24 مرداد 1396
آیسو صادقی
روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر، تالیف فریبا اسدی، تهران، موسسه فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394، 388 صفحه
کارتر در سال 1977 میلادی در آمریکا به ریاست جمهوری رسید. همزمان با دوره ریاست جمهوری او، اعتراضات سیاسی و اجتماعی مردم ایران اوج گرفت. سیاست‌هایی که وی داشت، بهانه‌ای برای گسترش نارضایتی‌هایی که زمینه آنها از کودتای 28 مرداد 1332 آغاز شده بود، فراهم ساخت. در همین سال‌ها هم اعتراضات مردم نسبت به حکومت پهلوی روز به روز گسترش می‌یافت. کتاب، ضمن پرداختن به روابط ایران و آمریکا در دوره رئیس جمهوری کارتر، اتفاقات داخلی ایران را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد.
انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا
در کتاب، روابط ایران و آمریکا در دوره پهلوی دوم به سه دوره تقسیم شده است؛ دوره اول: از خروج رضاشاه از ایران در سال 1320 تا پایان جنگ جهانی دوم، دوره دوم: از پایان جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد 1332 و دوره سوم: از کودتای 28 مرداد تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357. آنچه در کتاب «روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر»، مورد بررسی قرار می‌گیرد، به دوره‌ای از ریاست جمهوری کارتر در آمریکا یعنی از سال 1355 تا سال 1357 اختصاص دارد.
سال 1355 سالی بود که در آن در آمریکا انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد. در کتاب «روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر»، علاوه بر اشاره به این انتخابات درباره دو حزب اصلی سیاسی در آمریکا؛ دموکرات و جمهوری‌خواه نیز توضیحاتی ارائه و جیمی کارتر و برنامه‌های او نیز معرفی شده است.
هر یک از دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه هر چند که برنامه‌هایی یکسان را در جهت منافع آمریکا به اجرا درمی‌آوردند، اما واکنش شاه نسبت به انتخاب نامزد هر یک از آنها متفاوت بود: «سابقه نسبتا طولانی روابط ایران و آمریکا در حکومت شاه و شناختی که وی نسبت به دو حزب سیاسی دموکرات و جمهوری‌خواه در آن کشور داشت، به او آموخته بود با جمهوری‌خواهان بهتر می‌تواند کنار بیاید تا دموکرات‌ها... دموکرات‌ها او را از نظر نظامی محدود می‌کردند و درباره توجه به حقوق بشر و افزایش آزادی در ایران و انجام اصلاحات به او فشار می‌آوردند.»
انتخاب کارتر که نامزد دموکرات‌ها بود، دقیقاً شاه را با مشکل حقوق بشر مواجه کرد.
کارتر و حقوق بشر در ایران
یکی از موانع بر سر راه حقوق بشر که دموکرات‌ها آن را پیگیری می‌کردند، ساواک و تشکیلات حفاظتی حکومت پهلوی بود که دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا را هم کنترل می‌کرد. در سال 1355 چالش‌هایی بین شاه و گروه‌ها و سازمان‌های مختلف حقوق بشر جریان داشت. کمیسیون بین‌المللی حقوق‌دانان در همان سال به خاطر اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ایران، شاه را مورد ستایش قرار داد، اما به این نتیجه رسید که دولت ایران در تضمین حقوق مدنی و سیاسی کوتاهی کرده است. این نتیجه‌گیری‌ها و فشاری که از نظر حقوق بشر بر ایران وارد می‌شد، سبب شد تا دفتر مخصوص فرح (همسر محمدرضا پهلوی) در سال 1356 سیاست حقوق بشر کارتر را با اقدامات و فعالیت‌های فرح هم‌سو کند و در این زمینه، مکاتباتی با سازمان‌های مختلف در سطح بین‌المللی و چند دانشگاه برقرار شد. نتیجه این بود که فرح به خاطر فعالیت‌هایش در زمینه حقوق بشر، دکترای افتخاری دریافت کرد، اما وی در سخنرانی‌هایش چه چیزی را مطرح می‌کرد: «آنچه ملکه در سخنرانی‌های خود بر آن تاکید فراوان می‌کرد، اشاره به فعالیت‌هایش در امور خیریه بود، ولی ضمن آن با ظرافت خاص جملاتی نیز در متن سخنرانی می‌گنجاند که حکایت از ثبات و استواری دولت ایران و برقراری امنیت همه‌جانبه در سراسر کشور داشت تا به این وسیله جو پدیدآمده علیه شاه شکسته شود... .»
سال 1357 و جو ضد آمریکایی در ایران
در سال 1357، روابط ایران و آمریکا همچنان ادامه داشت. این سال هم برای ایران و هم برای آمریکا بسیار سرنوشت‌ساز بود. اوضاع سیاسی ایران، حالت پیچیده‌ای به خود گرفته بود و نارضایتی‌ها افزایش می‌یافت. مسائل و مشکلات اقتصادی داخلی، سفرهای خارجی، پرداختن به مذاکرات سالت، حل مسائل شمال آفریقا و اختلاف‌های بین اعراب و اشغالگران فلسطین، جزو درگیری‌های کارتر به شمار می‌رفت و در آن زمان، امور مربوط به ایران در واشنگتن به مقام‌های درجه دوم و سوم واگذار شده بود.
حکومت نظامی در اصفهان، استعفای آموزگار از نخست‌وزیری به دستور شاه، انتخاب جعفر شریف‌امامی به نخست‌وزیری، سیاست آشتی ملی و حکومت نظامی و واقعة 17 شهریور تهران، برخی از اتفاقات نیمه نخست سال 1357 بود. در شهریور 1357، ایرانی‌های مقیم آمریکا، فعالیت‌های خود را علیه حکومت پهلوی دنبال می‌کردند که تظاهرات حدود 150 نفر از دانشجویان ایرانی در شهر هوستون در 8 شهریور و تظاهرات 150 دانشجوی ایرانی در لس‌آنجلس که به درگیری فیزیکی با پلیس منجر شد، برخی از این واکنش‌ها بود.
در ایران هم علاوه بر افزایش نارضایتی‌ها، احساسات ضد آمریکایی گسترش می‌یافت و وقایع ایران موجب نگرانی در آمریکا شده بود: «در 13 شهریور، مردم نجف‌آباد اصفهان به صورت علنی خواستار خروج مستشاران آمریکایی از ایران شدند. در 15 شهریور... به یک پاسگاه پلیس در نزدیکی سفارت آمریکا حمله برده و اعلامیه‌ای بر ضد دولت ایران و آمریکا صادر کردند. با برقراری حکومت نظامی، زندگی جامعه آمریکایی ساکن ایران وارد مرحله جدیدی شد. سفارت به آنها تذکر داد موارد ایمنی را ـ برای جلوگیری از خطرات ـ در نظر بگیرند.»
این مسائل تا حدی پیش رفت که از مهر 1357 حضور آمریکایی‌ها در ایران و مسئله امنیت آنها ذهن مقامات آمریکایی را به خود مشغول کرد.
واکنش آمریکا به اوضاع داخلی ایران در سال 1357
باید دید در سال 1357 که اوضاع داخلی ایران انقلابی بود، آمریکا چه سیاستی در پیش گرفت. این موضوعی است که در فصل سوم کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در 7 دی 1357 اوضاع به این شکل بود که هر چه اوضاع در ایران بدتر می‌شد، پشتیبانی کارتر از شاه افزایش می‌یافت، زیرا برژینسکی، مشاور امنیت ملی آمریکا در آن روزها، معتقد بود که حتی اگر شاه سقوط کند جهان باید بداند آمریکا در مواقع بحرانی دوستان خود را تنها نمی‌گذارد.
در آن سال، کارتر و برژینسکی اطمینان داشتند که فرماندهان ارتش پهلوی از قدرت کافی برخوردارند. برژینسکی به کارتر گفته بود که باید تا آخرین لحظات در کنار شاه ماند. افرادی مانند وزیر دفاع و وزیر انرژی آمریکا با برژینسکی موافق بودند و وزیر امور خارجه اعتقاد داشت باید با نیروهای سیاسی جانشین شاه وارد مذاکر شوند. کارتر در اواخر دی 1357 چنین گفته بود که در کتاب به آن اشاره شده: «فکر می‌کنید آمریکا در برابر یکی از مردمی‌ترین انقلاب‌هایی که در این قرن یا در هر قرنی ممکن است اتفاق بیفتد، چه می‌تواند بکند؟»
عناوین کتاب و ساختار
یکی از نکاتی که در این کتاب وجود دارد، نامگذاری آن است. کتاب به موضوع روابط ایران و آمریکا در دوره کارتر اختصاص دارد، یعنی اولویت بر روابط دو کشور است، اما عنوان انتخابی برای کتاب، روابط سیاسی «محمدرضا پهلوی» و «آمریکا» در دوره کارتر است. یعنی عنوان انتخابی روابط یک شخص را با یک کشور بررسی می‌کند. این عنوان جای ابهام دارد. آیا دلیل این انتخاب، ایجاد و افزایش جذابیت کتاب برای مخاطب بوده؟ یا این‌که آیا روابط یک شخص با آمریکا در درجه اول اهمیت قرار داشته؟ پاسخ این پرسش‌ها مشخص نیست.
نکته دیگر این‌که دو فصل ابتدای کتاب بر «روابط سیاسی» دو کشور ایران و آمریکا دلالت دارد، اما در فصل سوم که مختص سال 1357 است، کلمه «سیاسی» از عنوان فصل حذف شده. آیا این فقط یک اشتباه تایپی است؟ یک سهل‌انگاری و غفلت است، یا این‌که به عمد، این اتفاق رخ داده؟ جواب این پرسش‌ها هم مشخص نیست.
کتاب‌هایی که بخش کتابنامه دارند، به مخاطب خود یک نقشه راه ارائه می‌دهند. نقشه‌ای که مخاطب کنجکاو با دنبال کردن آن به مسیرهای جدیدی می‌رسد. کتاب «روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر»، این نقشه راه را داراست. در آن همچنین بخش نمایه نیز وجود دارد. اهمیت بخش نمایه هم بر کسی پوشیده نیست. با مراجعه به این بخش خیلی راحت می‌توان موضوع مورد نظر را در صفحات مشخص شده، پیدا کرد. این هم دومین مزیت کتاب به شمار می‌رود.
این کتاب، علاوه بر اینها ویژگی‌های مثبت دیگری هم دارد؛ نخستین مطلب فصل نخست، پیشینه‌ای از روابط سیاسی ایران و آمریکا را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. این پیشینه ذهن مخاطب را برای ورود به کتاب و سایر مطالب آن آماده می‌کند و این آمادگی در درک بهتر مفاهیم، نقش مهمی دارد.
نتیجه‌گیری در آخرین فصل کتاب نیز، به مخاطب کمک می‌کند تا آنچه را که مطالعه کرده، به شکل بهتری درک کند. علاوه بر اینها در ابتدای هر فصل نیز خلاصه‌ای از مطالب فصل وجود دارد.
با این حساب، کتاب «روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر»، آنچه را که باید داشته باشد، دارا است. این کتاب از نظر ساختاری، کتابی قوی به شمار می‌رود. اما جای یک بخش در این کتاب خالی است؛ با توجه به در دسترس بودن عکس‌هایی از سفرهای مختلفی که به عنوان بخش‌های کتاب نامگذاری شده‌اند، این امکان وجود دارد که عکس هم (نه در حد یک بخش) بلکه در کنار مطالب به کتاب افزوده شود.
کتاب «روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر»، به سه فصل تقسیم شده است؛ روابط سیاسی ایران و آمریکا در سال 1355، روابط سیاسی ایران و آمریکا در سال 1356 و روابط ایران و آمریکا در سال 1357.
هر یک از این فصل‌ها شامل بخش‌هایی است؛ پیشینه روابط، اوضاع داخلی ایران، همزمان با به قدرت رسیدن کارتر، انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال 1355، واکنش شاه به انتخابات در آمریکا و رابطه ایران و آمریکا پس از انتخاب کارتر، عنوان‌های مطالب فصل نخست هستند.
سفر سایروس ونس به ایران، ورود سفیر جدید آمریکا به ایران، فضای داخل ایران پس از انتخابات در آمریکا، سفر فرح دیبا به آمریکا، جمشید آموزگار و فضای باز سیاسی، سفر شاه به آمریکا، سفر کارتر به ایران، سفر فرح به آمریکا، قیام 19 دی قم و قیام 29 بهمن تبریز هم عنوان‌هایی هستند که به فصل دوم اختصاص دارند.
فصل سوم کتاب نیز دربردارنده این بخش‌ها است؛ آغاز ناآرامی‌های دنباله‌دار سیاسی در ایران، حکومت نظامی در اصفهان، جعفر شریف‌امامی و سیاست آشتی ملی، حکومت نظامی و 17 شهریور تهران، نخست‌وزیری غلامرضا ازهاری و سیاست مشت آهنین، نخست‌وزیری شاپور بختیار و سقوط رژیم پهلوی، ماموریت هایزر در ایران، خروج شاه از ایران و حواشی آن، کنفرانس گوادلوپ.
کتاب همچنین بخش مقدمه، نتیجه‌گیری، کتابنامه و نمایه را هم شامل می‌شود.
تعداد بازدید: 1775
