18 مهر 1396
احمدرضا امیری سامانی
کتاب مساجد استان قزوین به روایت اسناد ساواک، پنجمین اثر و پنجمین حلقه از طرحی است به نام «مساجد، پایگاه انقلاب اسلامی» که از سال 1388 در مرکز بررسی اسناد تاریخی آغاز شده است. با مراجعه به اسناد ساواک، مشاهده می‌نماییم که طبق دستورات حکومتی، ساواک از اولین روزهای تاسیس در سال 1335، موظف به کنترل مساجد بود. این کنترل و فشار تا آخرین روزهای حیات حکومت پهلوی ادامه داشت.
ما در کتاب با دو تحقیق و دو زاویه دید روبه‌رو هستیم. زاویه دید نخست به بررسی تلاش‌های نیروهای انقلابی در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی و تبلغ اندیشه‌های امام خمینی(ره) در مساجد استان قزوین می‌پردازد و زاویه دید دوم واکنش‌های رژیم پهلوی و نیروهای نظامی و امنیتی مربوطه در جهت کنترل و سرکوب تحرکات این مساجد را پیش روی ما قرار می‌دهد.
آن‌طور که ناشر در سخن آغازین خود بر کتاب آورده، تعدادی از اسناد این کتاب، در کتابی دیگر با عنوان «روزشمار انقلاب اسلامی در قزوین» منتشر شده و تکرار مجدد آنها صرفاً برای دسترسی راحت‌تر علاقه‌مندان به یک کتاب مستقل راجع به مساجد بوده است. همچنین تاکید شده که کتاب بر اساس اسناد تدوین شده است و لذا اگر به فعالیت مسجد یا مساجدی کمتر پرداخته شده و یا مسجدی از قلم افتاده، دلیل آن صرفاً منشعب از نبود و یا کمبود گزارش فعالیت آن مساجد در آرشیو اسناد ساواک بوده است. نکته دیگر که باید به آن اشاره نمود، انتشار اسناد و فعالیت‌های مربوط به هیات‌ها، کانون‌ها، تکایا و حسینیه‌ها در این کتاب است که برخی از آنها در مساجد تشکیل می‌شدند.
اما در مورد اسناد کتاب باید گفت که این اسناد به ترتیب تاریخ تنظیم شده‌اند. لذا از آنجا که گزارش برخی رویدادها، پس از روز واقعه ثبت شده‌اند، در تدوین کتاب، این اسناد بر اساس تاریخ رویداد چیده شده‌اند، نه تاریخ ثبت گزارش رویداد در اسناد ساواک.
مقدمه کتاب یازده عنوان را شامل می‌شود که خواننده را در جریان نقش مساجد قزوین در دوره‌های مختلف انقلاب اسلامی قرار می‌دهد. این یازده عنوان به ترتیب عبارتند از: اهمیت مسجد در اسلام، جایگاه و اهمیت مسجد در دوره پهلوی، نقش مساجد استان قزوین در جریان انقلاب اسلامی، محور فعالیت‌های مساجد استان قزوین در جریان نهضت اسلامی امام خمینی(ره)، مساجد سنگر مخالفین رژیم، تشکیل کانون‌ها، گروه‌ها و دسته‌های سیاسی و مذهبی در مساجد، هیات علمیه قزوین، استفاده از مناسبت‌های مذهبی و اجتماعی برای مخالفت با رژیم در مساجد، برگزاری مجالس شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی و انتقاد از روزنامه اطلاعات، تهدید طرفداران رژیم در مساجد، استقبال از زندانیان سیاسی در مساجد، آموزش به مردم برای مقابله با ساواک و نیروهای نظامی رژیم، تلاش برای تعطیلی بازار و پیشگامی در تظاهرات و نقش زنان در مساجد.
از مهم‌ترین مساجد استان قزوین که بارها در اسناد به آنها اشاره شده، می‌توان به مسجد سلطانی، مسجد جامع ملا آقا، مسجدکیال‌ها، مسجد جامع، مسجد شهید، مسجد صالحیه، مسجد شیخ‌الاسلام، مسجد بلاغی، مسجد شاه، مسجد رئیس حیدر تاکستان و مسجد شال از توابع قزوین اشاره کرد. محور فعالیت مساجد استان قزوین نیز بر اساس آنچه در کتاب اشاره شده، بر ترویج احکام و اعتقادات اسلامی و مبارزه با افکار و اندیشه‌های ضد دینی، مقابله با تهاجم فرهنگی غرب، ترویج افکار و اندیشه‌های امام خمینی(ره)، حمایت از قیام پانزده خرداد و زنده نگه داشتن یاد امام خمینی(ره) و انتقاد از سیاست‌های رژیم پهلوی استوار بوده است. همچنین در این مساجد کانون‌های مذهبی و سیاسی متعددی برای مبارزه با رژیم پهلوی تشکیل گردیدند که انجمن سرگل، مجمع ادبی جوانان شهرستان قزوین، کانون ناشرین حق، هیئت فیض‌بخش جوانان حسینی، هیئت انصارالمهدی و هیئت علمیه قزوین از جمله آنها بودند. از تاثیرگذارترین و فعال‌ترین نهادهای مذهبی قزوین، بی‌شک باید به هیئت علمیه قزوین اشاره نمود که وظیفه نظارت بر مساجد و فعالیت‌های مذهبی را بر عهده داشت و مورد اعتماد مردم نیز بود. بر اساس آنچه در مقدمه کتاب (صفحه 25) آمده است، عمده فعالیت این هیئت، توزیع و پخش رساله امام خمینی(ره) و دعوت مردم برای شرکت در تظاهرات بوده است.
نقطه عطف مبارزات انقلابی مساجد قزوین، شهادت حاج مصطفی خمینی در آبان سال 1356 بود که به مثابه انداختن جرقه در انبار باروت بود و بلافاصله انتشار مقاله معروف «رشیدی مطلق» با عنوان استعمار سرخ و سیاه، در روزنامه اطلاعات، بار دیگر مردم را به داخل مساجد قزوین کشاند. به عنوان نمونه، در سند مورخه 24 دی 1356 از این کتاب آمده است که یکی از وعاظ به نام سید رضا کامیاب در مسجد سید علی خطاب به مردمی که در مسجد گرد آمده‌اند، می‌گوید: «چرا باید در هفدهم دی ماه، در روزنامه اطلاعات، چنان مقاله‌ای راجع به سرخ و سیاه و روحانیت نوشته شود و روحانیت را مارکسیسم بنامد؟ چرا روزنامه‌ها باید دروغ‌پردازی کنند؟ گوینده سپس اضافه نمود: ای مردم قزوین، آقایان علما امروز به این جهت به نماز نرفتند تا با علما و افرادی که در تظاهرات اخیر قم کشته شده‌اند، همدردی نمایند... می‌خواستم ذکر مصیبت کنم و چه ذکر مصیبتی بالاتر از مصیبت اخیر قم است...»
علمای شهر قزوین، در واکنشی دیگر به جنایات رژیم در قم و شهرهای مختلف، خصوصاً پس از واقعه نوزده دی 1356، دست به تحریم نماز جماعت زده بودند و البته در سند دیگری رژیم صراحتاً به این مهم اشاره می‌نماید: «در تاریخ 22 و 23/10/36 (1356) سید عباس ابوترابی، سید حسن موسوی شالی، سید احمد زرآبادی و هادی باریک‌بین، پیش‌نمازان مسجد شهر قزوین، به منظور حمایت از تظاهرات اخیر قم، از اجرای نماز جماعت در مساجد مربوط خودداری نموده و در منزل عبدالرحیم صامت یکی از اعضای هیئت قزوین، تشکیل جلسه داده‌اند. ضمناً، شب هنگام مورخ 22/10/36، تعدادی در حدود 5 نسخه اعلامیه... تحت عنوان 19 دی ماه، عاشورای دیگر، در یکی از خیابان‌های فرعی پخش گردیده است.»
واقعه دیگری که در آن، مساجد قزوین، به عنوان ستون اصلی اعتراضات عمل نمودند، کشتار مردم تبریز در 29 بهمن 1356 بود که تمامی مساجد قزوین در اعتراض به این کشتار، تعطیل شدند. از این تاریخ به بعد، مبارزات مساجد قزوین، رنگ و بوی جدی‌تری می‌گیرد و مساجد، پیش‌نمازان، متولیان و نمازگزاران شهر قزوین، عملا وارد مبارزات مستقیم علیه رژیم می‌شوند. در گزارشات ساواک از این فعالیت‌ها می‌خوانیم که ماموران شهربانی وقت قزوین توسط افراد فعال مساجد قزوین تهدید می‌شوند و در مقابل، زندانیان سیاسی آزاد شده، در مساجد مورد تکریم قرار می‌گیرند و حتی گزارشاتی ثبت شده که در مساجد، مردم برای مقابله با نیروهای ساواک تحت آموزش قرار گرفته‌اند. طبق گزارش‌های ساواک، تعطیلی‌ها و اعتصابات بازار قزوین در روزهای اوج انقلاب نیز با هماهنگی مساجد و علما انجام می‌شدند.
اما در مورد اسناد کتاب، این اسناد 496 صفحه از کتاب را در بر می‌گیرند. بالطبع، این حجم از اسناد به خودی خود نشان دهنده حجم فعالیت های انقلابی انجام شده در مساجد استان قزوین و همچنین اهمیت آنها برای ساواک بوده است. اسنادی که در یک بازه زمانی شانزده ساله، فعالیت مساجد استان قزوین را از تاریخ 23/11/1341 تا روزهای پیروزی انقلاب اسلامی رصد کرده و ثبت نموده‌اند. اولین سند ساواک مربوط به کنترل تحرکات مردمی در تکایا و مساجد قزوین در روزهای پس از انقلاب سفید است و آخرین سند مربوط می‌شود به تجمع مردم در میدان شاه و حرکت مردم از مساجد امیریه و عباسیه قزوین به خیابان‌ها در روز 23 دی 1357 و درگیری آنها با ماموران شهربانی(صفحه 494). روند گذشت زمان و بررسی اسناد در این کتاب، به خوبی نشان‌دهنده زوال یک قدرت بین سال‌های 1341 تا 1357 است. به عنوان نمونه، بررسی صورت‌جلسه کمیته امنیتی ساواک در مورخ 3/4/1342 (صفحه یازدهم اسناد) القا‌کننده قدرت ساواک و رژیم در کنترل مردم و مساجد قزوین است. اما به مرور که به پیش می‌رویم و صفحات کتاب و تاریخ توامان با هم ورق می‌خورند، با افزایش فعالیت مساجد و اشخاصی همچون سید عباس ابوترابی (صفحه 47)، سید حسن موسوی شالی (صفحه 56)، میرزا عبدالله شهیدی(صفحه 62)،سید جلیل زرآبادی (صفحه 67)، حاج محمود شهیدی (صفحه71) عبدالرسول حجازی (صفحه 84) و دیگر مبارزین و همچنین فعالیت انجمن‌ها و هیئت‌هایی همچون هیات فیض‌بخش جوانان حسینی(صفحه 85)، هیئت علمیه قزوین (صفحه 231) انجمن ادبی و اسلامی جوانان (صفحه 119) و... ساواک و نیروهای دولتی به تکاپو و ترس می‌افتند و روال آن گونه ادامه می‌یابد که به نظاره پیروزی یک نهضت مردمی و اسلامی و ضعف بیش از پیش رژیم پهلوی و نابودی آن می نشینیم.
در انتهای این کتاب، فهرست اعلام، تصاویر و ضمائم، افزوده شده‌اند که کار را برای امور تحقیقاتی و مطالعات موردی تسهیل نموده‌اند. لازم به ذکر است که فهرست اعلام انتهایی کتاب، دربرگیرنده اسامی، اماکن، مفاهیم و عناوین است و در بخش تصاویر، منتخبی از تصاویر مساجد و اماکن زیارتی و مذهبی استان قزوین به چاپ رسیده‌اند.
کتاب مساجد استان قزوین به روایت اسناد ساواک در ششصد صفحه تدوین شده است و در چاپ اول که به زمستان 1395 باز می‌گردد، هزار نسخه از آن راهی بازار نشر گشته است.
تعداد بازدید: 2358
