28 خرداد 1402
هادی اسفندیاری
با هجرت امام خمینی از نجف به پاریس در مهر 1357 نهضت اسلامی وارد مرحله جدیدی شد. آغاز محرم 1357 و ارتباط بیش از پیش مبارزان سیاسی با امام و گسترش فضای تبلیغاتی جدید نویدبخش روزهای بهتری برای انقلابیون بود.
در این دوران یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های یاران نهضت و فعالان سیاسی نحوه اداره جامعه پس از پیروزی انقلاب بود. از سوی دیگر امام خمینی نیز در مصاحبه‌ها و پیام‌های خود راهکارهای عملی پیش روی ملت ایران را تبیین می‌کرد. امام در پیام خود در 22 دی 1357 به مناسبت تشکیل شورای انقلاب، این نهاد را موظف کرد «تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.»[1] امام در همین پیام تأکید کرد «دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود».[2]
رهبر انقلاب اسلامی وظایف دولت موقت را این‌گونه برشمرد:
«الف‌ـ تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم به منظور تصویب قانون اساسی‌جدید جمهوری اسلامی؛
ب‌ـ انجام انتخابات براساس مصوبات مجلس مؤسسان و قانون اساسی جدید؛
ج‌ـ انتقال قدرت به منتخبین جدید.»[3]
علاوه بر این امام در گفت‌وگو با رسانه‌های مختلف مأموریت محوری شورای انقلاب را تأسیس دولت موقت می‌دانست. به‌طوری که در مصاحبه خود با تلویزیون فرانسه در مورد اهداف شورای انقلاب فرمودند: «هدف این است که شورای انقلاب یک حکومت موقتی ایجاد کند که آن حکومت موقت، مجلس مؤسسان را تأسیس کند برای تصویب قانون اساسی و بعد بقیه کارها.»[4]
همچنین امام خمینی در پیام خود پس از فرار شاه از کشور وعده دادند که «به زودی دولت موقت انتقالی را برای اجرای انتخابات مجلس مؤسسان و تصویب قانون اساسی جدید معرفی می‌کنم.»[5]
ورود امام خمینی به ایران در 12 فروردین 1357، انقلاب را به پیروزی نزدیک‌تر کرد و همان‌طور که امام وعده کرده بود در اولین فرصت دولت موقت را معرفی کرد.
شب پانزدهم بهمن 1357، امام اعضای شورای انقلاب را فراخواندند و با آنها به رایزنی پرداختند. این جلسه که از ساعت 17 تا 23 شب ادامه یافت، با تصویب نخست‌وزیری بازرگان به پایان رسید. صبح روز پانزدهم خبر نخست‌وزیری بازرگان منتشر شد.[6] امام خمینی در حکم نخست‌وزیری بازرگان و سخنرانی معارفه تصریح کردند که نخست‌وزیری بازرگان به پیشنهاد شورای انقلاب اسلامی بوده است. حکم بازرگان بدین‌شرح صادر شد:
«6 ربیع‌الاول 1399
جناب آقای مهندس بازرگان
بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، برحَسَب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابق‌تان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جناب‌عالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص مأمور تشکیل دولت موقت می‌نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید. مقتضی است که اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی که مشخص نموده‌ام تعیین و معرفی نمایید.
کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همکاری کامل نموده و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن امورکشور خواهند نمود.
موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله‌ی حساس تاریخی از خداوند متعال مسئلت می‌نمایم.
روح‌الله الموسوی الخمینی».[7]
آن‌طور که از پیام امام برمی‌آید پیشنهاد اعضای شورای انقلاب، اعتماد به ایمان بازرگان به اسلام و سوابق مبارزات اسلامی و ملی او از عمده دلایل انتصاب بازرگان به نخست‌وزیری دولت موقت است.
روز شانزدهم بهمن جلسه معارفه بازرگان با حضور صدها خبرنگار خارجی و داخلی در مدرسه علوی برگزار شد. این مراسم همان شب از تلویزیون پخش شد. ابتدا امام‌خمینی طی سخنانی ضمن تبیین اوضاع آشفته ایران و حکومت آرمانی اسلامی و تأکید بر غیرقانونی بودن حکومت پهلوی، به معرفی بازرگان پرداختند و اعلام کردند که اطاعت از تصمیمات وی واجب است. امام خمینی سپس به سؤالات خبرنگاران پاسخ گفتند. آن‌‌گاه آقای بازرگان از امام خمینی تشکر کرد و ضمن اشاره به سختی کار، گفت با همه مشکلات این مسئولیت را پذیرفته است. در پایان حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی متن حکم انتصاب آقای بازرگان را از طرف امام خمینی قرائت کرد.[8]
امام پس از سخنان آقای بازرگان مردم را دعوت به حمایت از دولت کردند و فرمودند: «من بعد از تشکر از ملت ایران که در این مدت طولانی رنج و زحمت بردند و با دادن خون خودشان برای اسلام خدمت کردند، مطلبی هست که می‌خواهم به عرض ملت برسانم و آن این است که نظر خودشان را درباره دولت آقای مهندس بازرگان که دولت شرعی و اسلامی است اعلام کنند؛ هم به وسیله مطبوعات، هم تظاهرات آرام در شهرها و در دهات و هر جا که مسلمان هست، نظر خودشان را راجع به دولت اسلامی آقای مهندس بازرگان اظهار کنند».[9]
بختیار و دولت موقت
شاپور بختیار آخرین نخست‌وزیر پهلوی که تشکیل دولت موقت توسط امام خمینی را به ساختاری همچون واتیکان تشبیه می‌کرد، پس از انتصاب بازرگان در یک عقب‌نشینی آشکار چنین واکنش نشان داد: «هیچگونه اعتراضی به اعلام یک دولت موقت نخواهد کرد، به شرط آنکه این دولت نقش یک کابینه جانشین یا کابینه سایه را داشته باشد». وی مجدداً تأکید کرد که «هیچگونه مانعی بر سر راه دولت انقلابی موقت آیت‌الله خمینی ایجاد نخواهد کرد، منوط به اینکه اعلام این دولت انقلابی گامی در جهت شورش و بر هم‌زدن نظم عمومی برندارد». وی در توضیح دولت سایه گفت: «احزاب مخالف در کشورهای دموکراتیک اغلب، نخست‌وزیر و وزیران سایه انتخاب می‌کنند تا اگر به حکومت رسیدند آماده باشند». وی اخطار کرد در صورتی که این دولت دست به آشوب بزند نخست‌وزیر را دستگیر خواهد کرد.[10]
بختیار در مصاحبه‌ای با یک عقب‌نشینی دیگر گفت: حاضر است انتخابات برقرار کند و اگر مردم خواستار تغییر رژیم هستند، «رأی ملت هر چه باشد مورد تأیید است!»[11] و سرانجام در آخرین مصاحبه مطبوعاتی خود تأکید کرد: «قانون اساسی اجازه هر نوع تغییری را داده است من‌جمله اعلام جمهوری، ولی مردم باید به‌‌طور عادی به وسیله مجلس مؤسسان یا تشکیل یک مجلس آزاد انتخاباتی اعلام جمهوری کنند».[12]
حمایت اشخاص و احزاب از دولت موقت
به دنبال درخواست امام خمینی مبنی بر حمایت از دولت موقت شخصیت‌های مذهبی، سیاسی، سازمان‌های دولتی و گروه‌های سیاسی حمایت خودشان را از دولت موقت اعلام کردند. مراجع و علمای سراسر کشور و در رأس آنها روحانیون برجسته و مراجع تقیلد چون مرعشی، شیرازی، شریعتمداری، روحانی، آملی، دستغیب و محلاتی با ارسال تلگرامی انتصاب بازرگان را به ملت ایران تبریک گفتند. جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم و همچنین جامعه روحانیت مبارز تهران، رفسنجان، سمنان، جویبار، بناب، جهرم، نیشابور، قزوین، اردکان و... نیز حمایت خود را از دولت بازرگان اعلام کردند.[13]
در میان احزاب و گروه‌های سیاسی جبهه ملی، نهضت آزادی، حزب ایران، جامعه اسلامی دانشگاهیان، جامعه فرهنگیان قم، انجمن اسلامی دانشجویان، جامعه هیئت علمی دانشگاه تهران، سازمان ملی دانشگاهیان، کانون معلمان و صدها سازمان سیاسی و اجتماعی دیگر با صدور پیام، تلگراف و نامه، حمایت خود را از دولت بازرگان اعلام کردند.
اما مهم‌ترین حمایت‌ها از سوی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی اعلام شد. این مجموعه‌ها با صدور بیانیه‌هایی ضمن حمایت از دولت موقت، آمادگی اطاعت و همکاری با دولت بازرگان را اعلام کردند. طی 48 ساعت بعد از انتصاب بازرگان کارکنان یازده وزارتخانه اعلام کردند فقط از دولت بازرگان اطاعت می‌کنند.[14]
علاوه بر حجم عظیم اعلام حمایت‌های اقشار مختلف از دولت موقت که روزنامه‌ها و مطبوعات قادر به چاپ و انتشار آن نبودند، بیشتر مردم با راهپیمایی و تظاهرات، حمایت خود را از دولت بازرگان اعلام کردند. به گزارش اطلاعات روز هفدهم بهمن 1357 «سیل جمعیت در کشور یک صدا فریاد می‌زد: بازرگان! بازرگان! حکومتت مبارک».[15] براساس همین گزارش از ساعت 8 صبح جمعیت زیادی در نقاط مختلف تهران خصوصاً میدان شهناز (امام حسین "ع") تجمع کردند و در حمایت از بازرگان شعار دادند. جمعیت زیادی به سوی اقامتگاه امام خمینی حرکت کرد. جمعیت شعار می‌داد: بازرگان! بازرگان! حکومتت مبارک ـ فرموده خمینی برای ما چون جان است، نخست‌وزیر محبوب مهدی بازرگان است ـ بازرگان، بازرگان، مجری حکم قرآن ـ درود بر خمینی، سلام بر بازرگان.[16]
تظاهرات مردمی در حمایت از دولت بازرگان در شهرهای قم، مشهد، شیراز، اهواز، بابل، نور، هشترود، عباس‌آباد شهسوار، تربت‌حیدریه، کرج، کاشمر، ساری، صغاد فارس، بهبهان، همدان، خوانسار، هرسین، نیشابور، زرین‌شهر، نجف‌آباد، قزوین، استهبان، جهرم، شاهرود، سبزوار، گلپایگان، ورامین، کلاله، اصفهان، بهار همدان، خرم‌دره، اراک، چالوس، قهرمان‌شهر (کرمانشاه) گرگان، خرم‌آباد، درود، یزد، زرین‌شهر، شهرری، ایلام، دلیجان، اردبیل، کبوترآهنگ، شهریار، بندرعباس، شوشتر، سنقر، ازنا، رضاییه، مرودشت، فسا، نی‌ریز، خرامه، دزفول، شاهی، سنگسر، بوشهر، کاشان، آران، گالیکش، نوشهر، کمیجان، زنجان، پل‌دختر، علی‌آباد گرگان، کرمان، شهرکرد، چالوس، گچساران، اردکان، اندیمشک، خرمشهر، عجب‌شیر، سراب، لاهیجان، رشت، سمنان و شهرهای دیگر برپا شد.
در زاهدان در حالی که «هزاران تن از مردم در حال پشتیبانی از دولت موقت بازرگان در خیابان‌های این شهر شعار می‌دادند، مورد حمله‌ی چماقداران و تیراندازی مأموران نظامی قرار گرفتند و بیش از 60 کشته و مجروح دادند».[17]
با فرا رسیدن پنج‌شنبه 19 بهمن، عظیم‌ترین راهپیمایی در سراسر کشور شکل گرفت و میلیون‌ها نفر از دولت منتخب امام خمینی حمایت کردند. به گزارش روزنامه کیهان تمامی شهرها و حتی روستاها عرصه عظیم‌ترین راهپیمایی و تظاهرات خیابانی بود. شعارها چون غرش رعد و برق بر فراز شهرها بازرگان را تأیید می‌کرد و پرچم‌ها و پلاکاردهای رنگارنگ در وزش طوفانی از شعارها و فریادها و صدای سنگین گام راهپیمایان که شبیه رژه بود تکان می‌خورد. در تهران بزرگ‌ترین و بی‌سابقه‌ترین راهپیمایی برگزار شد. از میدان فوزیه تا میدان آزادی فرشی از مردم خیابان‌ها را پوشیده بود. شعار اصلی راهپیمایان این بود: درود برخمینی، سلام بر بازرگان![18]
خبرهای رسیده حاکی از عظمت راهپیمایان در شهرهای مختلف بود. در شیراز بیش از یک میلیون نفر، در آباده حدود صد هزار نفر، در خرمشهر دویست هزار نفر، در تبریز یک میلیون نفر، در اهواز صدها هزار نفر، در شاهرود بیش از صد هزار نفر، در مشهد یک میلیون و پانصد هزار نفر، در چالوس شصت هزار نفر، در زنجان صد هزار نفر، در دزفول دویست هزار نفر، در لنگرود صد هزار نفر، در اردبیل پانصد هزار نفر، در اصفهان بیش از یک میلیون نفر و در آبادان بیش از چهارصد هزار نفر، در این راهپیمایی شرکت کردند.[19]
امام خمینی در عصر همان روز با استناد به اجتماع عظیم مردم در پاسخ به کسانی که مدعی بودند «باید ملت بگوید» فرمودند: «ملت با چه زبانی بگوید؟ ملت فریاد می‌زند... امروز هم با فریادها، با شعارها پشتیبانی خودشان را از دولت اسلامی اعلام کردند و اظهار تنفر از مخالفین کردند».[20]
مواضع دولت‌ها در مقابل دولت موقت
آمریکایی‌ها با همه دشمنی نسبت به انقلاب اسلامی در قبال دولت بازرگان موضعی منفی اتخاذ نکردند. هادینگ کارتر سخنگوی وزارت خارجه‌ی آمریکا در تفسیری دوپهلو گفت: «ما از راه‌های دیپلماتیک با همه گروه‌ها از جمله مهدی بازرگان که روز دوشنبه از سوی آیت‌الله خمینی به نخست‌وزیری دولت موقت برگزیده شد در تماس بوده‌ایم». وی افزود که «این مسئله به ما مربوط نیست و نمی‌خواهیم مسائل مربوط به ایران را تفسیر کنیم؛ اما حقیقت این است که آمریکا نمی‌تواند رفراندوم عظیم خیابانی ملت ایران را نسبت به آیت‌الله در مدت اقامتشان در پاریس و بعد از بازگشت به تهران نادیده بگیرد».[21]
مطبوعات رسمی دولت شوروی نیز از دولت بازرگان حمایت کردند و بختیار را مورد نکوهش قرار دادند. روزنامه پراودا ارگان رسمی حزب کمونیست شوروی ضمن تبریک به دولت بازرگان، نوشت: بختیار بدون پشتیبانی آمریکا نمی‌تواند دوام بیاورد. این روزنامه نوشت: دولت بازرگان یک دولت سایه نیست، بلکه مصمم است عملاً امور کشور را به دست بگیرد.[22]
دولت چین که شکست شاه و پیروزی انقلاب را به نفع شوروی تحلیل می‌کرد، موضعی منفی گرفت و خبرگزاری رسمی شوروی، تاس بلافاصله در مقابل این مطلب چین موضع‌گیری کرد و موضع دولت چین را یک موضع امپریالیستی خواند که از نیروهای ارتجاع حمایت می‌کند.[23]
معمر قذافی رئیس‌جمهور لیبی در پیامی به امام خمینی انتصاب بازرگان را تبریک گفت.[24] رئیس‌جمهور یمن جنوبی، عبدالفتاح اسماعیل، حمایت خود را از جنبش ضد شاه در ایران به رهبری آیت‌الله خمینی اعلام کرد.[25]
با اینکه رادیو بی.بی.سی. و مطبوعات انگلیس به شیطنت و موضع‌گیری خود علیه انقلاب اسلامی ادامه می‌دادند، وزیر امور خارجه انگلیس، دیوید اوئن، رسماً اعلام بی‌طرفی کرد.[26] سخنگوی دولت آلمان نیز حوادث ایران را یک موضوع داخلی دانست و ابراز امیدواری کرد خونریزی در ایران هر چه زودتر پایان یابد.[27]
اما با سقوط حکومت پهلوی در 22 بهمن، دولت‌ها در به رسمیت شناختن دولت موقت از یکدیگر پیشی گرفتند. درست یک روز بعد از سقوط حکومت شاه، کارتر در یک مصاحبه مطبوعاتی اعلام کرد: «مهدی بازرگان نخست‌وزیر ایران است. ما همیشه با دولت‌های موجود در ایران که قدرت را در دست داشته‌اند کار کرده‌ایم و اکنون نیز کوشش می‌کنیم با دولت جدید، بازرگان کار کنیم». یک مقام آمریکایی گفت: ادامه رابطه با ایران به معنای «شناسایی دوفاکتوی رژیم تازه‌ی ایران است».[28]
در همان روز سخنگوی سفارت شوروی در ایران اعلام کرد: الکسی کاسیگین، صدر شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، طی تلگرامی که به عنوان مهندس مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت ایران مخابره کرد «شناسایی رسمی دولت موقت را اعلام کرد». کشورهای سودان، هند، لیبی، پاکستان و موریتانی با صدور بیانیه و پیام‌هایی رسماً دولت موقت را به رسمیت شناختند. حافظ اسد رئیس‌جمهور سوریه نیز طی پیامی به امام خمینی «پیروزی کامل انقلاب ایران را تبریک» گفت[29].
جیمز کالاهان نخست‌وزیر وقت انگلیس از طریق وزیر امور خارجه خود دولت موقت را به رسمیت شناخت و جان گراهام سفیر انگلیس در ایران نیز طی تماسی با بازرگان این موضوع را رسماً به دولت ایران اطلاع داد.[30] علاوه بر این به گزارش روزنامه اطلاعات دولت‌های فرانسه، هند، آلمان غربی، ژاپن، مصر، لهستان، جمهوری خلق کره، عراق، سودان، برزیل، کره جنوبی، کویت، قبرس و اردن نیز دولت موقت را به رسمیت شناختند.[31]
دولت موقت از 15 بهمن 1357 اداره امور کشور را در اختیار داشت و پس از 9 ماه با استعفای بازرگان و کابینه‌اش در 14 آبان 1358 به کار خود پایان داد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. صحیفه امام خمینی، ج 5، ص 426.
[2]. همان.
[3]. همان.
[4]. همان، ص 467.
[5]. همان، ص487.
[6]. حسینیان، روح‌الله، یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، تهران،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص833.
[7]. صحیفه امام، همان، ج 6، ص 54.
[8]. حسینیان، پیشین، ص 837.
[9]. روزنامه اطلاعات، ش 15778، 17/11/1357، ص 8.
[10]. روزنامه کیهان، ش 10630، 16/11/1357، ص 5.
[11]. همان، ش 10633، 9/11/1357، ص 3.
[12]. همان، ش 10634، 21/11/1357، ص 5.
[13]. حسینیان، همان، ص844 ـ 846.
[14]. روزنامه کیهان، ش 10633، 19/11/1357، ص 1.
[15]. روزنامه اطلاعات، ش 15778، 17/11/1357، ص 1.
[16]. همان ص 2.
[17]. روزنامه کیهان، ش 10632، 18/11/1357، ص 1.
[18]. همان، ش 10633، 19/11/1357 ص 1.
[19]. همان، ص 7.
[20]. صحیفه امام، ج 6، ص 109 ـ 110.
[21]. روزنامه اطلاعات، ش 15779، 18/11/1357، ص 8.
[22]. روزنامه کیهان، ش 10633، 19/11/1357، ص 4.
[23]. روزنامه اطلاعات، ش 15780، 19/11/1357، ص 8.
[24]. روزنامه کیهان، ش 10633، 19/11/1357، ص 5.
[25]. همان، ش 10632، 18/11/1357، ص 2.
[26]. روزنامه اطلاعات، ش15780، 19/11/1357، ص 8.
[27]. بهداروندیانی، غلامرضا، تاریخ ایران پس از انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، 1398، ص 78.
[28]. حسینیان، همان، ص 854.
[29]. روزنامه اطلاعات، ش 15784، 24/11/1357، ص 8؛ روزنامه کیهان، ش 10637، 24/11/1357، ص 5.
[30]. بهداروندیانی، همان، ص 78.
[31]. روزنامه اطلاعات، ش 15786، 28/11/1357، ص 8 – 12.
تعداد بازدید: 314
