17 دی 1396
سیدرضا فندرسکی
در بخش نخست این گزارش، سیر رویدادهای انقلاب اسلامی را در شیراز از ابتدای آبان 1356 تا انتهای شهریور 1357، دنبال کردیم. در بخش دوم، به بازگویی وقایع انقلابی این شهر، از اول مهر تا پایان آذر 1357 می‌پردازیم.
به مناسبت درگذشت سیدمهدی گلپایگانی فرزند آیت‌الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی، مجلس یادبودی در چهارم مهر 1357 در مسجد مولای شیراز برگزار شد. در این مراسم، اعلامیه نهم شوال امام خمینی درباره استقرار حکومت نظامی در ایران، توزیع شد. عده‌ای از جوانان هنگام خروج از مسجد، شعار «درود بر خمینی» سردادند که با دخالت مأموران متفرق شدند.
هشتم مهر، در اعتراض به ایجاد محدودیت برای امام خمینی در نجف، اعلامیه‌ای با امضای «مسلمانان مبارز شیراز» در یکی از مساجد این شهر نصب شد که در آن، روز بعد، تعطیل عمومی اعلام شده بود. فردای آن روز، بازار و اکثر مغازه‌های شیراز تعطیل شد.
در دوازدهم مهر، کارکنان اداره پست و کارگران کارخانه سیمان فارس اعتصاب کردند و کارکنان برق منطقه‌ای نیز تهدید به اعتصاب نمودند.
به نوشته روزنامه‌ها در پانزدهم مهر، یک‌سوم مدارس شیراز تعطیل بود و دانش‌آموزان در محوطه دبیرستان شعارگویان، اعلامیه توزیع می‌کردند.(1)
در این روز کارکنان دانشگاه شیراز اعلام کردند که در صورت برآورده نشدن خواسته‌هایشان، از روز بعد، اعتصاب خواهند کرد. همچنین، کارکنان سازمان تعاون روستایی، اداره پست و برق منطقه‌ای شیراز و کارکنان کارخانه بریجستون، اعتصاب کردند.
شانزدهم مهر، شخصی در تماس تلفنی با آیت‌الله بهاءالدین محلاتی اظهار کرد دوستان وی قصد دارند در اعتراض به دستگیری آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب در مسجد جامع اجتماع کنند و سپس راهپیمایی برپا نمایند، اما آیت‌الله محلاتی این کار را به صلاح ندانست. در این روز، تعداد زیادی از دبیرستان‌های شیراز در اعتصاب به سر بردند . تظاهرات دانش‌آموزی نیز در داخل و خارج از مدارس برگزار شد. روز بعد نیز اعتصاب مدارس و تظاهرات دانش‌آموزی ادامه داشت.
کارکنان و دانشجویان دانشگاه پهلوی شیراز نیز در اعتصاب بودند. همچنین بسیاری از ادارات از جمله پست، دادگستری، دارایی، دخانیات، تعاون روستایی، اتاق اصناف، بهداری و بهزیستی و برق منطقه‌ای در حال اعتصاب بودند.
در همین ایام، چندین اعلامیه در دانشکده‌های مختلف دانشگاه پهلوی شیراز نصب شده بود؛ از جمله اعلامیه‌ای در مورد همکاری ایران با اسرائیل، اعلامیه‌ای در مورد وخامت حال آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب که در بازداشت بود و اعلامیه دانشجویان دانشکده پزشکی مبنی بر اخراج گارد از دانشگاه، اعلان حکومت نظامی و آزادی زندانیان سیاسی. اعلامیه‌های دانشجویان و دانش‌آموزان و فشار افکار عمومی باعث شد حکومت پهلوی، آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب را در 24 مهر آزاد کند.
در همان روزها، در دانشکده ادبیات دانشگاه پهلوی شیراز، نمایشگاهی تحت عنوان زلزله طبس، همراه با عکس‌هایی از دکتر علی شریعتی و یاسر عرفات و سردادن شعارهای انقلابی برپا شد. کارگران پالایشگاه شیراز از روز 22 مهر، همراه با کارکنان پالایشگاه آبادان، اعتصاب خود را آغاز کردند.
روز بعد، دانشجویان دانشکده‌های مختلف دانشگاه شیراز به همراه دانشجویان انستیتو تکنولوژی صنعتی از حضور در کلاس‌های درس خودداری کردند. کارکنان بیمارستانهای وابسته به دانشگاه شیراز از جمله بیمارستان نمازی نیز در این روز در اعتصاب به سر بردند.
روز 24 مهر، تظاهرات پراکنده‌ای در شیراز برگزار شد. هفتادوچهار زندانی سیاسی شیراز، در اعتراض به فاجعه هفده شهریور تهران، اعتصاب غذا کردند. در پی این اعتصاب، خانواده‌های زندانیان با ارسال نامهای به دفتر روزنامه کیهان در شیراز، نگرانی خود را از وضعیت زندانیان اعلام کردند و خواستار آزادی آنان شدند.(2)
به مناسبت فرا رسیدن چهلم شهدای هفده شهریور، بازار و بیشتر مغازه‌های خیابان‌های شیراز، در 24 مهر بسته بود و دانشجویان دانشگاه پهلوی از رفتن به کلاس خودداری کردند. این اعتصاب تا سه روز بعد نیز ادامه داشت. همچنین، تعدادی اعلامیه در محوطه شاهچراغ(ع) توزیع شد.
شیراز در اول آبان، شاهد اعتراض‌ها و اعتصاب‌های دانش‌آموزی و دانشجویی علیه حکومت پهلوی بود. سه‌هزار نفر از دانشجویان در محوطه دانشگاه پهلوی در حمایت از امام خمینی و علیه آمریکا و اسرائیل راهپیمایی کردند. دانش‌آموزان شیرازی نیز در مسجد ولی‌عصر(عج) اجتماع کردند. دانشجویان انستیتو تکنولوژی نیز در محوطه انستیتو تظاهرات کردند.(3)
روز بعد، اعتراض‌ها و تظاهرات دانش‌آموزی با شدت بیشتری ادامه یافت. دانش‌آموزان شیرازی در قطعنامه‌ای اعلام کردند که ده ساعت روزه سیاسی خواهند گرفت. مأموران انتظامی، اطراف دبیرستان شاهپور را محاصره کردند و چهار نفر را دستگیر نمودند. همچنین، دانش‌آموزان دختر برای اعلام همدردی با خانواده‌های شهدا، روپوش‌های تیره پوشیدند. پنج‌هزار نفر از دانش‌آموزان و دانشجویان نیز در محوطه دانشکده مهندسی دانشگاه شیراز اجتماع کردند و به نوار سخنرانی امام خمینی گوش فرا دادند.
روز چهارم آبان، هشت‌هزار نفر با پیراهن مشکی، تظاهرات کردند، سپس به طرف منزل آیت‌الله دستغیب حرکت نمودند. این عده با وجود تیراندازی و پرتاب گاز اشک‌آور، در مسجد جامع نماز جماعت برپا کردند.
روز بعد، سیدهاشم دستغیب، فرزند آیت‌الله دستغیب، به همراه چهار نفر از علمای شیراز برای ملاقات با پدرش در مشهد، عازم این شهر شد.
بیشتر مدارس شیراز در روز هفتم آبان تعطیل بود و دانش‌آموزان برای همگامی با دانشجویان، به دانشکده‌های ادبیات و علوم پزشکی دانشگاه شیراز رفتند و در آنجا تظاهرات کردند.(4)
روز نهم آبان، چهار نفر از زندانیان سیاسی زن، اعتصاب غذا کردند و اعلام نمودند این اعتصاب تا دوازدهم آبان ادامه خواهد داشت. روز سیزدهم آبان نیز تظاهرات گسترده‌ای در شیراز برگزار شد. در پایان، دانش‌آموزان و دانشجویان تظاهرکننده، نماز جماعت برگزار کردند.
عده‌ای از دانشجویان با تعدادی از روحانیان و بازاریان شیراز به طور جداگانه ملاقات کردند و درباره برگزاری راهپیمایی‌های گسترده‌تر و تعطیلی بازار مذاکره کردند.
پانزدهم آبان، چهارصد نفر از پزشکان و کادر درمانی بیمارستان نمازی در میدان استانداری اجتماع کردند و سپس راهپیمایی کردند. عده‌ای از مردم نیز مقابل محل سکونت کارشناسان رسمی دادگستری واقع در خیابان شوریده، اجتماع کردند.
به دنبال توصیه آیت‌الله بهاءالدین محلاتی، بازار و تعدادی از مغازه‌های شیراز در هفدهم آبان تعطیل شد. در همین روز، ارتشبد غلامرضا ازهاری، نخست‌وزیر وقت، طی بخشنامه‌ای به مراکز استان‌ها از جمله شیراز، دستور داد کمیسیونی مرکب از فرماندار، رئیسان شهربانی، ژاندارمری و ساواک و تعدادی از روحانیان و معتمدین محلی برای بررسی همه جانبه اوضاع عمومی منطقه و شناسایی و دستگیری نیروهای انقلابی، تشکیل شود. در پی ابلاغ این بخشنامه، سپهبد عباس قره‌باغی، وزیر کشور، برای جلوگیری از تظاهرات و اعتصاب، از همه فرمانداران خواست با تشکیل جلساتی به همراه فرمانداران نظامی و اعضای شورای تأمین شهرستان، محرکان اصلی را شناسایی و احضار کنند و به آنان درباره عدم فعالیت‌های انقلابی تذکر دهند. بر این اساس، در صورت سرپیچی فعالان انقلابی، نیروهای نظامی و انتظامی موظف بودند با قاطعیت برخورد کنند و به آنان تیراندازی نمایند. دو روز بعد، آیت‌الله بهاءالدین محلاتی با صدور اعلامیه‌ای از اعتصاب کارکنان شرکت نفت، حمایت کرد.
در 21 آبان، بازار و همه مغازه‌های شیراز تعطیل شدند؛ پالایشگاه و اداره دارایی شیراز نیز در این روز اعتصاب کردند. روز 25 آبان، رانندگان و کارگران سازمان اتوبوسرانی شیراز، دست از کار کشیدند که پس از مذاکره با مسئولان، دوباره مشغول به کار شدند، اما اعلام کردند در صورت عدم تحقق خواسته‌هایشان از اول آذر اعتصاب را از سر خواهند گرفت. عدم رسیدگی به خواسته‌های کادر غیر آموزشی دانشگاه شیراز، سبب اعلام اعتصاب و کم‌کاری آنان از 29 آبان، شد. دو روز بعد، بازار و کلیه مغازه‌های شیراز تعطیل شد.
بر اساس اعلام قبلی، روز 28 آبان، مجلسی با شرکت دوهزار نفر در مسجد حبیب برگزار شد. پس از پایان سخنرانی، جمعیت از مسجد خارج شدند و شعارگویان، راهپیمایی کردند. مأموران فرمانداری نظامی با پرتاب گاز اشک‌آور و تیراندازی سعی کردند مردم را متفرق کنند که بر اثر مقاومت مردم، سه نفر به نامهای محمود دهقانی، جواد زاهدی و علی‌اصغر خلفی‌نژاد به شهادت رسیدند و هفت نفر مجروح شدند. پس از این حادثه، آیت‌الله بهاءالدین محلاتی با صدور اطلاعیه‌ای، یک هفته عزای عمومی اعلام کرد و از مردم خواست در این مدت، دست از کار کشیده و با حاکمیت مخالفت کنند. همچنین، شش نفر از وکیلان شیراز که عضو جمعیت حقوقدانان ایران بودند در اعتراض به این حادثه، در اتاق دادستان شیراز، متحصن شدند.
روز بعد مراسم ختم شهید محمود دهقانی در مسجد سیاحتگر شیراز برگزار شد. در این روز، بمبی در محوطه سازمان زنان شیراز کشف شد. ساواک طی گزارشی، به شرح فعالیت‌های گسترده مهندس رجبعلی طاهری در زمینه توزیع اعلامیه و ارتباط با نیروهای انقلابی پرداخت. سرانجام، ساواک وی را به همراه سه نفر دیگر از فعالان شیراز، دستگیر کرد.
در این ایام، پالایشگاه نفت و گاز بیدبلند و اداره کشاورزی و برق منطقه‌ای در اعتصاب به سر می‌بردند. به گفته مسئولان، اگر اعتصاب پالایشگاه چند روز دیگر ادامه یابد، به علت نرسیدن گازوئیل و گاز، شیراز دچار خاموشی شده و در نتیجه نارضایتی مردم به شدت افزایش خواهد یافت.
در دوم آذر، مردم بخش زرگان شیراز، طی تظاهراتی به ساختمان شهرداری این بخش حمله‌ور شدند و عکس‌های شاه را پایین آوردند. مأموران نیز برای پراکندن مردم، تیراندازی کردند.
دو روز بعد، بازار و مغازه‌های شیراز تعطیل شد. در این روز آیت‌الله بهاءالدین محلاتی درباره حوادث اخیر مشهد، اطلاعیه‌ای صادر کرد و پنجم آذر را تعطیل عمومی اعلام نمود.
یکی از مجروحان تظاهرات چند روز پیش بخش زرگان، در پنجم آذر به شهادت رسید. در تشییع پیکر وی، دوازده‌هزار نفر از مردم زرگان شرکت کردند.
کارکنان پالایشگاه نفت، پتروشیمی، شیر پاستوریزه و اداره دارایی و امور اقتصادی، در ششم آذر، همچنان در اعتصاب به سر می‌بردند.
هشتم آذر، دکتر محمدجواد باهنر، پس از سخنرانی در دانشکده کشاورزی شیراز، در فرودگاه شیراز دستگیر شد و یکی، دو روز بعد در تهران آزاد گردید. آیت‌الله محلاتی نیز با افتتاح حساب بانکی، در جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای خانواده شهدا، کوشید. در این روز، بمبی در خیابان زند، مقابل استانداری، منفجر شد که خساراتی در پی نداشت. آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب نیز پس از مدتی به سر بردن در زندان و شهرهای دیگر، به شیراز بازگشت. وی روز بعد در مسجد جامع سخنرانی کرد. در این مجلس، اعلامیه مشترک آیت‌الله دستغیب و آیت‌الله محلاتی توزیع شد که در آن تأکید شده بود برپایی مراسم در ماه محرم و صفر، نیازی به کسب مجوز از هیچ مقامی ندارد. شب هنگام پس از قطع برق، عده‌ای از مردم در خیابان‌های قاآنی و لطفعلی‌خان زند، تظاهرات کردند.
آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب در سخنرانی سیزدهم آذر، حکومت ایران را فاسد خواند و نمایندگان مجلس شورای‌ملی را مشتی دغل‌باز خطاب کرد. پس از این سخنرانی، مردم در دسته‌های کوچک راهپیمایی کردند. در این روز، علاوه بر انفجار یک بمب ساعتی، اعلامیه‌هایی در سطح شهر پخش شد که در آنها از مردم خواسته شده بود پس از شروع حکومت نظامی، هر شب در پشت‌بام‌ها، اذان بگویند. روز بعد، بازار و مغازه‌های شیراز تعطیل شد. کارخانه سیمان فارس نیز به دلیل قطع برق و گاز تعطیل گردید. همچنین، در شهر شایع شد که پانزدهم آذر، اعتراض عظیمی روی خواهد داد.
در چهاردهم آذر، تظاهرات پراکنده‌ای در شهر برپا شد. شب‌هنگام نیز مردم بر پشت بام‌ها، اذان گفتند. قضات و کارکنان دادگستری، ضمن اعتراض به کشتار مردم، خواستار استقلال کامل دستگاه قضایی شدند.
در شب‌های پانزدهم و شانزدهم آذر، در حوالی کنسولگری آمریکا در شیراز، صدای تیراندازی شنیده شد. در همین ایام، کارکنان ادارات دولتی شیراز، اعلامیه‌ای در حمایت از اعتصاب کارکنان پالایشگاه و برق منطقه‌ای شیراز صادر کردند.
روز هجدهم آذر، فرمانداری نظامی شیراز با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد که در ایام تاسوعا و عاشورا، ساعات منع عبور و مرور از ساعت 11 شب تا 5 بامداد است.
به گفته ساواک، هفتادهزار نفر در روز تاسوعا از مساجد جامع و نو راهپیمایی خود را آغاز کردند. در این روز، مردم مجسمه شاه را پایین آوردند و خرد کردند. روز عاشورا نیز تظاهرات از همان مساجد آغاز شد. در این روز، مأموران در سطح شهر حضور نداشتند. مردم در پایان راهپیمایی در میدان شهرداری گرد آمدند و به سخنرانی چهار تن از روحانیان گوش فرا دادند. در پایان حجت‌الاسلام سیدعلی اصغر دستغیب، قطعنامه راهپیمایی روز عاشورا را که برای سراسر کشور تنظیم شده بود، قرائت کرد.
سازمان‌ها و اداره‌های دادگستری، اقتصاد و دارایی، کشاورزی، عمران روستایی، جنگلداری، دامپزشکی، محیط زیست، پالایشگاه نفت، رانندگان سازمان اتوبوسرانی و کارگران شهرداری شیراز، بیست‌ویکم آذر را در اعتصاب سپری کردند.
در ادامه روند فرار سربازان از پادگان‌ها، چهار نفر از سربازان شیراز فرار کردند و شهربانی فارس دستور دستگیری آنان را صادر کرد. روز بعد، در درگیری بین مسلمانان و بهائیان در شهرک سعدی شیراز که با دخالت مأموران نظامی همراه بود، دوازده مسلمان شهید و یک بهایی کشته شد و پانزده نفر نیز مجروح گردیدند. این درگیری‌ها در روزهای بعد نیز ادامه یافت. روز 24 آذر، پیکر شهیدان با حضور مردم مسلمان و روحانیان تشییع شد. این تشییع پیکرها به راهپیمایی و درگیری انجامید که در اثر تیراندازی مأموران، یک نفر شهید و چند تن زخمی شدند.
در این ایام، ساواک طی بخشنامه‌ای به همه سازمان‌های ذیربط ابلاغ کرد، در راهپیمایی‌هایی که در حمایت از حکومت برگزار می‌شود، به علت حساسیت‌های مردم، از سردادن شعارهایی مانند «زنده‌باد شاه» خودداری شود. در پی پخش تلویزیونی تظاهرات طرفداران حکومت، نمایش تعداد اندک مردم از نظر مقامات شیراز، تأثیر مثبتی نداشته است.
روز 29 آذر، انفجار بمبی در اداره اطلاعات و جهانگردی شیراز، خساراتی به‌بار آورد.(5) در این روز، سیدابوالحسن دستغیب در مسجد جامع شیراز، سخنرانی تندی علیه حکومت پهلوی ایراد کرد. روز بعد برادر وی، آیت‌الله سیدعبدالحسین نیز در سخنانی، ضمن انتقاد شدید از حکومت پهلوی، از راهپیمایی آرام و گسترده مردم در روزهای تاسوعا و عاشورا، قدردانی کرد.
ادامه دارد...
پی‌نوشت‌ها:
1- روزنامه رستاخیز، شمـ 1033، ص 2
2- روزنامه کیهان، شمـ 10588، ص 2
3- روزنامه آیندگان، شمـ 3248، ص 6
4- روزنامه اطلاعات، شمـ 15747، ص 13
5- روزنامه کیهان، شمـ 10605، ص 6
منابع:
-انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، دوره 25 جلدی، مرکز بررسی اسناد تاریخی، تهران، 1377ش
-روزنامه آیندگان
-روزنامه اطلاعات
-روزنامه رستاخیز
-روزنامه کیهان
تعداد بازدید: 1335
