26 مرداد 1398
زهرا جلالی
چارلز کورزمن، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه کارولینای شمالی در آمریکا، با بررسی انقلاب اسلامی ایران دریافت که برخلاف انقلاب‌های دیگر در تاریخ که جریان‌های منجر به پیروزی انقلاب از نظر اصول و قواعد جامعه‌شناسی توجیه شده است، انقلاب ایران دارای بسیاری از رویدادها است که با آن اصول و قواعد در تضاد است. وجود این تناقض‌ها و نپرداختن به آنها موجب گسترده شدن تحقیقات وی در زمینه انقلاب ایران شد و او توانست با انتشار کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران» تاحدی پاسخ‌گوی این پرسش که: چرا هیچ‌کس نتوانسته بود انقلابی چنین عظیم را پیش‌بینی کند؟ باشد.
در مقدمه کتاب می‌خوانیم که کورزمن تحلیل‌های رایج در رابطه با انقلاب اسلامی را مطرح می‌کند و این که چطور در نظر نگرفتن عدم امکان پیش‌بینی وقایع، باعث شده که انقلاب به درستی تحلیل نشود. او جسورانه به ضد و نقیض‌هایی در رابطه با انقلاب ایران و تحلیل‌های رایج در مورد سایر انقلاب‌ها پرداخته، لکن از بیان علت این تناقض‌ها خودداری کرده است.
کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران» دارای بخش‌های اصلی: «آغاز اعتراضات: تبیین‌های سیاسی»، «بسیج شبکه مساجد: تبیین‌های نهادی»، «جاذبه‌های شیعه: تبیین‌های فرهنگی»، «اعتصاب عمومی: تبیین اقتصادی»، «شکست مشت: تبیین‌های نظامی»، «یک جنبش ممکن: ضد تبیین» و بخش نتیجه‌گیری است.
بخش «آغاز اعتراضات: تبیین‌های سیاسی» به بررسی جنبه‌های سیاسی انقلاب در سال 1356 پرداخته است. در این بخش می‌خوانیم که انقلاب‌ها وقتی به وقوع می‌پیوندند که فشار از سوی حکومت کاهش یافته و برای بسیج، فرصت‌هایی ایجاد می‌شود. در ایران سرکوب ملت توسط حکومت پهلوی در سال 1977 (1356 ـ 1355) تا حدی کاهش یافت، اما اسلام‌گرایان وقتی بسیج خود را آغاز نمودند که حکومت در اواخر سال آزادی‌ها را محدود کرد.
کورزمن برای توضیح بیشتر شرایط سیاسی و بررسی بعد سیاسی جنبش‌های انقلابی، به موضوعاتی مانند سکوت لیبرال‌ها برخلاف اسلام‌گرایان، ایجاد آزادی ساختگی برای فریب ملت توسط حکومت، راه‌اندازی دوباره جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جو سیاسی مراسم‌های برگزار شده برای آیت‌الله مصطفی خمینی، اولین سخنرانی سیاسی آشکارا در قم و جنبه سیاسی دادن به مراسم‌های مذهبی از جمله عاشورای حسینی، پرداخته است.
در بخش «بسیج شبکه مساجد: تبیین‌های نهادی» که به رویدادهای زمستان 1356 می‌پردازد، آمده است که انقلاب‌ها زمانی رخ می‌دهند که گروه‌های اپوزیسیون بتوانند منابعشان را به طور کارآمدی بسیج کنند تا نفوذ حکومت بر مردم را به چالش بکشند. در ایران، اسلام‌گرایان شبکه سراسری مساجد را علیه حکومت پهلوی بسیج کردند. اما این شبکه منبعی از پیش موجود برای آنها نبود و باید ساخته می‌شد و تحت فرمان درمی‌آمد. در واقع مساجد تحت کنترل علمای غیرانقلابی بودند و طلاب انقلابی باید برای قانع کردن آنها در پیوستن به مبارزات تلاش می‌کردند. نقش کلی مساجد در انقلاب ایران مانند سازماندهی راه‌پیمایی‌ها، هماهنگی اعتصابات عمومی، توزیع مواد غذایی نایاب و ایجاد امنیت در محله‌ها، نکته‌هایی هستند که در این بخش به آنها اشاره شده است.
در بخش «جاذبه‌های شیعه: تبیین‌های فرهنگی» که درباره وقایع تابستان 1357 است، گفته می‌شود انقلاب‌ها وقتی به وقوع می‌پیوندند که بتوانند ارزش‌ها و باور‌های اعتراضی در جامعه را از آن خود کنند. در ایران، جنبش انقلابی، مضامین و اعمال شیعی را از آن خود و آنها را به سرچشمه‌ای برای اعتراض مبدل کرد. در این بخش، مذهب شیعه نوعی مذهب اعتراضی شمرده می‌شود که می‌تواند به جنبش‌های اعتراضی معنا و مشروعیت ببخشد. از جمله آیین‌های شیعی، سوگواری‌ها، جشن‌ها و اعیاد و مناسبت‌های خاص است که می‌شود به همه آنها رنگ و بوی سیاسی داد. مانند چرخه مراسم چهلم که از زمستان 1356 جریان داشت. علاوه بر این‌ها مذهب شیعه تأکید زیادی بر ایثار و دعوت به شهادت دارد. از نظر نویسنده کتاب، با این حال انقلاب ایران نسبت به سایر انقلاب‌های جهان به میزان کمی کشته داده است.
بخش «اعتصاب عمومی: تبیین اقتصادی» به مسائل پاییز 1357 می‌پردازد. انقلاب زمانی محقق می‌شود که مشکلات اقتصادی وخیم‌تر شوند، به‌خصوص پس از دوره رونق نسبی اقتصاد. در ایران افزایش درآمد‌های نفتی منجر به رکودی مشکل‌ساز شد، اما این رکود شدیدتر از رکودهای قبل نبود. در واقع با اینکه فقر و مشکلات اقتصادی وجود داشت، اما دلیل اصلی انقلاب نبود. نکته قابل توجه دیگر در این بخش، شرح وضعیت اقتصادی ایران در جریان اعتصابات مکرر است. همچنین اقتصاد ایران در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب، با اقتصاد سایر کشورها مقایسه شده است.
بخش «شکست مشت: تبیین‌های نظامی» به توصیف رویدادها از زمستان 1356 تا زمستان 1357 می‌پردازد. انقلاب‌ها زمانی محقق می‌شوند که توان بازدارندگی دولت از بین می‌رود و دیگر قادر به سرکوب اعتراضات نیست. در این بخش می‌خوانیم که با تظاهرات دانشجویان در آبان 1357، شاه نخست‌وزیر غیر نظامی کشور را برکنار و حکومتی نظامی ایجاد می‌کند. در نتیجه این امر، کارگرانی که اعتصاب کرده بودند با زور و تهدید به کارخانه‌ها بازگشته و مطبوعات نیز تحت فشار قرار گرفتند. کورزمن اشاره می‌کند که شاه سرانجام سرکوب مداوم بدون امتیازدهی را انتخاب کرد. اما پس از چندی متوجه می‌شود که زور و اجبار همیشه پاسخ‌گو نیست.
بخش «یک جنبش ممکن: ضد تبیین» به حوادث زمستان 1357 می‌پردازد. کورزمن موضوعات مختلفی را بیان می‌کند که از جمله آنها تغییراتی است که ملت ایران در جریان انقلاب آنها را می‌پذیرد. به طور مثال آگاهی آنها از مسائل سیاسی به طور چشمگیری افزایش می‌یابد و یکپارچگی و اتحاد آنها نیز بیشتر می‌شود. با اینکه گروه‌های مختلف مانند لیبرال‌ها و چپ‌گراها اهداف تقریباً مختلفی داشتند، اما همه آنها زیر پرچم امام خمینی متحد می‌شوند.
نکته دیگری که در این بخش به آن اشاره شده این است که با پیشرفت تظاهرات علیه حکومت پهلوی، جمعیت مبارزان روز به روز افزایش می‌یابد و این مسئله موجب دلگرمی و امنیت مبارزان می‌شود. نکته دیگر این است که بنا بر مصاحبه‌های انجام شده با معترضان، آنها سود و ضررهای احتمالی در جریان تظاهرات را در نظر می‌گرفتند و این نظریه که مردم بدون هدف و صرفاً از روی تقلید در راه‌پیمایی‌ها شرکت می‌کردند را رد می‌کند.
بخش هشتم، شامل نتیجه‌گیری از مطالب گفته شده است که خلاصه‌ای از مطالب و یک جمع‌بندی را در بر دارد. در ادامه کتاب بخش‌های درباره منابع، پی‌نوشت‌ها، منابع و نمایه‌ها به چشم می‌خورند، که جمعاً در 158 صفحه گنجانده شده‌اند.
کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران» با ترجمه محمد ملاعباسی، در سال 1397 با حجم 448 صفحه در قطع رقعی، توسط انتشارات ترجمان علوم انسانی منتشر شده است.
تعداد بازدید: 917
