مردم را هشدار دادند که از تفرقه و تفرقه‌اندازان دوری کنند. امام متذکر شده بودند که حقوق همه اقشار در جمهوری اسلامی رعایت خواهد شد. ایشان اعلام کردند که خودشان به جمهوری اسلامی رأی می‌دهند ولیکن مردم آزاد و مختار هستند که رأی آری یا نه بدهند. ایشان به برخی از افراد که به نوع رأی‌گیری ایراد وارد می‌کردند که چرا رأی‌گیری تنها دارای دو گزینه است گفتند که این رفراندوم است و باید به صورت آری یا نه باشد و «نه» به معنی برگشت رژیم سلطنتی نیست و اگر فردی بخواهد می‌تواند بر روی همان برگه‌ها نظام مورد نظر خودش را بنویسد چه جمهوری دمکراتیک چه رژیم سلطنتی.(8)
پس از این پیام که پنجشنبه شب از تلویزیون پخش شد برخی از افراد و گروه‌هایی که همه‌پرسی را تحریم کرده بودند، اعلام کردند که در رأی‌گیری شرکت خواهند کرد(9) و در واقع اهمیت این پیام در به پای صندوق آوردن عده‌ای مؤثر بود.
روزهای برگزاری همه‌پرسی
وزارت کشور اعلام کرده بود که رفراندوم در دو روز دهم و یازدهم فروردین برگزار خواهد شد. تعیین دو روز بیشتر به این دلیل بود که صندوق‌های اخذ رأی به برخی حوزه‌های دورافتاده مانند روستاهای مرزی با تأخیر ارسال شده بود. همچنین برای همه‌پرسی 18 هزار حوزه رأی‌گیری تعیین گشته (10) و 18 میلیون تعرفه رأی چاپ شده بود.(11) البته در طی دو روز رأی‌گیری با توجه به استقبال مردم شش میلیون ورقه رأی دیگر نیز به چاپ رسید. بنابراین در مجموع 24 میلیون تعرفه رأی توزیع شده بود.(12) وزارت کشور برای شرکت حداکثری مردم نیز تسهیلاتی برقرار کرده بود. برای مثال برای کسانی که شناسنامه خود را در دست نداشتند استفاده از کارت شناسایی را نیز مجاز دانست. همچنین برای شرکت ایرانیان مقیم خارج از کشور، شعبه‌هایی در سفارتخانه‌ها، کنسولگری‌ها و نمایندگی‌های رسمی برپا شده بود.(13)
بر طبق گزارش مطبوعات آن زمان از اولین ساعات بامداد روز دهم فروردین 1358 مردم سراسر کشور گروه گروه یا به صورت انفرادی به شعبه‌های اخذ رأی مراجعه می‌کردند.(14) حتی در برخی شعب به دلیل ازدحام مردم از همان ابتدای کار، اخذ رأی یک ساعت زودتر از ساعت هفت صبح آغاز شده بود.(15)
مسئولان دولت موقت انقلاب اسلامی نیز در همان روز اول و ساعات اولیه رأی خود را به صندوق آراء ریختند.(16) وزرای دولت موقت، استانداران و... نیز در شعب مختلف به جمهوری اسلامی رأی دادند. علما، مراجع و رهبران مذهبی نیز به صورت گسترده در رأی‌گیری شرکت کردند.(17)
امام خمینی(ره) که در روز همه‌پرسی در قم بودند، محله چهارمردان را که در قم بیشترین شهید را تقدیم انقلاب اسلامی کرده بود برای رأی دادن انتخاب کردند. اگرچه تا آخرین لحظات حتی نزدیکان امام از محل حضور ایشان اطلاع نداشتند، اما گویی بسیاری از مردم این موضوع را به فراست دریافته بودند و پیش از حضور امام در آن شعبه حضور داشتند. با حضور اتومبیل حامل امام، حتی انتظامات شعبه نیز در میان جمعیت سعی در هر چه بیشتر نزدیک‌تر شدن به ایشان داشتند. ازدحام فوق‌العاده جمعیت باعث شد که امام برای انداختن رأی خود به صندوق نتوانند از ماشین پیاده شوند و شناسنامه و رأی خود را به کمک حاج احمدآقا از شیشه اتومبیل بیرون دادند. خبرنگاران و فیلم‌برداران که موفق به ضبط لحظه رأی دادن امام نشدند از طریق کمیته تبلیغات و انتشارات به ایشان پیام فرستادند که اگر ممکن است یک بار دیگر در جایی دیگر رأی بدهند تا خبرنگاران نیز موفق به عکس‌برداری و فیلم‌برداری گردند، اما امام در جواب پیام فرستادند که من یک نفر هستم و یک بار رأی داده‌ام و بیش از یک بار حق این کار را ندارم.(18)
اکثریت شهرها اعم از بزرگ و کوچک بارها تقاضای تعرفه جدید از وزارت کشور کردند. یک پل ارتباطی بین مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ برقرار شده بود که با هواپیما و بالگرد و حتی به برخی مناطق صعب‌العبور با قاطر برگه‌های رأی رسانده می‌شد.(19)
صندوق‌های سیار رأی‌گیری نیز به بیمارستان‌ها، پادگان‌ها، زندان‌ها و... فرستاده شد. یکی از مسئولان زندان در زندان قصر پیش از اخذ رأی زندانیان برای آنان توضیح داده بود که رأی‌شان تأثیری در سرنوشت آنان نخواهد داشت و فقط آنان درباره شکل حکومت آینده اعلام نظر می‌کنند. جالب اینکه در شمارش رأی، تمام آرای زندانیان قصر آری بود.(20)
برخی از ضد انقلاب برای اخلال در روند رأی‌گیری با پخش شایعاتی موجب وحشت یا حتی سردرگمی در میان مردم می‌شدند. برای مثال در بابل شایعه کرده بودند که خانم‌ها از خانه بیرون نروند و صندوق‌های رأی را به در خانه‌های آنان می‌آورند که ستاد مرکزی رفراندوم در وزارت کشور این شایعه را تکذیب کرد و اعلام کرد زنان می‌توانند دوش به دوش مردان در امر رأی‌گیری شرکت کنند.(21) از اقدامات دیگر افراد ضد انقلاب این بود که در برخی شهرها مانند سقز مانع از حضور مردم در پای صندوق رأی می‌شدند و یا در برخی شهرها مانند گنبدکاووس گروه‌های تجزیه‌طلب ناآرامی به وجود آوردند.(22) با این حال اکثریت گروه‌های مذهبی و قومی در رفراندوم شرکت کردند. اقلیت‌های مذهبی نیز با علم به اینکه در جمهوری اسلامی حقوق آنان رعایت خواهد شد، رأی آری دادند.(23)
در هر شعبه رأی‌گیری هیأت‌های نظارت حضور داشتند. این هیأت‌ها ترکیبی از نمایندگان کارگران، دانشجویان، روحانیون، اصناف و دیگر گروه‌های اجتماعی بود. در برخی هیأت‌های نظارت زنان نیز عضویت داشتند.(24)
بسیاری از خبرگزاری‌ها و تلویزیون‌های خارجی اخبار همه‌پرسی ایران را پخش کردند. رادیو مسکو گفت که مردم ایران با شور و شوق در رفراندوم شرکت کردند. رادیو لندن از رأی بالای احتمالی ایرانیان به جمهوری اسلامی خبر داد. خبرگزاری فرانسه نیز از بسیاری صندوق‌های رأی گزارش تهیه و مخابره کرد. تلویزیون ژاپن، خبرگزاری دولتی آلمان و روزنامه‌های ترکیه هم اخبار همه‌پرسی ایران را پوشش دادند.(25)
در نهایت در ساعت 22 یازدهم فروردین، زمان انجام همه‌پرسی تاریخی ایران به پایان رسید و ستاد مرکزی به هیأت‌های نظارت اطلاع داد که بلافاصله پس از بسته شدن در شعبه‌ها شمارش آرای مردم را شروع کنند.
نتیجه همه‌پرسی
با توجه به دو گزینه‌ای بودن رفراندوم و رنگ‌های متفاوت برگه‌های رأی، کار شمارش آسان بود و به‌طور میانگین، شمارش آرای هر صندوق بین یک یا دو ساعت بیشتر طول نمی‌کشید. به همین دلیل تا اوایل صبح یکشنبه 12 فروردین 1358 تقریباً اکثر شهرها آمارشان را به ستاد مرکزی اطلاع دادند.
اولین شهری که آمار رأی خود را اعلام کرد نایین بود که تمام 26795 رأی آن، آری بود. از میان حوزه‌های خارج از کشور نیز اولین شهری که نتیجه شمارش رأی آن به ستاد مرکزی اعلام شد، لندن بود.(26) در نهایت اعلام گشت که براساس آمار، تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز بیشترین آمار رأی دهنده را داشتند.(27)
وزارت کشور برای معترضان اعلام کرد یک هفته حق اعتراض دارند. همچنین گفته شد چنانچه ثابت شود که در یک حوزه بی‌نظمی یا تخلفی روی داده باشد رفراندوم در آن حوزه تکرارخواهد شد.(28)
پیرترین رأی دهنده رفراندوم نیز کربلایی شجاعی اهل باغین کرمان بود که 140 سال داشت و می‌گفت اولین بار است که رأی می‌دهد. همچنین گروهی از نوجوانان کمتر از 16 سال در نامه‌ای به امام نوشته بودند که ما می‌خواستیم به جمهوری اسلامی رأی بدهیم، اما نگذاشتند.(29)
صادق طباطبایی پس از شمارش، جهت ارائه گزارش نزد امام رفت و در سحرگاه یکشنبه دوازدهم فروردین به خدمت امام رسید و به ایشان اعلام کرد که بر طبق آمار نهایی 94 درصد واجدین شرایط در رأی‌گیری شرکت کرده و 2/98 درصد رأی آری به جمهوری اسلامی داده‌اند. طباطبایی در ادامه اضافه کرده بود که: «تصور نمی‌کنم در طول تاریخ و حتی از این به بعد نه تنها در این کشور که حتی در هیچ کجای جهان یک چنین رأی‌گیری و مراجعه به آرای مردم با چنین نتایجی صورت گیرد. امام نیز تأیید کردند که این امر در دنیا بی‌سابقه است و در ایران هم دیگر تکرار نخواهد شد.» (30)
امام در پیامی که به همین مناسبت صادر کردند به ایرانیان اعلام فرمودند «من در این روز مبارک، روز امامت امت و روز فتح و ظفر ملت، جمهوری اسلامی ایران را اعلام می‌کنم... مبارک باد بر شما روزی که پس از شهادت جوانان برومند و داغ دل مادران و پدران و رنج‌های طاقت فرسا، دشمن غول صفت و فرعون زمان را از پای درآوردید و با رأی قاطع به جمهوری اسلامی، حکومت عدل الهی را اعلام نمودید... صبحگاه 12 فروردین که روز نخستین حکومت الله است از بزرگترین اعیاد مذهبی و ملی ماست. ملت ما باید این روز را عید بگیرند و زنده نگهدارند. روزی که کنگره‌های قصر 2500 ساله حکومت طاغوتی فرو ریخت و سلطه شیطانی برای همیشه رخت بربست و حکومت مستضعفین که حکومت خداست به جای آن نشست...»(31)
امام در پیام تاریخی خود از ملت خواستند بدون وحشت از غرب و شرق تمام آثار باقیمانده حکومت طاغوتی را پاک سازند و غربزدگی که در پایه‌های حکومت رسوخ یافته بود را محو کنند و به شکل اسلامی متحول کنند و استقلال فرهنگی و اقتصادی و سیاسی کشور را به سرانجام برسانند. همچنین ایشان تأکید کردند که فرقی میان زن و مرد و اقلیت‌های قومی و مذهبی در جمهوری اسلامی نیست و اختلاف نژاد و سیاه و سفید و ترک و لر و کرد و بلوچ مطرح نیست.
پی‌نوشت‌ها:
1- صحیفه امام، جلد6، صص 54 و 55، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1389
2ـ صادق طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، جلد3، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1388، ص 270.
3ـ همان، ج3، ص278.
4ـ همان، ج3، صص 294و295.
5ـ روزنامه اطلاعات، ش 15815، هفتم فروردین 1358، ص 2.
6ـ روزنامه کیهان، ش10670، نهم فروردین 1358، ص3.
7ـ همان، ص2.
8ـ روزنامه اطلاعات. ش15818، یازدهم فروردین 1358، ص5.
9ـ سعید زاهدی، دوازدهم فروردین، تهران: مؤسسه انتشاراتی نشر ایران، 1388، ص 41.
10ـ روزنامه اطلاعات، ش15817، نهم فروردین 1358، ص8.
11ـ روزنامه کیهان، ش10668، هفتم فروردین 1358، ص4.
12ـ همان، ش10671، یازدهم فروردین 1358، ص2.
13ـ روزنامه اطلاعات، ش15817، نهم فروردین 1358، ص8.
14ـ روزنامه اطلاعات، ش15818، یازدهم فروردین 1358، ص4.
15ـ روزنامه کیهان، ش10671، یازدهم فروردین 1358،ص3.
16ـ روزنامه اطلاعات ،ش15818، یازدهم فروردین 1358، ص4.
17ـ همان.
18ـ همان، ص7.
19ـ طباطبایی،ج3، ص301.
20ـ روزنامه اطلاعات، ش 15818، یازدهم فروردین 1358، ص7.
21ـ همان، ص5.
22ـ روزنامه کیهان، ش10671، یازدهم فروردین 1358، ص3.
23ـ روزنامه اطلاعات ،ش15818، یازدهم فروردین 1358، ص5.
24ـ روزنامه کیهان، ش10671، یازدهم فروردین 1358، ص3.
25ـ زاهدی، ص46.
26ـ همان، صص47و48.
27ـ کتایون پرتوی، رفراندم در ایران، تهران: جنگ دانش، 1378، صص83و84.
28ـ روزنامه کیهان، ش10672، دوازدهم فروردین 1358، ص3.
29ـ زاهدی، صص 41و48.
30ـ طباطبایی،ج3، ص304.
31ـ روزنامه اطلاعات، ش15819، دوازدهم فروردین 1358، ص8.
تعداد بازدید: 2038
