مساجد در انقلاب اسلامی

مسجد الجواد(ع)

28 بهمن 1397

مریم طحان

مسجد الجواد^(ع) بین سال‌های 1348 تا 1351 یکی از محافل پرتحرک نیروهای انقلابی علیه حکومت پهلوی در تهران بود که با وجود قدمت کم، اما موقعیت مرکزی در شهر و فعالین و سخنرانان آن، توانسته بود به سرعت به شهرت رسیده و برای حکومت دردسرساز گردد، تا جایی که دستور تعطیلی‌اش را شخص شاه امضا کرد.

اکنون، میدان هفت‌تیر تهران جلوه‌گاه یکی از مساجدی است که از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت می‌باشد. مسجد الجواد در مرکز شهر تهران واقع شده؛ در یکی از میادین شلوغ و پررفت‌وآمد، که همین هم سبب جذب بیشتر مردم شده است. نوع خاص معماری آن که هنوز هم خودنمایی می‌کند، سبکی مدرن دارد و از جمله ویژگی‌های این مسجد به‌شمار می‌آید؛ اما نه ساختمان مدرن مسجد و نه موقعیت مکانی آن، بلکه وجود چهره‌های سرشناسی که سرآمد آنان آیت‌الله شهید مرتضی مطهری می‌باشد سبب شده بود تا نام مسجد الجواد، برای حکومت پهلوی مساوی با احساس خطر گردد.

مسجد الجواد در سال 1341 شمسی تأسیس و خیلی زود به جرگه کانون‌های مبارزه علیه حکومت پهلوی مبدل گشت. در منابع به بانی خرید زمین و ساخت آن اشاره نشده است ولی با توجه به تاریخچه بسیاری از مساجد می‌توان گفت که اهالی محل، کسبه و تجار بازار تهران از بانیان مسجد می‌‌باشند و نام کسی به عنوان واقف و سازنده مسجد وجود ندارد البته از شخصی به نام مهندس ابراهیمی به عنوان طراح و سازنده مسجد یاد شده است. زمین این مسجد حدود هزار و پانصد متر مربع مساحت دارد. معماری مسجد الجواد با دیگر مساجد تفاوت دارد و در نوع خود اولین مسجد مدرن کشور به‌شمار می‌آید. سالن سخنرانی این مسجد در دو طبقه به صورت مبله است و شبستان آن مخروطی شکل، متشکل از دوازده ستون مورب که به نیت دوازده امام معصوم^(ع) بنا شده است. در زیرزمین مسجد کتابخانه و بالای آن مؤسسه تعاون امام خمینی^(ره) قرار دارد.[1]

متولی مسجد الجواد آقای مرتضائی‌فر و هیأت امنا آن، آقایان سیدعلی حکاک، سیدهاشم معصومی‌فخار و حسین شیخ‌زاده بودند که از این میان مرتضائی‌فر به گفته ساواک، فعالیت‌هایی به نفع امام خمینی در مسجد الجواد داشته است. [2]

مسجد الجواد درست زمانی پا به عرصه فعالیت نهاد که ایران دست‌خوش اتفاقات و حوادث بزرگی بود. بعد از حادثه قیام 15 خرداد 1342 بیشتر مساجد تحت کنترل شدید نیروهای امنیتی و انتظامی قرار داشتند و البته مسجد تازه تأسیس الجواد نیز از این قاعده مستثنی نبود. مسجد الجواد اگر چه از همان ابتدای تأسیس، با برگزاری اجتماعات سیاسی و جلسات انجمن‌های مختلف به جمع مساجد فعال سیاسی پیوست اما اوج فعالیتش به سال‌های 1348 تا 1351 باز می‌گردد و کارنامه درخشانی از خود در تاریخ به یادگار گذاشته است.

همان‌طور که گفته شد مهم‌ترین ویژگی مسجد الجواد حضور شخصیت‌های علمی و مذهبی، چه به عنوان امام جماعت، چه سخنران و چه مستمع در آن بود. مسجد الجواد محفل بزرگانی بود که طی دوران فعالیت مسجد در آن حاضر شده با سخنرانی و انجام امور فرهنگی به مبارزه علیه حکومت می‌پرداختند. به ویژه سه ضلع استاد مطهری، دکتر محمد مفتح و دکتر محمدجواد باهنر که در کنار هم و نیز برخی دیگر از شخصیت‌های مبارز و انقلابی، بر اهمیت و شهرت این مسجد افزودند.

شروع فعالیت مسجد الجواد را شاید بتوان به فعالیت انجمن‌های مختلف در این مسجد ربط داد. حضور انجمن‌هایی چون انجمن مهندسین، انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی دانشجویان پلی‌تکنیک،‌ انجمن اسلامی پزشکان و ... باعث شده بود تا مسجد الجواد به عنوان مرکزی برای تجمع انجمن‌های دانشجویی مخالف حکومت پهلوی شناخته شود.

انجمن اسلامی مهندسین از جمله فعال‌ترین گروه‌هایی بود که در مسجد الجواد فعالیت داشتند و جلسات سخنرانی خود را به علت مرکزیت مسجد الجواد، در آن‌جا برگزار می‌کردند. این انجمن با دعوت از سخنرانانی چون آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، حجت‌الاسلام سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد و استاد مطهری، طی سال‌های 49 ـ 1348 ریشه‌های مخالفت با حکومت پهلوی را پایه‌گذاری کرد؛ این سخنرانان در باب قیام امام حسین^(ع) و ضرورت جهاد در زمان حال سخن رانده و به صراحت به مقایسه دولت معاویه و دولت پهلوی می‌پرداختند. در کنار سخنرانان مذهبی، برخی مهندسان نیز از مسائل سیاسی و اجتماعی روز برای دانشجویان و طبقات مختلف مردم سخن می‌گفتند.[3]

از آن‌جا که انجمن اسلامی مهندسین جلسات پرشوری را در مسجد الجواد برپا می‌کرد، به مرور زمان بر تعداد شرکت کنندگان افزوده می‌شد و گاه به چند هزار نفر هم می‌رسید. این انجمن هم‌چنین برای برقراری ارتباط با حسینیه ارشاد، از دکتر علی شریعتی جهت سخنرانی در مسجد دعوت می‌کرد. حتی برخی از افراد سرشناس که از اعضای فعال مسجد هدایت تهران بودند نیز به مسجد الجواد می‌آمدند و در جلسات انجمن اسلامی مهندسان شرکت می‌کردند. آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، مهندس مهدی بازرگان، مهندس عزت‌الله سحابی، دکتر یدالله سحابی، دکتر عباس شیبانی و... بسیاری دیگر که ساواک گزارش حضورشان در مسجد الجواد را ارائه داده است.[4]

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد که با دعوت انجمن در مسجد الجواد سخنرانی می‌کرد چنان چهره‌ای انقلابی شده بود که گاه بدون حضور انجمن و به‌طور مستقل جلسات وعظ برپا می‌کرد و با مطرح کردن موضوعاتی چون اعلامیه حقوق بشر، اقتصاد و مالکیت در اسلام، ارزش کار در جوامع، فساد مجلات هنری، وسعت تعالیم اسلامی و مبارزات مردم ویتنام، صراحتا به غرب حمله می‌کرد و با این بیانات مسجد الجواد را به یکی از مراکز ضد غربی زمان مبدل کرده بود.[5]

به‌جز انجمن اسلامی مهندسین که آغازگر فعالیت در مسجد الجواد بود، انجمن اسلامی دانشجویان پلی‌تکنیک و انجمن اسلامی پزشکان نیز مسجد الجواد را مرکز فعالیت‌های خود علیه حکومت پهلوی کرده بودند. اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا از فعالیت‌های مسجد الجواد حمایت می‌کردند و به ظلم و ستم حکومت پهلوی اعتراض داشتند.[6]

استاد مطهری از جمله مدعوین انجمن اسلامی مهندسین بود که طی سال 1348 در مسجد الجواد سخنرانی می‌کرد اما به واسطه تغییراتی در سال 1349، ایشان به مسجد الجواد رفته و خود سکان هدایت را به دست گرفت. نخستین امام جماعت مسجد الجواد آیت‌الله آقا سیدابوالفضل موسوی زنجانی بود که به دلیل کهولت سن نتوانسته بود مسجد را فعال نماید. بعد از آیت‌الله زنجانی، آیت‌الله مرتضی مطهری به امامت جماعت مسجد الجواد از سال 1349 تا 1351 انتخاب شد.[7]

آیت‌الله مطهری پس از جدا شدن از حسینیه ارشاد، پایگاه خود را به مسجد الجواد منتقل کرد و به فعالیت‌های خود در دایره محدودتری در حسینیه ارشاد ادامه داد. ایشان علاوه بر امامت جماعت مسجد الجواد، مسئولیت اداره مسجد را نیز عهده‌دار بود. برگزاری جلسات تفسیر قرآن و علوم دینی از دیگر فعالیت‌های ایشان در مسجد الجواد بود. هم‌چنین شهید مطهری در مدتی که در مسجد الجواد فعالیت می‌کرد، در راستای پیشبرد اهداف انقلاب، جلسات سیار هفتگی با حضور آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی، امام جماعت مسجد جلیلی، و آیت‌الله سید محمود طالقانی، امام جماعت مسجد هدایت، داشتند.[8]

استاد مطهری برای پیشبرد اهداف انقلاب و مبارزه با حکومت پهلوی، دو شخصیت را به مسجد الجواد دعوت کرد تا در کنار ایشان، بتوانند بر کیفیت فعالیت‌های مسجد الجواد بیفزایند. بیشترین سخنرانی‌های انجام گرفته در این مسجد را دکتر باهنر ایراد می‌کرد.[9] ایشان که با حضورش سبب جذب جوانان به مسجد الجواد شده بود ضمن بیان اندیشه‌های امام خمینی و برنامه‌های نهضت ایشان، با افشاگری علیه حکومت، به آگاه کردن مردم می‌پرداخت؛ و به دنبال همین سخنرانی‌ها بود که ممنوع‌المنبر شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی اجازه سخنرانی در مسجد الجواد را نداشت.[10]

خود استاد مطهری علاوه بر اقامه نماز و اداره امور مسجد، جزء سخنرانان مهم به شمار می‌رفت و به گزارش ساواک سخنرانی‌های ایشان توسط یکی از حضار ضبط و بعدا به صورت جزوه در اختیار مردم قرار می‌گرفت.[11]

با اضافه شدن ضلع سوم، دکتر مفتح، به استاد مطهری و دکتر باهنر، جلسات و فعالیت‌های مسجد الجواد پرشورتر شد و سخنرانی‌های ایشان باعث شد تا ساواک ضمن درخواست مراقبت از اعمال و رفتار دکتر مفتح، دستور داد تا سخنرانی‌های وی ضبط و به اداره مربوطه اعلام گردد. ایشان از سال 1349 تا زمانی که ممنوع‌المنبر گردید، به مناسبت‌های مختلف در مسجد الجواد سخنرانی می‌کرد.[12]

دکتر مفتح علاوه بر سخنرانی تلاش کرد تا با همکاری استاد مطهری، آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی، دکتر باهنر و دیگران کلاس‌های متعددی در مسجد الجواد برگزار نماید. شهید مفتح در این کلاس‌ها، مباحث اسلامی را با شکلی نوین مطرح کرد که مورد استقبال جوانان قرار گرفت. کلاس‌های اسلام‌شناسی به‌خصوص تفسیر قرآن از جمله جذاب‌ترین کلاس‌های ایشان بود و باعث شده بود مسجد الجواد به محفل گرمی برای مباحثات علمی و کانون مبارزه با حکومت پهلوی تبدیل گردد.[13]

با وجود سه شخصیت مهم در مسجد الجواد، استاد مطهری به عنوان مسئول اداره مسجد از شخصیت‌های دیگری چون، ‌آیت‌الله محمد امامی‌کاشانی، ‌حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی، ‌آیت‌الله حسین نوری، ‌حجت‌الاسلام ابوالقاسم خزعلی، ‌حجت‌الاسلام علی دوانی و فضل‌الله محلاتی دعوت می‌کرد تا با حضورشان در مسجد الجواد، بر رونق آن بیفزایند. سخنان استاد فلسفی که صریحا علیه حکومت سخن می‌گفت از دیگران پرشورتر بود.[14] از دیگر افرادی که در این مسجد فعالیت داشت و در موضوعات سیاسی سخنرانی می‌کرد، ‌آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی بود.[15] موضوعات سخنرانی او حول محورهای مختلفی چون، زندگی و قیام امام حسین^(ع)، جهاد، مردم فلسطین، مصلح جامعه اسلامی، آزادی، شیعه و انقلاب بود.[16]

مسجد الجواد هم‌چون بسیاری دیگر از مساجد پویای کشور در کنار فعالیت‌های مذهبی ـ سیاسی خود از دیگر امور نیز غافل نماند. کتابخانه مسجد که هم‌زمان با مسجد تأسیس شده بود، نقش مؤثری در کلاس‌های آموزشی مسجد الجواد داشت. برگزاری نمایشگاه کتاب و عرضه کتب مختلف و سرود خوانی بچه‌ها، از دیگر فعالیت‌های فرهنگی به حساب می‌آمد که از نظر ساواک دور نماند. حتی ساواک در گزارشی به برگزاری مراسم عروسی در کتابخانه مسجد الجواد اشاره کرده است.[17]

کانون توحید و دفتر نشر فرهنگ اسلامی نیز با کمک شخصیت‌های مطرحی چون دکتر باهنر، دکتر بهشتی، دکتر مفتح و استاد مطهری در مسجد الجواد تأسیس شدند و فعالیت داشتند.[18]

بستن مساجد از جمله روش‌های ساواک جهت جلوگیری از مبارزات مردمی علیه حکومت پهلوی بود و برای این کار بهانه‌های مختلفی داشتند. مسجد الجواد را به بهانه اختلافات داخلی هیئت مدیره و به دستور سازمان اوقاف بستند اما علت اصلی ممانعت از سخنرانی شهید مطهری و دوستانش بود.[19]

فعالیت‌های مستمر مسجد الجواد طی سال‌های 51 ـ 1348 و چند مسجد دیگر، چنان مأموران را کلافه کرده بود که دیگر تذکر، اخذ تعهد و دستگیری کارساز نبود. در نتیجه شهربانی کل کشور طی پیامی به شاه، درخواست کرده بود تا «به طریق مقتضی در مورد برکناری متولیان و مسئولین این مراکز اقدام و افراد واجد شرایط به جای آنها گمارده شود.»[20] در همین راستا حکومت کنترل مساجد را به سازمان اوقاف سپرد تا این سازمان بتوانند برای مساجد امام جماعتی انتخاب کند که طرفدار دولت باشد و مسجد را به مرکز مبارزه علیه حکومت پهلوی تبدیل نکند. ساواک هم با دستگیری استاد مطهری در 14 آبان 1351 عملا مسجد الجواد را تعطیل کرد اما اعلام کرد که علت تعطیلی مسجد اختلاف هیئت مدیره در مسائل مالی و هزینه‌های مسجد است، از همین‌رو اوقاف دستور تعطیلی مسجد را صادر کرده تا به امور آن سامان دهد.[21]

پس از تعطیلی مسجد که به دستور مستقیم شاه صورت گرفته بود، ساواک به مسجد حمله کرد و نوارهای تفسیر قرآن شهید مطهری را از بین برد. از این پس مسجد الجواد همانند مسجد هدایت و حسینیه ارشاد که تعطیل شده بودند زیر نظر اداره اوقاف قرار گرفت. البته روحانیان در برابر این حرکت حکومت ایستادند و از حضور در این مساجد خودداری کردند. شهید مطهری هم به دخالت سازمان اوقاف در مسجد الجواد اعتراض کرد.[22]

البته حرکتی که استاد مطهری و دیگران در مسجد الجواد پایه گذاشته بودند، هرگز رنگ تعطیلی و فراموشی به خود ندید چنانچه این مسجد در تمامی وقایع انقلاب و نیز سال‌های بعد از آن، همیشه از فعال‌ترین و انقلابی‌ترین مساجد کشورمان به شمار می‌آید. اکنون نیز در راهپیمایی‌های عظیمی چون روز قدس و 22 بهمن مبدأ یکی از مسیرهای اصلی راهپیمایی به شمار می‌رود با دارا بودن پایگاه بسیج فعال، کتابخانه و انجام امور فرهنگی در کمیت و کیفت بالا، می‌توان گفت مسجد الجواد هم‌چنان یکی از پایگاه‌های مستحکم در پشتیبانی و حمایت از نظام اسلامی است.

 

پی‌نوشت:

 

 
تعداد بازدید: 1431

.نظر شما.



08 اسفند 1399   19:06:52

علی اصغر همدانی
روحشان شاد،rیادشان بخیر،rنامشان جاودان،rراهشان مستدام،rهنیئاََ لهم الجنه.

 

نام:
ایمیل:
نظر:
تصویر امنیتی: