09 آذر 1398
الهام صالح
چند بار باید تاریخ روی جلد کتاب را مرور کنی، تا سرانجام مطمئن شوی که فقط وقایع سه روز را دربرمی‌گیرد. ابتدا به نظر می‌رسد که شاید خطای چشم باشد، اما پس از چند بار مرور اعداد، احتمال خطای دید به صفر می‌رسد.
این کتاب فقط سه روز را به تصویر می‌کشد، بله! درست خوانید، فقط سه روز! اما این سه روز، سه روز معمولی نیست، بلکه روزهایی از مهم‌ترین برهه تاریخی انقلاب اسلامی ایران است، بازه‌ای بین نهم تا یازدهم بهمن 1357. پانزدهمین مجلد از مجموعه «روزشمار انقلاب اسلامی» قرار است وقایع این سه روز را برای مخاطب خود، بازگو شود.
به جلد سبزرنگ کتاب هم باید بیشتر دقت کرد، اما این دقیق شدن فقط مختص اعداد روی جلد نیست، طرح جلد هم ذهن را به تقلا می‌اندازد و در نهایت نتیجه‌ای که حاصل می‌شود این است: تقریبا یک سوم جلد کتاب را مردم تشکیل می‌دهند، همان مردمی که با مبارزات خود، انقلاب اسلامی را به پیروزی رساندند. این مردم در یک تظاهرات علیه حکومت پهلوی حضور داشته‌اند و حالا روی جلد قرار گرفته‌اند، در تصویری که به نظر می‌آید صفحات یک تقویم باشد. انتخاب درستی است، طرح جلد دقیقا با عنوان کتاب، هم‌خوانی دارد، هر چند که اگر این هم‌خوانی نباشد، باز هم مشکلی ایجاد نمی‌شود، اما بودنش، یک نقطه قوت به شمار می‌شود. این تصویر دقیقا در پشت جلد کتاب هم تکرار شده و در سمت راست بالای آن، عنوان کتاب به انگلیسی به چشم می‌خورد. طرح جلد کتاب به خودی خود مخاطب را به مطالعه آن ترغیب می‌کند و این رغبت، زمانی دوچندان می‌شود که مخاطب، پیگیر رویدادهای منجر به انقلاب اسلامی باشد.
«روزشمار انقلاب اسلامی»، مجموعه‌ای است که به گزارش توصیفی وقایع انقلاب اسلامی می‌پردازد. این پردازش از اول فروردین 1356 آغاز می‌شود و تا 22 بهمن 1357 ادامه دارد، یک برهه 22 ماهه و 22 روزه که برای تدوین آن از نشریات منتشر شده در آن دوره مانند کیهان، اطلاعات، آیندگان، خراسان و همچنین نشریات پس از پیروزی انقلاب اسلامی استفاده شده است. اما این همه منابعی نیست که برای نوشتن کتاب از آنها بهره گرفته شده. بولتن‌های عادی و محرمانه خبرگزاری پارس، بولتن محرمانه رادیو و تلویزیون ملی ایران، اسناد مراکز امنیتی و انتظامی مانند ساواک، شهربانی، ژاندارمری، فرمانداری‌ها و خاطرات اشخاص نیز در شکل‌گیری اطلاعات مجموعه «روزشمار انقلاب اسلامی» نقش داشته‌اند. این منابع، مجموعه‌ای را شکل داده‌اند که در اشاره کتاب درباره آن چنین نوشته شده است: «روزشمار انقلاب اسلامی، مجموعه‌ای مرجع است و تدوین کتاب‌های مرجع کاری پرزحمت و دیربازده؛ اما محصول کار، منبعی پراستفاده و دائمی برای پژوهشگران است.»
اشاره کتاب مروری کلی بر مجموعه «روزشمار انقلاب اسلامی» دارد و از مقدمه، اطلاعاتی درباره پانزدهمین مجلد به دست می‌آید. نخستین توضیحات مقدمه، کنجکاوی مخاطب را درباره اختصاص یک کتاب 384 صفحه‌ای به فقط سه روز از روزهای انقلاب اسلامی برطرف می‌کند: «تحولات سیاسی گسترده ایران در بهمن ماه 1357 به حدی بود که مجلد پانزدهم روزشمار انقلاب اسلامی به سه روز از بهمن ماه (نهم تا یازدهم) اختصاص یافت.»
این کتاب، همان‌طور که در مقدمه به آن اشاره شده، دربردارنده دو محور است؛ محور مبارزه و محور حکومت پهلوی. هر یک از این محورها نیز تقسیم‌بندی‌های خاص خود را داراست. محور مبارزه، «مبارزات امام خمینی(ره)»، «مخالفت‌های مردمی»، «ادامه تحصن روحانیان در مسجد دانشگاه تهران و آغاز تحصن در شهرهای قم، مشهد و اصفهان»، «روحانیت و سیاسیون مخالف رژیم شاه»، «شورای انقلاب اسلامی»، «کمیته استقبال از امام(ره)»، «نظامیان پیوسته به انقلاب اسلامی» و «گسترش انقلاب در خارج از کشور» را شامل می‌شود. محور حکومت نیز دربردارنده این بخش‌ها است: «شاپور بختیار»، «نظامیان»، «شاه»، «کشورهای غربی و اسرائیل».
با گذر از کلیات کتاب و دورنمای آنچه در کتاب موجود است، به سراغ جزئیات می‌رویم. آنچه در جلد پانزدهم روزشمار انقلاب اسلامی در پیش روی مخاطب قرار دارد، رویدادهای نهم، دهم و یازدهم بهمن 1357 است. رویدادهای هر یک از این روزها، در فصل‌های جداگانه‌ای قرار گرفته و وقایع دوشنبه نهم بهمن 1357، از صفحه هفده آغاز می‌شود و تا صفحه 142 ادامه دارد. در ابتدای فصلی که به رویدادهای نهم بهمن 1357 می‌پردازد، اتفاقات این روز در قالب جملات کوتاه در دید مخاطب قرار گرفته است. برخی از این سرفصل‌ها به این شرح‌اند:
- گزارش خبرنگاران اطلاعات از نوفل‌لوشاتو
- اعزام هفده مامور ساواک به پاریس برای ترور امام خمینی(ره)
- آتش‌سوزی‌های گسترده در چند منطقه از تهران
- حضور کارکنان صنایع دفاع در تظاهرات امروز مردم تهران
- درگیری در مسیر روانسر- جوانرود
- تظاهرات یزدی‌ها در محکومیت دولت بختیار
- تظاهرات مردم سنگسر علیه حکومت پهلوی.
این رویدادها با پیام امام خمینی(ره) به مناسبت کشتار مردم توسط نظامیان آغاز شده است: «باز کشتارها و قتل‌عام‌های دست‌جمعی را در تهران و شهرستان‌ها شروع کردند؛ باز دژخیمان محمدرضا پهلوی با مسلح شدن به ادعای قانون و استقلال کشور و سرپوش ملیت به جان مردم بی‌پناه افتاده‌اند، باز دست ناپاک خیانت‌کار عمال بیگانه از آستین نوکرهای محمدرضا پهلوی درآمد و ملت را به جرم آزادی‌خواهی و استقلال‌طلبی به عزا نشاند.»
این جملات دقیقا به یکی از محورهای کتاب یعنی مبارزه اشاره دارد و به صورت خاص به مبارزات امام خمینی(ره) می‌پردازد.
«مخالفت‌های مردمی»، بخش دیگری از محور «مبارزه» است. در همین زمینه می‌توان به تظاهرات در بخش‌های مختف تهران اشاره کرد: «امروز در برخی نقاط تهران نیز تظاهرات برپا بود. به گزارش ستاد بزرگ ارتشتاران در خیابان‌های شیر و خورشید، آریاشهر، شهرآرا، باغشاه و سپه تظاهرات برپا بود و به علت راه‌بندان‌های ایجاد شده توسط تظاهرکنندگان، امکان دخالت یگان‌های نظامی وجود نداشت. امروز همچنین اجتماعی با حضور بیش از سه هزار نفر در مقابل بیمارستان رضا پهلوی در تجریش برپا شد و علیه حکومت تظاهرات شکل گرفت.»
در بخشی از رویدادهای 9 بهمن 1357، از مقاله روزنامه تایمز، توصیفی از امام خمینیره) ارائه شده: «آن‌قدر محکم و بانفوذ است که باعث سقوط سلطنتی 53 ساله شود... تقریبا همه مردم نام او را با احترام ذکر می‌کنند. اکنون عکس او تقریبا در هر نقطه خیابان نصب شده و عکس او فراوان است.»
از صفحه 142 تا 248 کتاب به وقایع سه‌شنبه دهم بهمن 1357 اختصاص یافته است و مانند فصل قبل، سرفصل‌هایی کوتاه از اتفاقات این روز در ابتدای فصل ارائه شده. مزیت این سرفصل‌ها، این است که مخاطب با مروری کوتاه بر آنها، می‌تواند به سراغ اطلاعات مورد علاقه خود برود. این سرفصل‌ها همچنین در سریع‌ترین زمان ممکن، اطلاعاتی را به مخاطب می‌دهد که شاید با آنها آشنا نباشد و اتفاق خوب اینکه کنجکاوی مخاطب برای مطالعه مباحث ترغیب می‌شود. البته لازم است در چاپ‌های بعدی کتاب این نکته مد نظر قرار بگیرد که مشخص کردن شماره صفحه هر یک از این سرفصل‌ها می‌تواند در تسهیل خوانش کتاب، نقش مهمی را ایفا کند.
برخی از رویدادهایی که در این سرفصل وجود دارد، به این شرح‌اند:
- تظاهرات گروهی از کارکنان صنایع نظامی در تهران
- اجتماع دوهزار نفری در مسجد شاه قزوین
- ادامه اعتصاب در شرکت پست
- اعتصاب کارکنان ادارات دولتی رضاییه
- تظاهرات دو هزار نفر از جوانان بهبهان
- تظاهرات گسترده مردم بروجرد
- بازداشت 43 نفر از پرسنل هوانیروز
- تعطیلی بازار و مراکز تجاری آبادان
- انتشار اعلامیه جامعه روحانیون مشهد در حمایت از درجه‌داران و افسران لشکر 77 خراسان.
در این فصل نیز می‌توان یکی دیگر از محورهای «مبارزه» یعنی «روحانیون و سیاسیون مخالف شاه» را مشاهده کرد. در همین زمینه، مطلبی درباره تحصن روحانیون اصفهان و امضای اعلامیه‌ای مشتمل بر 115 امضا وجود دارد: «روحانیون در اصفهان، همچون روحانیون در تهران، قم و مشهد دست به تحصن زدند... روحانیون اصفهان ضمن ابراز انزجار از اقدامات غیر انسانی [حکومت پهلوی] با اعلام همبستگی با روحانیون متحصن در مسجد اعظم قم و مسجد دانشگاه تهران و سایر روحانیون کشور از تاریخ اول ربیع‌الاول [10 بهمن] در مسجد سید اصفهان متحصن گردیدند.»
رویدادهای چهارشنبه 11 بهمن 1357 نیز از صفحه 248 تا صفحه 338 را به خود اختصاص داده است. برخی از رویدادهای این روز که در ابتدای این فصل به آنها اشاره شده، عبارتند از:
- ساعت پرواز امام خمینی(ره) به تهران 3:30 دقیقه بامداد فردا
- بسیج هشت بیمارستان برای مداوای مجروحان
- نامه آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی به روحانیون متحصن در دانشگاه تهران
- ادامه تحصن روحانیان در مشهد
- اجتماع کاشانی‌ها در مسجد رباط
- اعتراض کارکنان شرکت ملی نفت خرم‌آباد به حوادث خونین تهران.
در این فصل نیز می‌توان مانند فصل‌های پیشین هر دو محور «مبارزه» و «حکومت پهلوی» را مشاهده کرد. در مقدمه جلد پانزدهم «روزشمار انقلاب اسلامی»، «نظامیان» به عنوان یکی از بخش‌های محور حکومت نام برده شده که در فصل سوم کتاب می‌توان برخی از اقدامات این گروه را مشاهده کرد. مانور در خیابان‌های تهران، در یازدهم بهمن 1357 از همین جمله است: «صبح امروز 51 خودرو حامل کماندوها در حالی که مقابل آنها چهار خودرو آریا با آرم دژبان مرکز و دو لودر و تعداد زیادی خودرو ریو بودند، به همراه یک ماشین آب‌پاش از میدان فردوسی به سمت شاهرضا در حرکت بودند. تعدادی از نظامیان در خودروهای ریو از خیابان شاهپور در جهت شمال حرکت می‌کردند...»
هر یک از سه فصل کتاب، دارای پی‌نوشت‌هایی است که اطلاعات بیشتری را به مخاطب ارائه می‌دهد و شامل اشاره به منابع مطالب مورد استفاده در متن و معرفی بیشتر شخصیت‌های نام برده در متن است. ارائه عکس‌هایی از اشخاص، تصویر اسناد ساواک، تصویر صفحه یک روزنامه‌های داخلی و خارجی و فهرست اعلام، از مزایای این مجلد به شمار می‌رود که مطالب کتاب را تکمیل و خوانش آن را برای مخاطب تسهیل می‌کند.
پانزدهمین مجلد از مجموعه «روزشمار انقلاب اسلامی»، با کارشناسی هدایت‌الله بهبودی، توسط میرزاباقر علیان‌نژاد نوشته شده و سیدمحمد صادق فیض ویرایش آن را بر عهده داشته است. کتاب «روزشمار انقلاب اسلامی (9/11/1357 تا 11/11/1357): جلد پانزدهم» در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی تهیه و توسط انتشارات سوره مهر در سال 1398 منتشر شده است.
تعداد بازدید: 1525
