مساجد در انقلاب اسلامی

مسجد سید

27 مرداد 1398

مریم طحان

«مسجد سید» از جمله مساجد اصلی اصفهان است که از همان آغاز قیام امام خمینی در دهه 40 تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357، جزء کانون‌های قیام و مراکز تجمع مردمی بود و اندیشه‌های امام خمینی در جلسات مذهبی و مراسم‌های آن نقش پررنگ و عمیقی داشت.

مسجد سید از بزرگ‌ترین و مشهورترین مساجد اصفهان، از آثار باقی‌مانده عصر قاجاریه است که در زمان «فتحعلی شاه قاجار،» توسط «حجت‌الاسلام حاج سیدمحمدباقر شفتی‌رشتی»، از علمای بزرگ امامیه در اصفهان، معروف به «حجت‌الاسلام مطلق» و «سید حجت‌الاسلام» ساخته شد. زمین مسجد را سال‌ها قبل «فتحعلی‌خان اعتمادالدوله» وزیر «شاه سلطان حسین صفوی» خریده بود و قصد داشت در آن‌جا مسجدی بنا کند که به دلیل هجوم افغان‌ها، این امر مقدر نگشت.^[1]

ساخت این مسجد با مساحتی بالغ بر هشت هزار و هفتاد و پنج متر مربع در محله بیدآباد اصفهان، جنب بازارچه بیدآباد، در سال 1180 ه.ق طرح‌ریزی شد اما ساخت آن از اواخر نیمه اول قرن سیزدهم ه.ق شروع شد. ساخت این مسجد مدت زمان زیادی به طول انجامید و چندین نسل در ساخت آن مشارکت کردند. شروع کار با سید حجت‌الاسلام بود اما عمر وی برای پایان اتمام تزئینات مسجد وفا نکرد و تنها کاشی‌کاری بنای جنوبی انجام شد، در نتیجه بقیه کارهای آن زیر نظر فرزندش «حاج سیداسدالله» معروف به «سید ثانی» و قسمتی توسط نواده‌اش «حاج سیدمحمدباقر» ادامه یافت؛ با این وجود هنوز تزئینات قسمت‌هایی از آن ‌هم‌چنان ناتمام مانده است. با توجه به کتیبه‌های موجود در بنا، احداث ساختمان و تزئینات آن در حدود ۱۳۰ سال به طول انجامیده است. [2]

مسجد سید، مستطیل شکل بوده، دارای چهار در اصلی، دو چهل‌ستون، دو شبستان بزرگ، یک گنبد، سه ایوان و بیش از چهل و پنج حجره جهت سکونت طلاب است، اما مناره ندارد؛ هم‌چنین درون شبستان‌های آن نیز کاشی‌کاری نشده‌ است. بر بالای ایوان جنوبی، برج ساعتی با تزئین کاشی ساخته شده است. تالار تدریس حجت‌الاسلام شفتی، از دیگر آثار درخور توجه مسجد است که در محل آن را به «چهل‌ستون مسجد» می‌شناسند. در ساخت این بنا به نظر می‌رسد از کاخ چهل‌ستون اصفهان ایده گرفته شده باشد؛ و دارای ستون‌های چوبی (نُه ستون)، درها و پنجره‌های ارسی زیبایی است. مسجد سید به دلیل دارا بودن تزئینات بسیار زیبای گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنایی و خطوط دیگر از استادان معروف دوره قاجاریه در شمار یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجاریه است.[3] البته در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران قسمتی از کاشی‌کاری‌های مسجد در اثر موج انفجار فرو ریخت که تا حدودی بازسازی شده است.

قابل ذکر است که مسجد سید دارای موقوفات بسیار از زمان مرحوم سید حجت‌الاسلام و بعد از آن بوده که اکنون جز تعدادی مغازه در اطراف مسجد، از هیچ ‌یک از آن موقوفات اثری نیست و در سنوات اخیر در جهت احیای مسجد و موقوفات و نیز بازسازی و تعمیر خرابی‌های آن که معلول گذشت زمان و نیز بمباران و موشک باران اطراف مسجد در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، پیگیری لازم صورت نپذیرفته است.

قابل ذکر است که آرامگاه «سید حجت‌الاسلام» که بسیار مجلل و باشکوه بنا شده، در گوشه شمال شرقی صحن مسجد واقع شده است. [4]

مسجد سید هم‌چون دیگر مساجد اصفهان در دوران مبارزات پیروزی انقلاب اسلامی نه تنها مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی این شهر بود، بلکه نقش مهمی در جهت‌دهی به حرکت‌ها و جریانات مردمی ایفا می‌‌کرد. جلسات مذهبی این مسجد مانند دیگر مساجد کشور حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم بود و باعث فراگیر شدن زمینه‌های پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 در اصفهان شد.

مسجد سید با مسئولیت آیت‌الله سیدجلال‌الدین طاهری حسین‌آبادی[5] نقطه آغاز بسیاری از تظاهرات‌های اعتراض‌آمیز مردم اصفهان چه در دهه چهل و چه در سال‌های پرالتهاب 57 – 56 بود. تجمعات و گردهمایی‌های اعتراض‌آمیز مردمی در این مسجد هم‌چون اماکن مذهبی دیگر پررنگ بود و سخنرانی‌های انقلابی هم با حضور سخنرانان متعدد با هدف بیدارسازی عمومی در آن صورت می‌گرفت. [6]

آغاز حرکت سیاسی مسجد سید، با برگزاری مراسم سوگواری درگذشت آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی طباطبایی، مرجع بزرگ تقلید، همراه شد که این مراسم به همت آیت‌الله سیدمحمدرضا شفتی در مسجد سید برپا گردید[7] اما شروع فعالیت جدی سیاسی مسجد سید، هم‌چون دیگر مساجد فعال کشور، با اعلامیه اعلام مخالفت امام خمینی با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی همراه بود؛ در این ماجرا، با تلاش گروه‌های تکثیر اعلامیه در اصفهان، این اعلامیه مهم چاپ و به در مسجد حکیم نصب شد.[8] این آغاز حرکت مردم مبارز اصفهان به رهبری امام خمینی در سال 1341 بود، چرا که همین الصاق اعلامیه‌ها به در مسجد، سبب می‌شد تا اخبار حوادث و وقایع کشور به مردم منتقل شود.

مسجد سید در مکانی واقع شده بود که طبقه متوسط و پرجمعیت شهر اصفهان در آن زندگی می‌کردند و از همان آغاز دهه چهل و شروع مبارزات انقلابی مردم به رهبری امام خمینی، مکانی بود که عموم حرکت‌های مردمی از آن‌جا آغاز می‌شد.[9]

پس از واقعه کشتار طلاب فیضیه در نوروز 1342، جامعه روحانیت بعضی از شهرها به منظور همدردی و پشتیبانی از حوزه علمیه قم و ابراز انزجار از جنایت شاه در مدرسه فیضیه، دست به اعتصاب زده، از رفتن به مساجد و اقامه نماز جماعت خودداری کردند؛ مسجد سید که در آن زمان حاج آقا محمدرضا شفتی، امام جماعت آن بود نیز به اعتصابیون پیوست و برگزاری نماز جماعت را تعطیل کرد[10] و با این حرکت اعتراض خود به حادثه خونین فیضیه را نشان داد.

ماه محرم سال 1342 نقطه عطف تاریخ انقلاب اسلامی است که حوادث مهمی را در خود جای داده است. در این ماه اصفهان هم حال و هوای سیاسی به خود گرفته بود. قرار بود مطابق سنوات قبل جهت برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع)، گروه‌های مختلف مردم طبق دعوتی که به امضای هفده نفر از علما، تجار و دکترها از جمله آیت‌الله سیدحسین خادمی، آیت‌الله محمدباقر زندکرمانی و مرتضی اردکانی رسیده بود، عصر عاشورا با در دست داشتن تصویر امام خمینی در مسجد سید تجمع و سپس به سوی مدرسه چهار باغ، که سازمان اوقاف اجازه برپایی عزاداری در آن را داده بود، راه‌پیمایی کنند که این تظاهرات قبل از برپا شدن منجر به درگیری شد. مأموران امنیتی از تصمیم مردم مطلع شده بودند در نتیجه صبح عاشورا فضل‌الله صلواتی و احمد فاضل را به عنوان عاملان اصلی تظاهرات دستگیر و آیت‌الله محمد احمدآبادی طبیب‌زاده را نیز قبل از ورود به مسجد بازداشت کردند. قبل از آغاز مراسم نیز، سراسر خیابان توسط ده کامیون سرباز مسلح با چند جیپ، صد پلیس و سیصد مأمور سازمان امنیت محاصره شد. کم‌کم مسجد مملو از جمعیت شده و عده زیادی هم در پیاده‌روهای خیابان منتظر بودند؛ وقتی در مسجد سید را بستند، بقیه مردم بالاجبار پشت در جمع شدند و با فرستادن صلوات برای سلامتی امام خمینی، اعتراض خود را نشان دادند. حضور روحانیانی چون آیت‌الله محمدباقر زندکرمانی و آیت‌الله خادمی، باعث قوت قلب حضار شد. با زیادتر شدن جمعیت در جلوی مسجد سید، قوای مسلح با دستور رئیس شهربانی، سرهنگ محمود صدقی و رئیس سازمان امنیت شهر وارد میدان شدند؛ فرمانده قوای مسلح دستور داد: بگذارید وقتی تمام جمعیت از مسجد سید بیرون آمدند به آنها حمله کنید و در صورت مقاومت از مسلسل‌های دستی هم استفاده کنید. در نهایت با سرنیزه مردم عزادار را پراکنده کردند.[11]

این واقعه در عاشورای سال 1343 نیز تکرار شد؛ روحانیون و روشنفکران مذهبی اصفهان حول محور آیت‌الله خادمی مصمم به برگزاری مراسم بزرگداشت شهدای 12 محرم سال قبل (1342) بودند. بنابراین ابتدا جهت کسب مجوز برای برگزاری مراسم عصر عاشورا، مصادف با روز جمعه اول خرداد 1343، از مسجد سید اصفهان به سوی میدان نقش جهان و مسجد شاه، به شهربانی اصفهان مراجعه نمودند که با مخالفت مسئولین مواجه شدند، اما برخلاف انتظار دولت و بدون اخذ مجوز، اعلامیه‌ای با امضای روحانیون، بازاریان و معتمدین سرشناس اصفهان صادر گردید.[12] در این میان جبهه ملی نیز اعلامیه‌ای با عنوان «دسته عزاداری» در مسجد سید پخش کرده و از مردم خواست روز عاشورا در مسجد سید اجتماع نمایند.[13] علی‌رغم تذکرات اکید ساواک به آیت‌الله خادمی، تظاهرات اعتراض‌آمیز عصر عاشورا از مسجد سید آغاز گردید، اما با به کارگیری عوامل نظامی علیه مردم، تظاهرات متوقف و اندکی بعد جمعیت را پراکنده کردند.[14]

برگزارکنندگان مراسم روز عاشورا در مسجد سید که نام «هیئت یالثارات الحسین» را انتخاب کرده بودند، بعد از مشکلات ایجاد شده در سال های 42 و 43 در مسجد سید، با تغییر مکان، مراسم خود را تا سال 1354 در مسجد مریم‌بیگم برگزار کردند.[15]

بعد از تبعید امام خمینی در آبان 1343، مردم اصفهان در اعتراض به این عمل، دست به اعتصاب زدند. برنامه انقلابیون در واکنش به تبعید امام این بود که از مردم دعوت کردند تا در مسجد سید تجمع و از آن‌جا به سمت مسجد شاه تظاهرات نمایند. حکومت پهلوی که انتظار چنین واکنشی را در اصفهان نداشت بی‌درنگ اقدام به سرکوب تجمع و تظاهرات مردم نمود. در گزارش‌های ساواک از برخورد خشونت‌بار شهربانی با تجمع مردم در مسجد سید یاد شده است.^[16]

دهه چهل با تمام فراز و نشیب‌هایش به پایان رسید، ولی مساجد فعالی چون مسجد سید هم‌چنان مرکز مبارزه انقلابیون بود. تجمع مردم در مسجد برای شنیدن سخنرانی وعاظ که روز به روز سخنان‌شان سیاسی‌تر می‌شد و حکومت پهلوی نیز حتی با توسل به زور نمی‌توانست از آن جلوگیری کند، پخش اعلامیه و اخبار مربوط به نهضت امام خمینی در راستای آگاه‌سازی مردم، پشتیبانی مادی و معنوی از خانواده‌های مبارزانی که در زندان بودند، رفع نیازها و کمک به نیازمندان و آسیب‌دیدگان و.... که همه از طریق مسجد انجام می‌شد وحدت و همبستگی مردم را تقویت و آنان را برای زدن ضربه نهایی به حکومت در سال‌های 57 – 56 آماده می‌کرد.

مسجد سید سخنرانان متعددی داشت، اما یکی از سخنرانان مسجد سید در دهه چهل، حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی بود که در زمان حضورش در اصفهان، افراد زیادی برای شنیدن سخنانش به پای منبر مسجد سید می‌رفتند.[17] شهید حجت‌الاسلام سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد نیز در سال 1342 مدتی بر منبر مسجد سید سخنرانی داشت. به دنبال دستگیری ایشان بعد از واقعه مسجد فیل مشهد، وقتی با تلاش علما و مردم از زندان سیاسی مشهد آزاد شد، به دعوت روحانیون اصفهان به این شهر رفت و در میان انبوه جمعیت حاضر در مسجد سید مدتی به سخنرانی پرداخت که به دنبال این سخنرانی‌ها، ممنوع‌المنبر شد.[18]

با فرا رسیدن سال‌های 57 – 56، تکاپوی مبارزین رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و دیگر به برگزاری مراسم سخنرانی صرف اکتفا نکردند. مهم‌ترین حادثه سال 1356، درگذشت مشکوک آیت‌الله حاج‌آقا مصطفی خمینی و مراسم‌های یادبود ایشان در کل کشور بود؛ در همین راستا در 22 آذر 1356 به مناسبت چهلمین روز شهادت حاج‌آقا مصطفی خمینی، مجلس ختمی در مسجد سید برگزار شد که به دنبال آن مأموران امنیتی و پلیس در مراسم دخالت کرده عده زیادی را دستگیر و زندانی کردند.[19]

محرم سال 56 نیز مسجد سید یکی از کانون‌های اعتراض مردمی بود که در کنار سوگواری برای سالار شهیدان، از حکومت پهلوی و اعمال آن اعلام انزجار کرده و بر پیروی از نهضت امام خمینی تأکید داشتند.[20]

با فرا رسیدن سال 1357، مبارزات مردم منسجم‌تر شدند و از آن جایی که مسجد سید یکی از پایگاه‌های فعالیت مبارزین به حساب می‌آمد حکومت خود را برای هرگونه حادثه‌ای که مبدأ آن مسجد سید باشد آماده می‌کرد. به‌طور نمونه براساس گزارشی مبنی بر احتمال تظاهرات در مسجد سید در فروردین 57، ارتش به منظور پیشگیری و اقدام به موقع در تقویت عناصر شهربانی و ژاندارمری، یگان شصت نفره با چهار دستگاه خودرو را آماده کرده بود.[21]

جوانان پرشور و انقلابی اصفهان که دیگر لحظه‌ای دست از مبارزه برنمی‌داشتند در 25 فروردین 1357 قرار گذاشته بودند که بعد از نماز مغرب و عشا در مسجد سید تظاهرات کنند. شبستان مسجد مملو از جوانان جهت برگزاری نماز جماعت شده بود؛ پس از پایان نماز با برنامه‌ای طرح‌ریزی شده از در پشت مسجد سید وارد بازارچه بیدآباد شده و سپس به طرف خیابان مسجد سید حرکت و وارد خیابان چهارباغ شدند؛ در آن‌جا شیشه‌های چندین مغازه مشروب‌فروشی را به عنوان مراکز فساد شکسته، سپس به واسطه مقابله نیروهای حکومت پراکنده شدند.[22]

مرداد 1357 ایام اوج درگیری‌ها در اصفهان به‌ویژه در اطراف مسجد سید بود. در روز جمعه 6 مرداد ماه، مسجد سید مملو از جمعیتی بود که به پاس احترام شهدای قم، مشهد، شیراز و رفسنجان گرد هم آمده بودند. سخنران حجت‌الاسلام هادی غفاری بود که سخنان تند و گزنده‌ای علیه حکومت پهلوی ایراد کرد و به دنبال آن یکی از بزرگ‌ترین درگیری‌های پلیس با مردم تظاهرکننده در اصفهان پس از خروج انبوه جمعیت از مسجد سید اتفاق افتاد. به گزارش شهربانی اصفهان جمعیت حاضر در مسجد سید به دسته‌های مختلف تقسیم شدند و در خیابان‌های شهناز، شاه، چهارباغ، شیخ‌بهایی، پهلوی، شاهپور، فروغی و اردیبهشت (که بخش اعظم مرکز اصفهان به حساب می‌آید) شروع به تظاهرات کردند. حکومت که قبلا پیش‌بینی این حادثه را کرده بود اقدامات لازم را انجام داده، اکیپ‌های ضربت را در نقاط حساس شهر مستقر کرده بود. به محض خروج مردم از مسجد سید و حضورشان در خیابان‌ها، مأمورین با استفاده از ماشین آب‌پاش، گاز اشک‌آور و شلیک چند تیر هوایی آنها را متفرق کردند. تظاهرکنندگان با استفاده از تاریکی شب پراکنده شدند، اما در نهایت مأموران 39 نفر از تظاهرکنندگان را دستگیر کردند.[23]

پاییز 1357 بیشتر شهرهای کشور شاهد تظاهرات‌های روزانه مردمی بودند که ضمن اعتراض به حکومت پهلوی، خواستار تشکیل حکومت اسلامی بودند. در اصفهان نیز مسجد سید، محل برگزاری تظاهرات بود.[24]

هم‌چون سال‌های گذشته وقتی ماه محرم از راه می‌رسید مبارزات مردم شکل دیگری به خود می‌گرفت و شدت بیشتری می‌یافت. قرار بود مراسم روز 7 محرم که مصادف با جمعه 17 آذر بود در مسجد سید برگزار شود. علت دیگر مراسم، بزرگداشت هفتم شهدای اول محرم اصفهان بود. جمعیت زیادی از مناطق مختلف اصفهان در مسجد سید گرد هم آمده بودند و تمامی بخش‌های مسجد و حتی بیرون مسجد در خیابان مملو از مردم عزادار بود. خانواده شهدای اول محرم در مسجد سید حضور داشتند و دلجویی آیت‌الله خادمی از ایشان، موجب احساس همدردی عمومی و افزایش تنفر از حکومت پهلوی گردید. تا آن زمان خانوداه شهدا از آزادی لازم برای برگزاری مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم برخوردار نبوده و در صورت اقدام به انجام چنین اعمالی کمترین مجازات برای آنها حبس و تبعید بود. سخنران مراسم حجت‌الاسلام حسن بهشتی‌نژاد بود. قرار بود بعد از مراسم مردم از مسجد سید به سمت مسجد مصلی در جوار قبرستان تخت فولاد تظاهرات کنند. جمعیت هنوز حرکت نکرده بود که نظامیان مستقر در باغ تختی از تقاطع خیابان چهار باغ و خیابان عبدالرزاق به سمت مسجد سید حرکت کرده و راه را بر مردم عزادار بستند و آرایش جنگی گرفتند. مردم با تغییر مسیر در خیابان مسجد سید به سمت غرب و چهارراه وفایی حرکت کردند. آیت‌الله خادمی پیشگام مردم بود، ولی نرسیده به چهارراه وفایی مأمورین مجددا راه را بر ایشان بستند. ساواک جمعیت تظاهرکننده را ده هزار نفر تخمین زد که چنین گزارشی از ساواک تا آن زمان بعید بود و حکایت از تعداد فوق‌العاده مردم در تظاهرات داشت. ساواک علت برخورد با انبوه جمعیت تظاهرکننده را آشوب مردم در تخریب انبار مشروب‌فروشی اعلام کرد، اما مردم گزارش دادند که وقتی نظامیان راه را بر آنها بستند به دستور آیت‌الله خادمی جمعیت بدون واکنش روی زمین نشستند و چون زمان به درازا انجامید جوانی سینه خود را جلوی نظامیان گشوده، فریاد زد بزنید و سپس درگیری آغاز شد. آمار تلفات هرگز مشخص نشد اما نام برخی از شهدا بدین شرح است: سیدابراهیم موسوی، صغری محمدی ‌حسینی، سیداصغر میرلوحی، عباس نوری، حسین موسوی. در نهایت مأموران با دیدن ایستادگی مردم در مقابل نظامیان، از صحنه خارج شدند و تظاهرات ادامه یافت.[25]

با وجود حوادث هفتم محرم و کشتار مردم، با فرا رسیدن 19 دی ـ 10 صفر، که چهلم شهدای اول محرم بود روحانیون شهر با محوریت آیت‌الله خادمی مراسم ویژه‌ای در مسجد سید برگزار کردند و مردم بدون واهمه از کشته یا زندانی شدن در مسجد سید حاضر شدند. کثرت جمعیت باعث شد علاوه بر مسجد، خیابان‌های اطراف نیز مملو از جمعیت بشود. پارچه‌نوشته‌های متعدد در دست مردم، حکایت از اصرار ایشان در برقرای حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی و اجرای قوانین دینی در جامعه داشت.[26]

مسجد سید تا پیروزی انقلاب اسلامی هم‌چنان فعال بود. هم زمان با تحصن روحانیون در تهران برای بازگشت امام به ایران، بیش از صد نفر از روحانیون اصفهان به رهبری آیت‌الله خادمی طی اعلامیه‌ای به مردم اعلام نمودند که در مسجد سید تا بازگشت امام خمینی دست به تحصن اعتراض‌آمیز خواهند زد که علاوه بر فشار به دولت بختیار، وحدت میان اقشار گوناگون مردم و جناح‌های مختلف روحانیون اصفهان را تعمیم داد.[27]

در ماجرای پیوستن ارتش به مردم، در 8 بهمن ماه، نظامیان اصفهانی که با لباس فرم در مسجد حکیم جمع شده بودند به صورت راهپیمایی به مسجد سید آمدند و مورد استقبال مردمی که در آن‌جا حضور داشتند قرار گرفتند.[28]

مسجد سید بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم‌چنان به رسالت فرهنگی خود ادامه داد و به عنوان پایگاه مردمی برای انقلاب نقش‌آفرینی کرد. برگزاری جلسه معارفه اولین استاندار اصفهان در مسجد سید نیز نشان از پررنگ بودن نقش این مسجد در اصفهان دارد. در گزارش روزنامه کیهان از این جلسه آمده است: محمدعلی واعظی، استاندار جدید اصفهان به این شهر وارد شد و در مراسمی که در مسجد سید برپا شده بود شرکت کرد. در این مراسم آیت‌الله طاهری، گروهی از علما و روحانیون، افسران و درجه‌داران و طبقات مختلف مردم حضور داشتند. مسجد سید در دوران دفاع مقدس نیز نقش‌آفرین بود.

فهرست منابع:

1. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، شرح مبارزات مردم استان اصفهان، مجلدات 1 و 3، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات 1382.
2. جلالی، غلامرضا، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1378.
3. حنیف، محمد، اصفهان در انقلاب، ج 1، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1382.
4. شجاعی، حیدر، دانشنامه اماکن مذهبی، فرهنگی و تاریخی ایران: معرفی آرامگاه‌های پیامبران، امامان...، تهران: فهرست 1389.
5. مساجد تاریخی، دائره‌المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی، ج 3، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه‌هنری 1378.
6. میزبانی، مهناز، و منیژه صدری، حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1383.
7. مهرعلیزاده، مهدی، تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی در اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان 1386.
8. یاران امام به روایت اسناد ساواک: حضرت آیت‌الله حاج‌آقا حسین خادمی: خادم شریعت، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چ دوم 1389.
9. یاران امام به روایت اسناد ساواک: عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات 1382.

 

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 2090

.نظر شما.

 

نام:
ایمیل:
نظر:
تصویر امنیتی: