17 تیر 1399
جواد رضایی
هنگامی که از حمله به حرم مطهر رضوی سخن به میان می‌آید، ناخودآگاه ذهن مخاطبین به حادثه معروف به مسجد گوهرشاد منعطف می‌شود که در تیر 1314 و در زمان حکومت رضاشاه پهلوی اتفاق افتاد. اما آیا حکومت محمدرضا پهلوی در طول دوره 37 ساله خود هیچ تعرضی به حرم امام رضا(ع) نکرد؟ پاسخ این سؤال منفی است و اگرچه حادثه اتفاق‌افتاده در ابعاد حادثه گوهرشاد نبود، اما آنقدر اهمیت داشت که در اسناد مختلفی آمریکایی‌ها به آن اشاره کرده‌اند.
به خاطر آنکه نقل‌قول‌های متفاوتی در مورد این حادثه شده است، آنچه با قطعیت می‌توان گفت این است که در ساعت 17 روز 29 آبان 1357 و پس از برگزاری مراسم ختم یکی از شهیدان حوادث انقلاب، تعدادی از شرکت‌کنندگان این مراسم به حرم مطهر می‌آیند و اقدام به تظاهرات می‌کنند. مأمورین ساواک نیز که داخل جمعیت زائرین قرار داشتند، در صحن انقلاب فعلی درگیری به راه انداخته و تیراندازی می‌کنند که در مورد تعداد کشته‌ها و زخمی‌های آن عدد موثقی وجود ندارد.
خبرگزاری‌های دولتی تعداد کشته‌های این حادثه را یک نفر اعلام می‌کنند و آمریکایی‌ها همین تعداد را ملاک قرار می‌دهند. آنها به نقل از رادیو تهران می‌نویسند: «[در] تظاهرات 19 نوامبر در مشهد یک نفر کشته گزارش شده است.»[1]
در سند دیگری به نقل از رادیو بی‌بی‌سی، تعداد شهیدان تظاهرات مشهد 12 نفر بیان شده است. در این سند مشخص می‌شود که علی‌رغم اعلام کم‌فروغ این حادثه توسط آمریکایی‌ها، اهمیت آن به میزانی بوده که ساعات حکومت نظامی در مشهد با تغییر عجیبی مواجه می‌شود. آمریکایی‌ها می‌نویسند: «به علت ادامه تظاهرات، مسئولین حکومت نظامی در مشهد شروع ساعات منع عبور و مرور شبانه را به ساعت 6 بعد از ظهر تغییر داده‌اند.»[2]
به نظر می‌رسد سیاست حکومت پهلوی کم‌اهمیت جلوه دادن این حادثه باشد. در جریان رأی اعتماد به دولت، غلامرضا ازهاری در مجلس به نقل از آمریکایی‌ها آمده است: «نماینده مشهد تلاش نمود تا در مورد شایعه تیراندازی در حرم امام رضا سخنرانی کند ولی رئیس مجلس به وی اجازه نداد.»[3]
آمریکایی‌ها در سند دیگری به بیرون درز کردن خبر این حادثه واکنش نشان می‌دهند و می‌نویسند: «در مشهد سربازان وارد حرم امام رضا شده و در آنجا اقدام به تیراندازی نموده‌اند. خبر این حادثه که قبلاً هم گزارش کرده‌ایم به خارج درز کرده و موجب تهدیداتی مبنی بر ایجاد بلوا گردیده است.» به نظر می‌رسد به جای اصل حادثه، تبعات آن برای آمریکایی‌ها مهم باشد، چون در ادامه این گزارش آمده است: «منبع مطبوعاتی ما گزارش می‌کند که در مشهد دیروز جمعیت کثیری در اعتراض به این حادثه دست به راهپیمایی زدند.» البته کم‌اهمیت جلوه دادن این حادثه صرفاً توسط حکومت پهلوی و آمریکایی‌ها بود، چون امام خمینی و مراجع و روحانیون قم نسبت به آن واکنش شدیدی نشان دادند. در همین سند آمده است: «آیت‌الله گلپایگا نی در قم و آیت‌الله شیرازی در مشهد فردا را عزای عمومی اعلام کرده‌اند و این ممکن است بر شهرهای دیگر نیز تأثیر بگذارد. طبق گزارشات آیت‌الله شریعتمداری و دیگر روحانیون قم با صدور اطلاعیه‌ای این حادثه را شدیداً محکوم کردند.»[4]
اگرچه آمریکایی‌ها در اسناد خود به پیام امام خمینی در این زمینه اشاره نمی‌کنند اما توضیح بیشتری در مورد عکس‌العمل مراجع قم نسبت به این حادثه می‌دهند: «اطلاعیه‌ای که امروز به وسیله آیت‌الله شریعتمداری، گلپایگانی و نجفی منتشر شد از لحن بسیار تندی در محکومیت نیروهای امنیتی برخوردار بود و مردم را به برپایی روز عزای عمومی فرامی‌خواند. در آن اطلاعیه می‌خوانیم که «این عمل جنایتکارانه فقط عزم ملت را قوی و راسخ خواهد کرد تا به مبارزه خود ادامه دهد و بنیان ظالمان را سرانجام فروریزد.»»
آمریکایی‌ها علت لاپوشانی حکومت پهلوی در مورد این حادثه را این‌گونه توجیه می‌کنند: «اخبار این رویداد به کندی پخش گردید. بر اساس شایعات، ساواک با آگاهی از اینکه این واقعه می‌تواند انفجارآمیز باشد سعی کرد که اخبار به دیگر شهرها نرسد.»
در قسمت دیگری از این سند اما نشان داده می‌شود که انزجار عمومی از این حادثه به حدی بوده است که در اعتراض به آن و بنابر فراخوان امام خمینی و سایر مراجع، در 5 آذر «ایران عموماً تعطیل بود.»[5]
عزای عمومی و اعتصاب پنجم آذر، در ششم آذر با جدیت بیشتری ادامه پیدا می‌کند، به صورتی که آمریکایی‌ها آن را اعتصاب مؤثری می‌دانند که با گذشت زمان به ابعاد آن افزوده خواهد شد. منبع آمریکایی تهیه‌کننده سند از بی‌اطلاعی آمریکایی‌ها از حوادث مشهد پرده برمی‌دارد و می‌نویسد: «منبع در مورد حادثه مشهد اطلاع کافی نداشت. ادعا می‌شود گروهی از سربازان، مخالفان را تا حرم امام رضا تعقیب کرده و تعدادی از آنها را در آنجا کشته‌اند. منبع در ابتدا داستان را بی‌ارزش دانست، زیرا بعید به نظر می‌رسید که سربازان ایرانی دست به چنین عملی بزنند. ]اما[ به هرحال واضح است که در مشهد حادثه‌ای رخ داده و منجر به تعداد نامشخصی کشته گردیده است.»[6]
در کنار اعتصابات سراسری در کل کشور، در شهر مشهد نیز راهپیمایی به تعبیر آمریکایی‌ها «چند ده هزارنفری» برگزار شد. در سندی به تاریخ 7 آذر آمده است: «در مراسم هفتم آن شخص در 25 نوامبر [ادعا شده که حداقل یک نفر در حادثه حرم مطهر شهید شده است]، رهبر مذهبی مشهد به ارتش اطلاع داد که تظاهراتی مذهبی برگزار خواهد شد که در صورت دور نگه داشته شدن ارتش از خیابان‌ها، مسالمت‌آمیز خواهد بود... وقتی که راهپیمایی توأم با تظاهرات و رژه‌ای که چندین ده هزار نفر در آن شرکت داشتند، انجام می‌شد، هیچ فرد نظامی در معرض دید نبود.»[7]
در نهایت آمریکایی‌ها به جایگاه حرم رضوی در بین ایرانیان و اهمیت حادثه تیراندازی و شهید شدن تعدادی از افراد در این حادثه پی می‌برند. دو تن از مأموران بلندپایه سفارت آمریکا در هفتم آذر با دو تن از بازارایان تهران به صورت مخفیانه ملاقات می‌کنند. این دو بازاری کشتار در مشهد را مانعی جدی در آشتی بین انقلابیون و حکومت پهلوی می‌دانند: «وقتی رابط وقایع مشهد را شنید به ازهاری تلفن زد و از او مصرانه خواست که با آیت‌الله‌ها تماس بگیرد و تأسف خود را اظهار بدارد»[8] اتفاقی که به وضوح عمق ناآشنایی آمریکایی‌ها با علایق مذهبی مردم ایران را نشان می‌دهد و البته نکته مهمی هم در آن وجود دارد؛ رابط آمریکایی با نخست‌وزیر ایران تماس می‌گیرد و از او می‌خواهد که اظهار تأسف کند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1388، ص 341، سند شماره 198، 20 نوامبر 1978- 29 آبان 1357.
[2]. همان، ص 344، سند شماره 200، 21 نوامبر 1978- 30 آبان 1357.
[3]. همان، ص 348، سند شماره 202، 22 نوامبر 1978- 1 آذر 1357.
[4]. همان، ص 355، سند شماره 208، 26 نوامبر 1978- 5 آذر 1357.
[5]. همان، ص 356، سند شماره 210، 26 نوامبر 1978- 5 آذر 1357.
[6]. همان، ص 363، سند شماره 214، 27 نوامبر 1978- 6 آذر 1357.
[7]. همان، ص 372، سند شماره 218، 28 نوامبر 1978- 7 آذر 1357.
[8]. همان، صص 376 و 377، سند شماره 222، 29 نوامبر 1978- 8 آذر 1357.
تعداد بازدید: 1307
