15 آبان 1400
احمد ساجدی
در بررسی تحولات انقلاب اسلامی که اوج آن در سال ۱۳۵۷ بود، گاهی به رویدادهایی برمی‌خوریم که به دلیل اهمیت، یا شدت یا ویژگی‌های خاصی از آنها به عنوان «سرفصل» یا «نقاط عطف» یاد می‌کنند. برای مثال ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم، ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز، آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در مرداد 1357، «جمعه سیاه» تهران در ۱۷ شهریور 1357، به آتش کشیده شدن مسجد جامع کرمان در ۲۴ مهر 1357 و... از این جمله‌اند. در جریان انقلاب اسلامی ایران اکثر شهرهای کشور فرازهای این‌چنینی را در روند مبارزات مردم خود دارند؛ فرازهایی که هر یک به عنوان اسناد ماندگار انقلاب در تاریخ نهضت ثبت و ضبط شده است.
یکی از همین‌گونه رویدادها که در تاریخچه تحولات انقلاب اسلامی در همدان به ثبت رسیده است، حادثه قیام دانش‌آموزان در ۳۰ مهر ۱۳۵۷ است. در این رویداد بر اساس آمارهای دولتی حداقل ۳ نفر از دانش‌آموزان شهید و بیش از 20 نفر مجروح شدند. دلیل ماندگاری این حادثه آن است که در سایه این حادثه، حکومت شاه برای نخستین بار فهمید که نسل جوان همدان از دانش‌آموزان، دانشجویان و جامعه فرهنگیان به‌عنوان پیشتازان این حرکت، همراه با صدها هزار نفر از مردمی که آنان را همراهی کردند، حکومت پهلوی را بر نمی‌تابند. شاید روز ۳۰ مهر ۱۳۵۷ یک رفراندوم عمومی بود؛ رفراندومی که بعداً در تظاهرات تاسوعا (۱۹ آذر)، عاشورا (۲۰ آذر) و اربعین آن سال(۲۹ دی) نیز در این شهر چند بار دیگر تکرار شد.
شکل‌گیری قیام 30 مهر ۱۳۵۷ دانش‌آموزان همدان عوامل متعددی داشت که بارزترین آنها عبارتند از: 1– اعتراض عمومی به دستگیری و بازداشت دانش‌آموزانی که در روزهای قبل از حادثه دستگیر شده بودند، 2- برگزاری مراسم چهلم شهدای جمعه خونین تهران (قیام ۱۷ شهریور)، 3- همدردی با قربانیان آتش‌سوزی عمدی در مسجد جامع کرمان (۲۴ مهر)، 4- شایعه هتک حرمت به یکی از دانش‌آموزان دختر بازداشت‌شده همدانی.
در این رابطه دفتر نمایندگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در همدان با تکیه بر اسناد و مدارک شنیداری و دیداری و همچنین خاطرات شاهدان و نقش‌آفرینان در قیام دانش‌آموزی روز ۳۰ مهر ۱۳۵۷ مجموعه‌ای با عنوان «خیزش دانش‌آموزی؛ واکاوی قیام دانش‌آموزان همدان در سی‌ام مهر 1357» منتشر کرده و به واکاوی این قیام پرداخته است. در این کتاب به علل شکل‌گیری آن رویداد، چگونگی شروع قیام، همکاری دانشجویان، فرهنگیان و دیگر اقشار مختلف جامعه همدان با قیام، نوع برخورد عوامل حکومتی با قیام، میزان تلفات مردمی و تبعات حادثه در سطح محلی و ملی اشاره شده است.
موضوع قیام دانش‌آموزان همدان در روز ۳۰ مهر ۱۳۵۷ برای اولین بار در سال ۱۳۸۱ در قالب مقاله‌ای در فصلنامه دانشگاه تهران توسط نویسنده کتاب به چاپ رسید و سپس به شکلی مبسوط‌تر با تکیه بر اسناد نویافته و مصاحبه با صاحبان خاطره و درگیرشدگان در حادثه، در کتابی دو جلدی با عنوان «انقلاب اسلامی در همدان» مورد کنکاش و بررسی قرار گرفت و زوایای پنهان آن تا حدود زیادی آشکار شد و تلاش گردید به سئوالات مطرح شده پاسخ داده شود. این اثر دو جلدی در سال ۱۳۸۶ توسط «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» منتشر شد،. اما در شهریور ۱۳۹۱ پیرو نشست‌هایی که توسط اعضای ستاد گرامی‌داشت قیام ۳۰ مهر ۱۳۵۷ همدان در محل استانداری این شهر تشکیل شد مقرر شد پژوهشی جدید راجع به ابعاد ناگفته این قیام تهیه شود. بر همین اساس دفتر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در همدان به عنوان مسئول کمیته تحقیق و پژوهش مأمور تهیه و تدارک این اثر گردید. در سال 1398، کتاب «خیزش دانش‌آموزی» که توسط آقای ابوالفتح مؤمن به رشته تحریر درآمده و توسط سازمان اسناد و کتابخوانی ملی با همکاری مؤسسه «سفیر اردهال» به چاپ رسید، حاصل همین تلاش بود. این کتاب در قالب چهار فصل به قرار زیر تألیف شده است:
فصل اول: کلیاتی راجع به انقلاب اسلامی در همدان (در این فصل همراهی مردم همدان با نهضت امام خمینی از آغاز دهه چهل تا پیروزی انقلاب اسلامی بررسی شده است)
فصل دوم: نقش فرهنگیان و دانش‌آموزان همدان در تحولات تاریخ معاصر(در این فصل نقش و جایگاه همدان در عرصه فعالیت‌های فرهنگی کشور از پیش از مشروطیت به بعد مورد بررسی قرار گرفته است.)
فصل سوم: بررسی وقایع روز یکشنبه ۳۰ مهر ۱۳۵۷ و خیزش دانش‌آموزان و مسائلی چون علل و عوامل قیام، شبکه اطلاع‌رسانی، درگیری خیابان شاهپور (اکنون: بلوار شاهد)، بازداشت‌ها، مجروحین، شهدا و تبعات بعدی آن. (در این فصل که بخش اصلی کتاب بوده و بیش از یکصد صفحه را به خود اختصاص داده، ماجرای حادثه ۳۰ مهر ۱۳۵۷ همدان مورد بررسی و کالبدشکافی قرار گرفته است.)
فصل چهارم: واکنش افراد و مجامع مختلف در قبال سرکوب این خیزش توسط مأمورین رژیم. این فصل به حمایت‌های گسترده اقشار مختلف مردم از قیام دانش‌آموزان در ۳۰ مهر ۱۳۵۷ و نوع واکنش پلیس و دیگر مقامات مربوطه حکومت پهلوی نسبت به این رویداد اشاره کرده است.
چهار فصل مذکور جمعاً ۲۱۶ صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده و بیش از صد صفحه کتاب به انتشار عکس، سند، و بریده جراید اختصاص یافته است.
بر روی جلد کتاب «خیزش دانش‌آموزی» تصویری از دانش‌آموزان همدانی که در حال برگزاری مراسم نماز جماعت هستند به همراه بریده روزنامه‌ای که شرح جنایت مأموران حکومت شاه در روز ۳۰ مهر ۵۷ را منعکس کرده دیده می شود. در پشت جلد نیز شرحی از این جنایت که از متن کتاب گرفته شده انعکاس یافته است.
در نگارش این کتاب از تمامی روزنامه‌های محلی و سراسری، مراکز اسنادی و پژوهشی و منابع میدانی و کتابخانه‌ای استفاده شده و حداقل با ۳۷ نفر از شاهدان و مطلعان این رخداد تاریخی همدان گفت‌وگو و مصاحبه به عمل آمده است.
کتاب «خیزش دانش‌آموزی، واکاوی قیام دانش‌آموزان همدان در سی‌ام مهر 1357» در ۳۳۶ صفحه و در قطع وزیری در سال ۱۳۹۸ چاپ و روانه بازار نشر شده است. این کتاب محققانه و مستند اگرچه به بهانه وقوع یک رویداد در یک روز خاص در همدان، تدوین گردیده اما تاریخچه همکاری و همسویی مردم همدان با نهضت امام خمینی(ره) و همچنین سابقه حرکت‌های اسلامی در این شهر را از صدر مشروطه به بعد ذکر کرده است.
تعداد بازدید: 655
