22 دی 1397
الهام صالح
گسترش مبارزه مردم با حکومت پهلوی در سال 1357 این فکر را در اذهان ایجاد کرده بود که پایان این حکومت نزدیک است. این پیش‌بینی، سبب شکل‌گیری شورای انقلاب در آذر 1357 شد. اما زمزمه‌های تشکیل چنین شورایی از آبان آغاز شده بود که در خاطرات آیت‌الله شهید بهشتی نیز به آن اشاره شده: «در ماه آبان سال 1357 که امکان ملاقات با امام خمینی در فرانسه فراهم آمده بود، دوستان مختلف برای دیدار ایشان به پاریس می‌رفتند. یکی از مسایلی که ایشان با دوستان مطرح می‌کردند این بود که چه کسانی هستند که می‌توانند در ساماندهی به نیروهای عظیم بسیج‌شده مردم ایران سهیم بوده و نقشی داشته باشند و چه کسانی هستند که می‌توانند پس از موفقیت در اداره جامعه مسئولیتی به عهده بگیرند. بنابراین برای ایشان دو مطلب مطرح بود. یکی کسانی که بتوانند در ایران با حضورشان به همگانی‌تر شدن و گسترده‌تر شدن حرکت اجتماعی شتاب بدهند و یکی کسانی که پس از پیروزی بتوانند در اداره جامعه نقشی بر عهده بگیرند.»
آیت‌الله بهشتی درباره شاخصه‌های انتخاب اعضای شورای انقلاب چنین گفته: «من در ماه آبان به فرانسه رفتم قبل از اینکه من با امام زیارت کنم، آقای مهندس بازرگان، آقای دکتر سنجابی و عده‌ای دیگر رفته بودند و با ایشان ملاقات‌هایی داشتند. در اولین ملاقات، ایشان بعد از مسایل کلی این مطلب را مطرح کردند و فرمودند: یکی از دوستان، صورتی از اسامی افراد را داده است، و امام روحانیت مبارز را داده بود. عده‌ای از تحصیل‌کرده‌هایی که سابقه فعالیت سیاسی و مبارزاتی داشتند و سابقه نوعی مدیریت که از ترکیب اینها می‌توان یک مجموعه‌ای به وجود آورد. من از صحبت امام استنباط کردم که ایشان روی بخش دوم بیشتر تکیه دارند.»
وی در ادامه نیز گفته است: «بر این اساس بود که در این مذاکره روی بخش دوم تکیه کردیم و ایشان با آشنایی‌های قبلی که داشتند، یک گروه پنج نفری که درباره مسایل تصمیم بگیرد و به وسیله تلفن یا مسافر اطلاع بدهد تا من در جریان باشم. ایشان پنج نفر را از میان دوستان انتخاب کردند: مرحوم استاد مطهری، آقای هاشمی رفسنجانی، آقای موسوی‌اردبیلی، آقای باهنر و بنده.»
در سفری که آیت‌الله شهید مطهری نیز به پاریس داشت، امام(ره) نکاتی را بیان کردند که باید در ایران مورد پیگیری قرار می‌گرفت. یکی از افرادی که دراین‌باره خاطراتی را نقل کرده، مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی است: «آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم‌الشان انقلاب را مبنی بر تشکیل شورای انقلاب آوردند. حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و اینجانب هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی‌الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد.»
آیت‌الله رفسنجانی درباره نقش آیت‌الله مطهری در شورای انقلاب چنین گفته است: «طبعا چون امام حرف‌ها را برای ایشان زده بودند، مرجع برای ما ایشان بودند. بیشتر نص امام را از ایشان بایست می‌شنیدیم… ایشان، بیشتر از ما، مسائل فکری برایشان مطرح بود تا عملی و در گذشته هم این‌طوری بود. در شورای انقلاب اسلامی هم این‌طوری بود. خیلی مواظب بود که خطوط انحرافی فکری که آن روز در جامعه ما وجود داشت و سر و صدا هم زیاد داشت، اینها در شورای انقلاب راه پیدا نکنند.»
شورای انقلاب در داخل کشور، انقلاب را سازمان می‌داد و به گفته مهندس بازرگان، شهید مطهری نیز معتمد امام(ره) بود: «برای تشکیل این شورا آیت‌الله خمینی مرحوم مطهری را معتمد خود و مامور این کار کردند، که روی لیستی که انتخاب کرده بودند، آن افراد را قبلا بخواهند و با تک‌تک آنها صحبت کنند و بدون اینکه نام دیگران را ببرند آمادگی آنها را برای شرکت و فعالیت در این شورای انقلاب پرسش بکنند. مرحوم مطهری این کار را که کرد، بعد به ایشان گزارشی داد و بعد ایشان هم گمان می‌کنم که باز به وسیله خود آقای مطهری به همه ما ابلاغ کردند که این افراد انتخاب شدند و می‌توانید کار بکنید.»
امام(ره) در نامه‌ای خطاب به شهید آیت‌الله بهشتی خواستند تا روند انتخاب اعضا تسریع یابد: «وقت دارد سپرى مى‌‌شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفى اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به مجرد آمدن ایشان (آیت‌الله مرتضی مطهری) با اشخاص مورد نظر یکى‌یکى و جمعى ملاقات کنید و نتیجه را فورا به اینجانب اعلام کنید و نیز مرقومى که معرف باشد با خط و امضاى عدد معلوم بفرستید. من در انتظار هستم و باید عجله شود و نیز استفسار از بعضى آنها براى مسافرت به خارج. در هر صورت همه موضوعات که به شما و ایشان تذکر داده شد، لازم است با عجله انجام گیرد و اگر اشخاص دیگرى نیز پیدا شد ملحق شود.»
این شورا در ابتدا به صورت مخفی تشکیل شده بود که مهندس بازرگان به این موضوع نیز اشاره کرده است: «آن زمان خوب طبیعی است که شورای انقلاب به‌طور مخفی بود و در منازلمان هم تشکیل می‌شد، ما هم به کسی نمی‌گفتیم. حتی در ابتدا بنده غیر از خودم، بقیه را مخفی کرده بودم که چه کسانی می‌توانند باشند... ولی در خارج خیلی‌ها یا می‌گفتند و یا این‌طور جلوه می‌دادند که آنها عضو شورای انقلاب هستند. و ما تحت فشار زیادی بودیم، چه از ناحیه خبرگزاری‌ها و چه از ناحیه مردم که اسرار این شورا را افشا بکنیم که عدم انجام این کار قدری مشکل بود و ایجاد گله‌هایی می‌شد... جلسات ما البته جنبه خصوصی و صمیمیت و خودمانی داشت ولی خیلی منظم تشکیل می‌شد. مطالب مطرح می‌شد و ارتباط تقریبا منظم و دایم هم با پاریس داشتیم.»
مخفی ماندن اسامی اعضای شورا، موضوعی است که فاطمه طباطبایی؛ همسر حجت‌الاسلام احمد خمینی نیز آن را به خاطر دارد: «پس از انتخاب اعضای شورای انقلاب، نشست‌های آنان به طور محرمانه تشکیل و گزارش آن برای امام ارسال می‌شد. گاه پرسش‌ها و اختلاف نظرهایی میان اعضا که نامشان نیز آشکار نشده بود، پیش می‌آمد. احمد این پرسش‌ها یا اختلاف نظرها را به امام منتقل می‌کرد و پاسخ امام را به آنها می‌گفت.»
آیت‌الله شهید بهشتی نیز در خاطرات خود درباره این موضوع سخن گفته است: «قبل از پیروزی 22 بهمن 57، قرار بر این بود که هیچ اسمی از این افراد برده نشود و اسامی آنها پنهان بماند. برای اینکه قطعا در معرض تهدید دشمن قرار می‌گرفتند و به آسانی دشمن می‌توانست آنها را از صحنه مبارزات بیرون ببرد.»
امام خمینی(ره) در تاریخ 22 دی 1357 در پیامی خطاب به مردم ایران از تشکیل شورای انقلاب اسلامی خبر دادند که در آن افراد باصلاحیت، مسلمان و متعهد، اموری مانند تشکیل مجلس از منتخبین مردم به منظور تصویب قانون اساسی جدید، انجام انتخابات بر اساس مصوبات مجلس و قانون اساسی جدید و انتقال قدرت به منتخبین جدید را بر عهده بگیرند.
در بخشی از پیام امام(ره) چنین آمده است: «اکنون که روز پیروزی ملت شجاع نزدیک می‌شود، اکنون که خون‌های پاک عزیزان بیگناهی که برای دفاع از حق و حقیقت به دست جلادان خون‌آشام شاه بر زمین ریخته شده است بارور می‌گردد، لازم می‌دانم مراتب ذیل را به اطلاع ملت ایران و مردم جهان برسانم: به موجب حق شرعی و بر اساس رای اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به این جانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام «شورای انقلاب اسلامی» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتا تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله ماموریت دارد تا شرایط تاسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود.»
امام خمینی(ره)، دولت بختیار را غیر قانونی اعلام کردند و همکاری با آن را به هر شکلی و به هر نحوی شرعا حرام و قانونا جرم دانستند: «دولت کنونی، که منصوب شاه مخلوع و مجلسینْ غیر قانونی می‌باشد، هرگز مورد قبول مردم نخواهد بود. همکاری با این دولت غاصب به هر شکل و به هر نحوی شرعا حرام و قانونا جرم است. همان طوری که کارمندان محترم و مبارز بعضی از وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی عمل کرده‌اند باید از اطاعت وزرای غاصب سرپیچی نموده و در صورت امکان آنان را به وزارتخانه‌ها راه ندهند. خواست ملت مظلوم ایران تنها رفتن شاه و برچیده شدن بساط نظام سلطنتی نیست، بلکه مبارزه ملت ایران تا استقرار جمهوری اسلامی که متضمن آزادی ملت و استقلال کشور و تامین عدالت اجتماعی باشد ادامه خواهد داشت. تنها با رفتن شاه و انتقال قدرت به ملت است که آرامش به کشور عزیزمان بازخواهد گشت. تنها با استقرار حکومت عدل اسلامی مورد تایید و پشتیبانی مردم و با شرکت فعالانه همه ملت است که می‌توان خرابی‌های عظیم فرهنگی و اقتصادی و کشاورزی را که رژیم فاسد شاه به وجود آورده است جبران نموده و نوسازی مملکت را به نفع طبقات زحمتکش و مستضعف آغاز نمود.»
ایشان همچنین نسبت به شکل‌گیری یک کودتان نظامی هشدار دادند: «احتمال این هست که شاه خائن که در حال رفتن است، دست به یک جنایت بزرگتری بزند و آن یک کودتای نظامی است که کرارا تذکر داده‌ام که این آخرین ضربه اوست و لکن ملت دلیر می‌داند که در ارتش به جز تنی چند سرسپرده و خونخوار، که از قرار مذکور در پست‌های مهم مستقر شده‌اند و به من نیز معرفی کرده‌اند، جناح‌های شریف ارتش به این سرسپردگان اجازه نخواهند داد تا دست به چنین جنایتی که مخالف با ملیت و مذهب آنان است بزنند... بر ملت شجاع ایران است که خود را در مقابل چنین توطئه‌ای به هر وسیله ممکن مجهز کنند، و با اتکا به خدای تعالی از اشخاصی که به جز سودطلبی چیزی در نظر ندارند نهراسند، که مبارزات پر شور ملت ایران نشان داده است که نمی‌هراسند.»
ایشان از مردم خواستند تا به درجه‌داران، افسران و صاحب‌منصبان شریف احترام بگذارند: «ملت ایران موظف است که به درجه داران و افسران و صاحب منصبان شریف احترام بگذارند. باید توجه داشته باشند که چند نفر ارتشی خائن نمی‌توانند اکثریت ارتش را آلوده کنند؛ حساب این چند نفر ارتشی خونخوارْ معلوم و از حساب ارتش ایران جداست. ارتش از ملت است و ملت از ارتش؛ با رفتن شاه خائن خللی بر آن وارد نخواهد شد.»
امام(ره) در بخش پایانی پیام خود از مردم خواستند تا به مبارزه ادامه بدهند: «ملت شریف باید تا نتیجه نهایی، دست از مبارزات پر شور خود برندارند، که نمی‌دارند. باید به اعتصابات و تظاهرات ادامه دهند...»
به این ترتیب، تشکیل شورای انقلاب به صورت رسمی به مردم ایران اطلاع داده شد. آیت‌الله رفسنجانی درباره انتخاب اعضای این شورا چنین بیان کرده: «امام خمینی، آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید باهنر، بنده و موسوی اردبیلی را به عنوان هسته اولیه شورای انقلاب اسلامی تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر، با اتفاق نظر این پنج نفر، اضافه شوند. در جلسات ابتدایی، تصمیم بر این شد که حتی الامکان، ترکیب شورا، از اعضای روحانی و غیر روحانی، به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد. ترتیب انتخاب اعضای دیگر و تکمیل شورا چنین بود: پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، آقایان سید محمود طالقانی، سید علی خامنه‌ای، محمدرضا مهدوی کنی، احمد صدر حاج‌سید‌جوادی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی کتیرایی، سرلشکر ولی‌الله قرنی، سرتیپ علی‌اصغر مسعودی، به اتفاق آراء به عضویت انتخاب شدند.»
شورای انقلاب در واقع ایده‌ای عملی برای اداره کشور محسوب می‌شد که باید زمینه انتقال حکومت به جمهوری اسلامی را فراهم می‌کرد. ساماندهی انقلاب و کمک به اداره کشور پس از پیروزی انقلاب از مهم‌ترین وظایف شورای انقلاب به شمار می‌رفت که اعضای آن مسئولیت‌هایی مانند مذاکره با مقامات نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک، ماموریت راه‌اندازی تولید نفت و انتخاب رئیس دولت موقت را انجام دادند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران اعضای شورای انقلاب تغییر یافتند، چون برخی از آنها به دولت و ارتش منتقل شده بودند و آیت‌الله مطهری به شهادت رسیده بود؛ یعنی برای آنها جایگزین انتخاب شد. البته به گفته آیت‌الله بهشتی، اسامی اعضای شورای انقلاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز فاش نشد: «اسامی این عده (شورای انقلاب) پنهان ماند و پس از پیروزی، اسامی آنها تا مدت‌ها پنهان نگه داشته شد. دلیل این مسئله این بود که کمیت و کیفیت مسئولیت‌های اداره کشور، پس از 22 بهمن آنقدر سنگین بود که واقعا این افراد نمی‌بایست در معرض مراجعات اشخاص قرار بگیرند. و از طرفی هم تا آنها فرصت فکر کردن، نظر مشورتی دادن، طرح و برنامه‌ریزی و ملاقات کردن و شناسایی افراد را داشته باشند.»
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، «کمیته موقت انقلاب اسلامی»، توسط شورای انقلاب برای دفاع از انقلاب و مقابله با ضد انقلاب در شهرها تشکیل شد. آیت‌الله مهدوی کنی، سرپرستی کمیته مرکزی انقلاب اسلامی را بر عهده داشت. شورای انقلاب، در تاریخ 12 فروردین 1358، همه‌پرسی در رابطه با نظام جمهوری اسلامی را برگزار و در تاریخ 2 اردیبهشت 1358 نیز اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را تصویب کرد.
ملی‌شدن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، بررسی پیش‌نویس قانون اساسی و انتشار آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، تصویب ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین‌نامه مجلس خبرگان قانون اساسی، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس شورای اسلامی، از دیگر فعالیت‌های این شورا پس از پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می‌شود.
ریاست شورای انقلاب را ابتدا آیت‌الله مرتضی مطهری برعهده داشت. پس از شهادت او، آیت‌الله محمود طالقانی، این منصب را بر عهده گرفت و پس از رحلت آیت‌الله طالقانی نیز ریاست به ابوالحسن بنی‌صدر رسید.
در 13 آبان 1358 که سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام(ره) اشغال شد، دولت موقت استعفا داد. به دنبال این اتفاق، شورای انقلاب، با صدور بیانه‌ای خطاب به مردم ایران یادآور شد که در فرصت محدودی، برگزاری همه‌پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای اسلامی و ریاست جمهوری به انجام می‌رسد.
سپس شورای انقلاب با دولت ادغام و اعضایی جدید برای آن انتخاب شدند که تقسیم کار به این شکل بود: آیت‌الله خامنه‌ای؛ دفاع و پاسداران، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی؛ وزارت کشور، حجت‌الاسلام و المسلمین باهنر؛ آموزش و پرورش، آیت‌الله مهدوی‌کنی؛ کمیته انقلاب و دادگستری، آیت‌الله بهشتی؛ جهاد سازندگی، بنی‌صدر؛ وزارت خارجه، معین‌فر؛ نفت، حبیبی؛ آموزش عالی، عزت‌‌الله سحابی؛ برنامه و بودجه، میناچی؛ ارشاد ملی و قدوسی؛ دادگاه انقلاب.
در تاریخ 12 آذر 1358، همه‌پرسی قانون اساسی و در بهمن 1358، انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار شد. مجلس شورای اسلامی نیز در تاریخ 7 خرداد 1359 راه‌اندازی شد.
آیت‌الله محمدحسینی بهشتی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله موسوی اردبیلی، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد باهنر، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، حسن حبیبی، عباس شیبانی و... از آخرین اعضای شورای انقلاب بودند.
پس از شروع کار مجلس، شورای نگهبان و دیگر نهادها، آیت‌الله شهید بهشتی در تاریخ 12 تیر 1359، پایان کار شورای انقلاب را تا دو هفته پس از آن تاریخ اعلام کرد. آخرین جلسه شورا در تاریخ 26 تیر 1359 برگزار شد و حسن ابراهیمی‌حبیبی نیز در مصاحبه خود پس از پایان این جلسه گفت: «امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشت نیز به پایان رسید.»
منابع:
- انقلاب ایران به روایت رادیو BBC، به کوشش: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
- صحیفه امام خمینی، جلد پنجم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
- روزهای حماسه و نور، جلد سوم، روزشمار انقلاب اسلامی (سال‌های 1356- 57)، معصومه مرادپور آرانی، بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی
- تاریخ معاصر ایران از دیدگاه امام خمینی(ره)- تبیان آثار موضوعی (دفتر بیستم)، تدوین: محمد هاشمی تروجنی، حمید بصیرت‌منش، تحقیق و نشر: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
- اقلیم خاطرات، دکتر فاطمه طباطبایی (همسر حجت‌الاسلام سید احمد خمینی)، معاونت پژوهشی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی (وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)
- خاطرات ماندگار، از زندگی آیت‌الله دکتر سیدمحمدحسین بهشتی، به کوشش: مرتضی نظری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
تعداد بازدید: 1394
