25 شهریور 1397
زهرا قاسمی
«سیاست و نقش انگلیس در ایران» عنوان کتابی است که به بررسی روابط خارجی حکومت پهلوی و انگلیس طی سال‌های 1357 ـ 1330 (از نهضت ملی شدن صنعت نفت تا پیروزی انقلاب اسلامی) می‌پردازد. در این دوره حکومت پهلوی تأمین‌کننده نفت ارزان‌قیمت، یکی از بزرگ‌ترین خریداران تسلیحات نظامی و بازار پر رونق کالا برای انگلیس بود.
اثر حاضر به‌عنوان یک طرح تحقیقاتی، توسط سیدداود آقایی، استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران نوشته شده است. کتاب در 169 صفحه با قطع وزیری در سال 1394 توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.
در مقدمه کتاب، درباره پیشینه روابط ایران و انگلیس، تغییر قدرت انگلیس به درجه دو بعد از جنگ جهانی دوم، تضعیف قدرت انگلیس بعد از ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد 1332، انعقاد پیمان بغداد و تغییر آن به پیمان سنتو، حمایت انگلیس از سرکوب قیام 15 خرداد 1342 مطالبی بیان شده است. در ادامه مطالبی از تأیید انگلیسی‌ها بر استفاده از ایران و پایان این موضوع با پیروزی انقلاب اسلامی آمده است.
الگوهای حاکم بر سیاست خارجی ایران، تاریخچه روابط خارجی ایران و انگلیس و سیر تحولات آن، ماهیت روابط میان دو کشور، تأثیر نظام دو قطبی و حضور آمریکا در ایران بر روابط ایران و انگلیس، نحوه تأثیرگذاری انگلیس بر ترتیبات سیاسی حاکم در ایران و نحوه مواجهه با پدیده انقلاب از اهم موضوعاتی است که در این کتاب به آنها پرداخته شده است. این مطالب در چهار فصل با عنوان‌های فصل اول: درآمدی بر سیاست خارجی ایران از پیش از کودتای 28 مرداد تا انقلاب اسلامی، فصل دوم: روابط ایران و انگلیس قبل از کودتا، فصل سوم: روابط خارجی ایران و انگلیس پس از کودتا 1340 ـ 1332، فصل چهارم: سیاست خارجی ایران در سال‌های 1357 ـ 1340 بیان شده‌اند. منابع هر فصل در انتهای آن جای گرفته است.
در فصل اول (15 صفحه)، کمرنگ شدن قدرت انگلیس پس از کودتای 28 مرداد در ایران و تلاش برای حفظ روابط با ایران ذیل عناوین «تبیین مفاهیم» و «منابع و عوامل خارجی مؤثر در سیاست خارجی ایران» بررسی شده است.
در فصل دوم (52 صفحه)، پیشینه روابط ایران و انگلیس، از دوران صفویه تا پهلوی بررسی شده است. از کودتای رضاخان در سال 1299 تا سال 1329، دوران پرقدرت حضور انگلیس در صحنه سیاسی ایران است. در ادامه، کاهش نفوذ انگلیس در ایران به خاطر ملی شدن صنعت نفت و در بخش بعدی، تلاش دکتر محمد مصدق برای ملی شدن صنعت نفت و اجرای آن در دوران نخست‌وزیری‌اش مطرح می‌شود. مصدق تلاش کرد تا از اهمیت نمادین و سیاسی نفت، استفاده و الگوی حاکم بر سیاست خارجی ایران را تغییر دهد. با برکناری مصدق از نخست‌وزیری و بازگشت وی، اختلاف ایران و انگلیس شدت گرفته و روابط بین دو کشور قطع و اقدامات آمریکا و انگلیس، منجر به کودتا در سال 1332 می‌شود. بررسی عوامل مؤثر در تغییر سیاست خارجی آمریکا از پشتیبانی حکومت پهلوی به همکاری با دولت انگلیس از دیگر مطالب این فصل است.
فصل سوم (42 صفحه) به بررسی روابط خارجی ایران و انگلیس پس از کودتای سال 1332 تا سال 1340 می‌پردازد. تغییر در سیاست داخلی و خارجی حکومت پهلوی، موقعیت و جایگاه انگلیس، نقش و جایگاه محمدرضا پهلوی در نظام سیاسی، برقراری مجدد روابط ایران و انگلیس، مسائل نفت و تشکیل کنسرسیوم، موضع‌گیری نیروهای سیاسی علیه قرارداد کنسرسیوم و جریان صدور نفت پس از آن، عزل فضل‌الله زاهدی و روی کار آمدن حسین علاء، پیمان بغداد، تشکیل ساواک و ایجاد نظام دو حزبی از عناوین این فصل هستند. در بخش پایانی، مناسبات حکومت پهلوی و انگلیس در دهه 30 مطرح می‌شود. همکاری این دو در مسائل نظامی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی با غلبه مناسبات اقتصادی در این دوران سیر صعودی داشت.
فصل چهارم (43 صفحه) به بررسی سیاست خارجی ایران طی سال‌های 1340 تا 1357 پرداخته است: در این سال‌ها شاه تلاش کرد به حفظ موجودیت خود پرداخته و با کشورهای قدرتمند از در دوستی وارد شود. به همین جهت روابط ایران و شوروی رو به بهبود رفته و در حوزه اقتصاد گسترش یافت.
در این دوران، روابط اقتصادی ایران و انگلیس نیز افزایش چشم‌گیری داشت و تا سال 1357 سیر صعودی طی کرد؛ به شکلی که در دهه 50 ایران به بزرگ‌ترین بازار کالاهای انگلیس تبدیل شد. تفکر سیاست‌گذاران انگلیسی بر این بود که عوامل و مؤلفه‌های اقتصادی، زمینه را برای نفوذ سیاسی و فرهنگی باز می‌کند. در این دوران، نفت همچنان مسئله حیاتی برای انگلیس بود و به همین جهت ثبات کشورهای تولید کننده نفت که مهم‌ترین‌شان ایران بود، حائز اهمیت زیادی برای آنها بود.
بخش بعدی این فصل، خروج انگلیس از منطقه خلیج فارس در سال 1350، گسترش نقش ایران در منطقه و دیگر پیامدهای آن را مورد بررسی قرار داده است. اختلافات مرزی ایجاد شده و جداسازی بحرین از ایران، افزایش خرید تسلیحاتی ایران از انگلیس برای تجهیز ارتش و نیروی دریایی برای پر کردن خلاء ایجاد شده در خلیج فارس و واکنش دولت انگلیس در برابر انقلاب اسلامی ایران از دیگر مطالب این بخش است.
نتیجه‌گیری و ارزیابی نهایی و کتاب‌نامه فارسی و انگلیسی در پایان کتاب قرار گرفته است.
تعداد بازدید: 1181
