27 شهریور 1397
روح‌الله محمدصادق
محرم سال 1357 که مقارن با آذرماه بود، نقش بسیار مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت. تظاهرات عظیم تاسوعا و عاشورای سال 57 را می‌توان بزرگترین و مسالمت‌آمیزترین تظاهرات بر علیه حکومت پهلوی دانست که در اسناد سفارت آمریکا به مشروح به آنها پرداخته شده است. در کنار خود رویداد و تحلیل‌های آن، زمینه‌ها و پیامدهای آن نیز مورد توجه آمریکایی‌ها بوده است.
محرم سال 1357 آنقدر برای آمریکایی‌ها مهم بود که مامورانی را به منظور سنجش افکار عمومی به بازار تهران می‌فرستند. در سندی که گزارش جامعی از وضعیت ایران در آذرماه است، آمده است: «مأمور سفارت «اسکودرو» اول دسامبر از اطراف بازار بزرگ دیدن کرد تا نمونه‌هایی از نظرات را درست قبل از آغاز محرم به دست آورد.... پرچم‌های سیاه عزاداری به‌طور وسیع در همه جا به چشم می‌خورد و... بازاری‌ها... از دخالت کشورهای خارجی بد می‌گویند، به خصوص ایالات متحده که پولها و منابع طبیعی ایران را توسط مقامات فاسد اداری می‌برد و به پناهگاهی برای پول‌پرست‌ها در خارج از ایران تبدیل شده است.... . بازاری‌ها به حد افراط از شاه انتقاد می‌کردند و پافشاری می‌نمودند که به خاطر اعمال غیرقانونی و ضدمذهبی خود مثل ادامه کشتار تظاهرکننده‌های ایرانی، باید برود.... بازاریان همگی از دعوت [آیت‌الله]خمینی برای اعتصاب عمومی که دوم دسامبر شروع می‌شود و انجام تظاهرات محرم علیرغم ممنوعیت‌هایی که دولت تعیین کرده بود، آگاه بودند.»
تحلیل نهایی مامور سفارت آمریکا این است که: «وقوع اعتصاب عمومی در بازار حتمی است و همچنین به نظر می‌رسد که احتمالاً چند تظاهرات دیگر در بازار در دوم دسامبر [اول محرم] انجام خواهد پذیرفت.»[1]
تحلیل آمریکایی‌ها از وقایع روز اول محرم این است که: «وضع تهران بحرانی‌تر می‌شود و تظاهرکنندگان مقررات حکومت نظامی را همچنان نادیده می‌گیرند.»[2]
شرایط ایران از دید آمریکایی‌ها به حدی رسیده است که حتی در نیروهای نظامی هم از بر حق بودن امام خمینی و رفتن شاه صحبت می‌شود: «تعدادی از درجه‌داران و سربازان وظیفه نیروی دریایی در بین خود صحبت‌هایی را آغاز کرده‌اند مبنی بر اینکه احتمالاً [آیت‌الله] خمینی بر حق است و شاه باید برود.»[3]
در روزهای اول و دوم محرم، درگیری‌های شدیدی بین نیروهای حکومت پهلوی و مردم در سراسر ایران به وجود می‌آید که آمریکایی‌ها به‌طور مشروحی به آنها می‌پردازند. تحلیل‌هایی که آمریکایی‌ها ارائه می‌دهند به صورت خلاصه عبارتند از:
1. درهمریختگی: «قطع برق به‌طور پراکنده رخ می‌دهد و نمایشگر پراکندگی و درهمریختگی اوضاع جاری در ایران است.»[4]
2. آرامشی تعجب‌برانگیز: «تظاهرکنندگان به وضوح هیچ‌گونه تمایلی برای مواجهه با ارتش نداشته[اند].»[5]
3. آرامش قبل از توفان: «وضعیت کنونی ایران به‌طور آشفته‌ای گاهی آرام و گاهی طوفانی است... از گزارشات... چنین برمی‌آید که در بین منابعی که در گذشته عمیقاً به وفاداری از شاه معروف بوده‌اند، تمایلات و گرایشات ضدشاهی پیوسته رو به افزایش است.»[6]
آمریکایی‌ها در سندی که برای ستاد دفتر تحقیقات ویژه نیروی هوایی در واشنگتن ارسال شده است، متن کامل پیام امام خمینی به ملت شجاع ایران به مناسبت فرارسیدن ماه محرم را می‌آورند و در ادامه این سند تحلیل‌گر آمریکایی اقدامات سرکوب‌کننده توسط حکومت پهلوی را دارای نتیجه عکس می‌داند و می‌نویسد: «چند ساعت بعد از آنکه رادیو و تلویزیون ملی ایران اعلام کرد که نیروهای مسلح به سوی تظاهرکنندگانی که در بالای بام خانه‌ها شعار می‌دهند، تیراندازی خواهند کرد، مردم به بالای پشت بامها رفتند و شعار سر دادند.»[7]
یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های آمریکایی‌ها در مورد جان اتباع آمریکایی است و به اتباع خود توصیه می‌کنند که در روزهای 11 و 12 دسامبر (که مصادف با تاسوعا و عاشورای حسینی است) جانب احتیاط را رعایت کنند. در تحلیلی در یکی ازاسناد آمده است: «دلیل افزایش تعداد مردم در خیابان‌ها، در ساعات شب، در تمام کشور، انجام آیین‌های مذهبی است و همچنین فعالیت‌های ضددولت یا ضدآمریکایی و تجمع آنهایی است که هر دو هدف را دنبال می‌کنند. افزایش قابل ملاحظه‌ای که اخیراً در حوادث ضد آمریکایی شاهد هستیم را می‌توان شور و احساسی که این روزها بر اکثر مردم ایران غلبه کرده است دانست که در واقع بهانه‌ای است برای انجام چنین اقداماتی. تاسوعا و عاشورا... در واقع مقدس‌ترین روزهای یک ماه عزاداری است. همان‌گونه که در توصیه‌های سفارت آمده بود در این دو روز احتمال بروز ناآرامی‌ها نیز بسیار زیاد است.»[8]
آمریکایی‌ها همچنین از پنج روز قبل تدابیری را برای روزهای تاسوعا و عاشورا در نظر می‌گیرند که عبارتند از: «- از آنجایی که این دو روز مقدس‌ترین روزهای تقویم شیعه هستند از... موسیقی‌ها، تفریحات و تجمعاتی که ممکن است در این مدت از نظر مسلمین توهین به‌شمار رود جداً پرهیز شود....
- تمام فعالیت‌های سفارت در 10 و 11 دسامبر تعطیل خواهد بود.
- مرکز خبر سفارت (MIC) در طول این مدت باز خواهد بود.»[9]
در گزارش آمریکایی‌ها در روز هشتم محرم که به اشتباه شب عاشورا نامیده شده است، آمده است: «در شب عاشورا، یک آرامش اضطراب‌آلود بر اکثر شهرهای ایران حکمفرما است. در آخرین لحظات تلاش برای جلوگیری از یک برخورد خونین، دولت ایران اعلام کرد که برگزاری مراسم مذهبی در طول 48 ساعت آینده آزاد خواهد بود. برای برگزاری مراسم مذهبی، مقررات منع عبور و مرور تهران از ساعت 9 تا 11 شب برای روزهای 10 و 11 دسامبر برداشته شده است.»
این ادعا در ادامه این‌گونه پاسخ داده می‌شود: «[ارتشبد غلامرضا] ازهاری [نخست‌وزیر] به سفیر [ویلیام] سولیوان اطمینان داد که اگر برای روز یکشنبه تظاهرات به خشونت کشیده شود برای مهار آنها به اندازه کافی نیرو در اختیار خواهد بود.»[10]
تحلیل آمریکایی‌ها، قبل از شروع راهپیمایی عاشورا بیشتر شبیه به مجموعه‌ای از شایعات اثبات نشده به همراه مقداری از اطلاعات به دست آمده از منابع غیررسمی است: «طرح‌ها و نقشه‌های راهپیمایی عظیم آشکار شد. انتظار می‌رود صدها هزار نفر در راهپیمایی مذهبی که در واقع ممکن است برای سنجش قدرت سیاسی شاه باشد، شرکت کنند. نقاط تجمع راهپیمایی مشخص شده است.»
آنها در ادامه سند خود و در تحلیل آن می‌نویسند: «شایعات زیادی مبنی بر اینکه راهپیمایان به سمت کاخ نیاوران حرکت خواهند کرد دریافت شده است.» یا دوباره از حمله به اتباع آمریکایی سخن می‌گویند: «در حقیقت فعالیت‌های خشونت‌آمیز ضدآمریکایی رو به افزایش است... اعمال... ضدآمریکایی از آغاز محرم بیش از دو برابر شده است.»[11]
آمریکایی‌ها از خطی یاد می‌کنند که مانع حرکت راهپیمایان می‌شود و توسط نیروهای امنیتی ترسیم شده بود: «مقامات حکومت نظامی... خطی شرقی غربی تشکیل داده و هیچ حرکتی را در عرض این خط اجازه نمی‌دهند... هیچ‌یک از شرکت‌کنندگان حق عبور از عرض این خط را ندارند.» از دید آمریکایی‌ها این خط «توانسته شمال تهران که غالب خارجی‌ها در آن بخش ساکن هستند را ایمن سازد.»[12]
گزارش آمریکایی‌ها از راهپیمایی عظیم و مسالمت‌آمیز تاسوعای حسینی به این شرح است: «در ساعت 13:45 روز 10 دسامبر 78، دو مقام سفارتی که در نقطه‌ای مشرف به میدان شهیاد [آزادی فعلی] و به فاصله 400 متری از آن قرار داشتند... شاهد تظاهراتی عظیم در خیابان شاهرضای تهران بودند که شرکت‌کنندگان آن حدود یک میلیون نفر تخمین زده شده‌اند. حدود 1000 نفر به ساختمان شهیاد رسیده بودند و بقیه راهپیمایان در تمام خیابان‌های شرقی منتهی به میدان شهیاد که تا جنوب سفارت ادامه می‌یافت در حرکت بودند که فاصله‌ای حدود 5/7 کیلومتر را در برمی‌گیرد. زنها جداگانه ولی در حالی که راهپیمایان مرد آنها را محاصره کرده بودند در راهپیمایی شرکت داشتند. به نظر می‌رسید که راهپیمایی‌ها سازماندهی خوبی دارند و رهبرانی آنها را هدایت می‌کردند. شعارهایی داده می‌شد، ولی تظاهرات به‌طور کلی آرام بود.»
در ادامه این سند آمریکایی‌ها شگفتی‌شان را از این همه نظم و آرامش این‌گونه ابراز می‌کنند: «علیرغم تعداد تظاهرکنندگان تهرانی، هیچ خشونتی گزارش نشده است. هیچ اقدام ضدآمریکایی هم گزارش نشد. آیا اینها همه‌اش از قبل طراحی شده یا نتیجه باران سنگینی بود که در طول عصر و شب 10 دسامبر 78 روی تهران بارید، تعیین این امر ممکن نیست.»[13]
«در ساعت 5 بعدازظهر به وقت تهران، تظاهرات عظیم امروز در حال پایان است و تظاهرکنندگانی که به میدان شهیاد واقع در نزدیکی فرودگاه آمده بودند، از همان مسیر شرقی غربی مراجعت می نمایند.... حرکت جمعی بی‌نهایت منظم بود و سفارت گزارش می‌دهد که در طی روز، شهر فوق‌العاده آرام بود... در شهرهای دیگر ایران نیز تظاهرات عظیم و مشابهی برگزار شد و دولت ظاهراً در آن شهرها نیز جانب احتیاط را رعایت کرده و سربازان را دور از مسیر تظاهرات نگه داشت؛ هر چند که آنها در صورت لزوم آماده پاسخگویی سریع بودند.» آمریکایی‌ها آنقدر از آرامش تظاهرکنندگان شوکه شده‌اند که حدس و گمان‌های مختلفی مطرح می‌کنند مبنی بر اینکه این آرامش تداوم نخواهد داشت: «ساعات بعد، لحظاتی بحرانی خواهد بود، زیرا که جمعیت متفرق شده از تظاهرات در حالی‌که نظم مستحکم سابق را ندارند مراجعت خواهند کرد و ممکن است که تصمیم بگیرند تا قصد و غرض مقامات امنیتی را بیازمایند.»[14]
اقدام حکومت پهلوی در عدم برخورد خشن با راهپیمایی تاسوعای حسینی و استقبال مردم، آمریکایی‌ها را به طمع می‌اندازد که ممکن است تفاهم و توافقی بین حکومت و مردم شکل بگیرد: «اگر فردا هم آرام باشد، اوضاع برای مذاکره بین دولت و مخالفان بسیار بهبود خواهد یافت. با این حال هیچ نشانه‌ای در دست نیست که نشان دهد چهره‌های برجسته مخالفان از اصرار علنی مبنی بر اینکه شاه باید به عنوان یک شرط اجتناب‌ناپذیر برای هرگونه توافقی به کنار رود، کاسته باشند.»
وزارت امور خارجه آمریکا در تحلیل نهایی از راهپیمایی تاسوعای حسینی، خطاب به نمایندگی‌های دیپلماتیک خود می‌نویسد: «مخالفان مطمئناً در آزمایش امروز که در آن توانایی به حرکت درآوردن جمعیت عظیمی از مردم در یک تظاهرات صلح‌آمیز و با انضباط را به نمایش گذاشتند، ادعای پیروزی خواهند کرد. دولت می‌تواند از اینکه از خشونت پرهیز شده، احساس رضایت کند و به خاطر خویشتن‌داری که توسط نیروهای امنیتی نشان داده شده، به خود ببالد... به ظاهر تقاضا برای خروج از ایران به میزان زیادی کاهش یافته است، هرچند که چند شرکت [آمریکایی] در حال طرح‌ریزی انتقال خانواده‌های کارکنان خود در اواخر این هفته هستند.»[15]
پی‌نوشت:
[1]. اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387، ص 412 الی 414، سند شماره 233، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[2]. همان، ص 415، سند شماره 234، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[3]. همان، ص 415، سند شماره 235، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[4]. همان، ص 424، سند شماره 238، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[5]. همان، ص 426، سند شماره 239، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[6]. همان، ص 428، سند شماره 240، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[7]. همان، ص 482، سند شماره 259، 5 دسامبر 1978- 14 آذر 1357.
[8]. همان، ص 483 الی 488، سند شماره 260، 5 دسامبر 1978- 14 آذر 1357.
[9]. همان، صص 489 و 490، سند شماره 262، 5 دسامبر 1978- 14 آذر 1357.
[10]. همان، ص 536، سند شماره 284، 9 دسامبر 1978- 18 آذر 1357.
[11]. همان، ص 542 الی 544، سند شماره 287، 10 دسامبر 1978- 19 آذر 1357.
[12]. همان، صص 547 و 548، سند شماره 289، 10 دسامبر 1978- 19 آذر 1357.
[13]. همان، ص 550، سند شماره 291، 10 دسامبر 1978- 19 آذر 1357.
[14]. همان، ص 551، سند شماره 292، 10 دسامبر 1978- 19 آذر 1357.
[15]. همان، ص 552، سند شماره 293، 10 دسامبر 1978- 19 آذر 1357.
تعداد بازدید: 2395
