29 اسفند 1396
روح‌الله محمدصادق
آغاز حضور مستشاری آمریکا در ایران به سالهای جنگ دوم جهانی برمی‌گردد. در اول آبان 1322 (23 اکتبر 1943) قانونی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید که به دولت وقت اجازه می‌داد «با انعقاد قراردادی بین دولتین ایران و کشورهای متحده آمریکا هیئتی از افسران و درجه‌داران و متخصصین ارتش کشورهای متحده آمریکا را که تعداد افسران آن از سی نفر تجاوز نخواهد نمود، به منظور اصلاح امور اداری ارتش... استخدام نماید.»[1]
در این قانون 5 موضوع مورد تاکید قرار گرفت:
بنا بر یادداشت سفارت آمریکا در تهران «قانون مصوب 23 آبان 1301... یک قانون پایه‌ای به‌شمار می‌آید که استخدام مستشاران خارجی را صرفاً با تصویب مجلس مجاز اعلام می‌دارد.»[3] «قرارداد اصلی مربوط به خدمت هیئت نظامی آمریکا در ارتش ایران» با تغییراتی در متن پیش‌نویس بالاخره در 3 نوامبر 1943 (12 آبان 1322) منعقد شد ولی هیچ‌گاه به صورت علنی، در اختیار عموم قرار نگرفت.[4]
این قرارداد «طبق درخواست دولت [وقت] ایران و توافق دولت ایالات متحده آمریکا، یک هیئت نظامی مرکب از افسران... ارتش ایالات متحده را... [برای خدمت] در وزارت جنگ ایران» تعیین می‌کرد.[5] در فصل یکم این قرارداد «ترکیب و مدت خدمت» هیئت مستشاری و در ماده 1 اعضای هیئت مستشاری ذکر شده بودند. در سایر مواد این فصل آمده بود: «ماده 2 - هدف از این مأموریت مشورت و کمک به وزارت جنگ در اداره ارتش بر طبق وظایف مندرج در ماده 7 می‌باشد. ماده 3 - کار این هیئت از تاریخ 22 مارس 1943 آغاز و در تمام مدت جنگ یا زمان وضعیت فوق‌العاده ملی اعلام شده توسط دولت ایالات متحده آمریکا ادامه خواهد یافت، مگر آنکه زودتر و بنا به شرایط مندرج [در ماده 4] اختتام آن اعلام گردد... ماده 4 - این قرارداد می‌تواند به روش‌های ذیل قبل از تاریخ مورد نظر خاتمه یابد:
(الف) هر یک از دولتین می‌تواند آن را متوقف سازد، البته با ارائه اعلام کتبی، آن هم یک ماه قبل از متوقف ساختن کار گروه. (ب) در هر زمانی بنابر ابتکار دولت آمریکا یا دولت ایران البته پس از ارسال یک یادداشت مبنی بر این که یکی از دولتین معتقد است که برای حراست از منافع عمومی و یا به خاطر درگیری یکی از دولتین در خصومت‌های داخلی، خارجی، اختتام آن را ضروری می‌داند، مشروط بر اینکه تمام شرایط مربوط به لغو قرارداد برآورده شود.
ماده 5 - دولت آمریکا می‌تواند هر یک از اعضای هیئت را به کشور فراخواند، ولی مشروط بر آنکه بر طبق ماده 1 جانشین مناسب... برای وی تعیین کند. کار اعضای هیئت زمانی خاتمه می‌یابد که یا جانشین آنها برسد و یا قبلا در مورد نحوه این کار توسط دولتین موافقتی به عمل آمده باشد.»[6]
فصل دوم قرارداد به وظایف، رتبه، و ارجحیت هیئت مستشاری اشاره می‌کند. در ماده 6 وزیر جنگ ایران به عنوان سرپرست هیئت مستشار نظامی تعیین و در برخی از مواد این فصل آمده بود: «ماده 7 - وظیفه اصلی مستشار نظامی و دیگر اعضای هیئت، تحقیق و پیشنهاد طرح برای بهبود و کمک به اداره ارتش و ادارات تابعه وزارت جنگ در امور مالی، سررشته‌داری، مهندسی، بهداشتی، دامپزشکی، استخدامی، نظامی، قضائی و ادارات ترابری و نظارت بر اجرایی این طرحها است... ماده 8 - پس از اینکه طرحهای مندرج در ماده 7 به تصویب رسید، برای اجرای آن توسط وزارت جنگ، افسران... ایرانی در موقعیتهای کلیدی گماشته می‌شوند، تا طرح به مرحله اجرا درآید. در صورتی که بنا به تشخیص مستشار نظامی، ضرورت موفقیت اجرای طرح مصوبه وزارت جنگ ایران ایجاب کند، مستشار نظامی می‌تواند شخصا یا از طریق یکی از اعضای هیئت، مسئول اجرای طرح و یا مسئول بخشی از اداره‌ای که دخیل در اجرای آن است شود و در آن صورت تمام پرسنل اداره مربوطه باید از فرامین مستشار نظامی و یا عضو هیئت نظامی مسئول اطاعت نمایند. ماده 9 - برای اجرای وظایف مذکور از ماده 7 مستشار نظامی باید به تمام سوابق مورد نیاز، مکاتبات و طرحهای مربوط به اداره ارتش دسترسی داشته باشد، و نیز باید از قدرت تحقیق در اموری که او را در اجرای آن وظایف یاری می‌دهند برخوردار بوده و به همین دلیل باید از طریق وزارت جنگ اختیاراتی به وی تفویض شود، تا بتواند اعضای ارتش را احضار کرده و در رابطه با تحقیقات مورد نظر دستوراتی به آنها بدهد. ماده 10 - مستشار نظامی... مجاز به بررسی و یا بازرسی هر بخش از نهاد نظامی از نظر مالی و اداری می‌باشد و تمام افسران فرمانده باید راه را برای انجام این گونه بازرسیها هموار نمایند. ماده 11 - مستشار نظامی باید... اختیاراتی داشته باشد، تا بتواند با در نظرگرفتن قوانین مصوب در ارتش، پیشنهادات خود را در زمینه ترفیع درجه، تنزل درجه، انتقال و نیز اخراج یک افسر به وزارت جنگ شاهنشاهی ایران تقدیم نماید. ماده 12 -... اعضای هیئت باید یونیفورم نظامی ارتش آمریکا را به تن کنند ولی لباس آنها، باید مزین به نشانی باشد که نمایانگر خدمت آنها در ارتش ایران می‌باشد. ماده 13 - دولت ایران موافقت کرده است که در زمان اجرای این قرارداد افسران یا پرسنل نظامی دیگر کشورها را برای کار در وزارت جنگ و ارتش ایران استخدام ننماید.»[7]
نحوه پرداخت حقوق و مزایا در فصل سوم قرارداد آمده بود. پرداخت به مستشاران آمریکایی با توجه به درخواست آنها به صورت ارزی یا ریالی و معاف از مالیات بود.[8] «هزینه سفر به آمریکا و نیز هزینه گذراندن مدت تعطیلات و مرخصی» نیز بر عهده دولت وقت ایران بود که «باید قبل از خروج از ایران به اعضای هیئت» پرداخت می‌شد.[9] در ماده 18 این قرارداد که از مواد عجیب آن بود و انگیزه اولیه از عقد چنین قراردادی را منعکس می‌کرد آمده بود: «در طول جنگی که آمریکا نیز در آن درگیر است، هزینه سفر هر یک از اعضا از آمریکا به ایران توسط دولت آمریکا پرداخت خواهد شد. اگر مدت قرارداد پس از پایان جنگی که آمریکا در آن درگیر است تمدید شود، در صورتی که جانشین هر یک از اعضا بر طبق ماده 5 این قرارداد اعزام شود، پرداخت هزینه این سفر به عهده دولت ایران است.»[10]
هزینه سفر و مسئولیت اسکان همسر و فرزندان تحت تکفل پدر و مادر هر یک از اعضای هیئت مستشاری نیز بر عهده دولت ایران بود.[11] در مواد 22 و 23 آمده بود: «دولت ایران باید دفتر کار و تجهیزات مورد نیاز که محدود نبوده و شامل تجهیزات دفتری، منشی و مترجم باشد در اختیار اعضای هیئت قرار دهد و آنها نیز باید بتوانند برای انجام امور اداری آزادانه از خدمات پستی ایران استفاده کنند. در صورت فوت هر یک از اعضای هیئت در ایران، 15 روز پس از درگذشت وی خدماتش مختومه انگاشته خواهد شد... تمام حقوق و مزایای مربوط به فرد متوفی از جمله حقوق مربوط به 15 روز پس از مرگش باید به بیوه وی و یا فرد مورد توصیه کتبی متوفی تحویل داده شود... تمام حقوق و مزایای مربوط به بیوه و یا وکیل متوفی باید ظرف 15 روز پس از درگذشت فرد مورد نظر پرداخت گردد.»[12]
این قرارداد که در 25 ماده تصویب شده بود، در« 6 اکتبر 1947 (13 مهرماه 1326) مورد تجدید نظر و اصلاح قرار گرفت.»[13] پس از این قرارداد در 5 آذر 1322 (27 نوامبر 1943) قرارداد دیگری برای «استخدام افسران آمریکایی برای ژاندارمری» و به منظور «کمک به وزارت کشور ایران... برای تجدید سازمان ژاندارمری شاهنشاهی ایران» بین ایران و آمریکا بسته شد.[14] در این قرارداد نیز رئیس هیئت مستشاری «بر همه افسران ژاندارمری شاهنشاهی ایران تقدم... داشت، مشارالیه مستقیما عهده‌دار کلیه اداره و کنترل ژاندارمری... بود و حق... داشت... انتصاب یا ترفیع یا تنزل یا اخراج هر خدمتگزار ژاندارمری [را] به وزیر کشور پیشنهاد و... به... اجرا بگذارد و مقام دیگری حق مداخله نداشت. و نیز حق... داشت هر افسر یا ژاندارم یا خدمتگزار ژاندارمری را با تصویب وزیر کشور منتقل و دوباره تعیین نماید.»[15]
این قانون یک‌طرفه در سالهای بعد با تغییر از سوی دولت وقت ایران مواجه می‌شود که آمریکایی‌ها بلافاصله نسبت به آن عکس‌العمل نشان می‌دهند و به نخست‌وزیر وقت ایران می‌نویسند: «فرمانده جدید ژاندارمری ایران، تیمسار کوپال، دستوراتی دریافت کرده است مبنی بر اینکه به عنوان تنها فرمانده منحصربه‌فرد ژاندارمری عمل نماید. این مسئله، بی‌اعتنایی به مفاد مندرج در ماده 20 [همان ماده ذکر شده] محسوب می‌گردد. هر چند این ماده... در اصل موافقت‌نامه به تقاضای مستقیم آن دولت گنجانیده شده... دولت... [آمریکا] مایل است بداند که آیا دولت ایران قصد دارد قرارداد مورخ 6 آذرماه 1322 را لغو کند. اگر چنین است... به آن دسته از پرسنل نظامی آمریکا، مأمور در وزارت کشور دستور... داد[ه خواهد شد] که بی‌درنگ به خدمت خود خاتمه دهند. چنانچه دولت ایران مایل باشد که دولت ایالات متحده نقش پرسنل نظامی آمریکا در دولت ایران را بر مبنای مستشاری محض قرار دهد، دولت... [آمریکا] آمادگی برای پذیرش چنین تقاضایی را دارد. اما موافقت دولت... [آمریکا] در این مورد، به توضیح قانع‌کننده در مورد عملکرد یک‌جانبه دولت ایران در لغو شرایط مندرج در ماده 20 و همچنین روشن ساختن وظایف و مسئولیتهای محوله به مأمورین آمریکایی که در آینده به خدمت ژاندارمری گمارده خواهند شد، بستگی دارد.»[16]
در قرارداد تجدید نظر شده در 13 مهر 1326 تغییراتی رخ داد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت بودند از:
چنین قراردادهایی با مخالفت صریح شوروی مواجه می‌شود. در اسناد سفارت آمریکا آمده است که روس‌ها به دولت ایران می‌گویند: «آمریکاییان تلاش می‌کنند قلمرو خاک ایران را به یک پایگاه نظامی استراتژیک آمریکایی تبدیل کنند»[20] و «در ماههای اخیر، ایران در معرض سیلی از مستشاران و دیگر نمایندگان آمریکایی بوده است؛ نمایندگان آمریکایی نه تنها در ارتش بلکه در دیگر سازمانها نیز سکنی گزیده‌اند، در مؤسسات حمل و نقل هوایی غیر نظامی مثل شرکت هوایی ایران تور و غیره، تقریبا تمام پستهای کلیدی توسط افسران آمریکایی اشغال شده است.»[21]
در نهایت این قراردادها با فشار شوروی مبنی بر ثبت آنها در سازمان ملل و آگاه‌سازی که نسبت به آنها در جامعه صورت گرفت دچار تغییراتی شدند و حداقل بر اساس قانون مصوب مجلس وقت به تصویب مجلس رسیدند.
پی‌نوشت‌ها:
[1] اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب هفتم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387، ص 505، سند شماره 1.
[2] همان، ص 506.
[3] همان.
[4] همان، ص 510، سند شماره 3.
[5] همان.
[6] همان، ص 511.
[7] همان، صص 511 و 512.
[8] همان، ص 512.
[9] همان، ص 513.
[10] همان.
[11] همان.
[12] همان.
[13] همان، ص 514.
[14] همان، ص 514، سند شماره 4، 27 نوامبر 1943 - 5 آذر 1322.
[15] همان، ص 517.
[16] همان، ص 525، سند شماره 7، 7 فوریه 1948 – 18 بهمن 1326.
[17] همان، ص 519، سند شماره 5، 6 اکتبر 1947 – 13 مهر 1326.
[18] همان، ص 520.
[19] همان.
[20] همان، ص 524، سند شماره 6، 6 فوریه 1948.
[21] همان، ص 525.
تعداد بازدید: 1285
