02 آبان 1402
احمد ساجدی
در دومین جلد از مجموعه ۱۱ جلدی اسناد لانه جاسوسی آمریکا، فصلی تحت عنوان «رابطین خوب آمریکا» وجود دارد. این فصل، 76 صفحه از جلد دوم اسناد لانه را به خود اختصاص داده و در مجموعه ۷۴ جلدی کتابهای قدیمی اسناد لانه جاسوسی که توسط «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام» منتشر شده، جلد هفدهم را تشکیل میدهد.
فصل «رابطین خوب آمریکا» به شرح فعالیتهای سیاسی و اطلاعاتی کسانی اختصاص دارد که بهویژه در سالهای بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تلاش کردند از طریق پیوند نزدیک با منابع و مراکز تصمیمگیرنده آمریکا و بهویژه با سفارت آن کشور در تهران، پلکان ترقی را طی کنند و به مناصبی دست یابند. آمریکاییها نیز با استقبال از این نگرش، توانستند نفوذ خود را در تمامی ارگانهای اجرایی، قضایی و مقننه، و همچنین ارتش و مراکز اقتصادی، سیاسی، نفتی و کانونهای فرهنگی جامعه گسترش دهند و طرحها و برنامههای خود را از این طریق در بخشهای مختلف کشور مرحله به مرحله به اجرا درآورند.
در این روند طی یک دوره ۱۵ ساله بسیاری از رجال دوره پهلوی دوم به منابع اطلاعاتی مطمئن سیا و سفارت آمریکا تبدیل شدند.
برای مثال در بخش مربوط به معرفی «جعفر شریفامامی» میخوانیم: «او از محدوده خود فراتر رفته تا نشان دهد که میخواهد با ایالات متحده همکاری کند و اوست که میتواند در این مورد سودمند باشد.»[1]
یا درباره عبدالرضا انصاری رئیس تشریفات دربار چنین آمده است: «آنقدر از لحاظ تمایلات خود نسبت به آمریکا شناخته شده است که ترجیح میدهد ملاقاتهایش علنی باشد تا مبادا تصور شود که وی چیزی را پنهان میکند.»[2]
و در مورد سناتور سیدمحمد سجادی معاون وقت سنا آمده است: «او منبع خیلی عالی از اطلاعات مربوط به صحبتهایی است که در پشت صحنه میشود»[3]
فصل «رابطین خوب آمریکا» هم به معرفی افراد مطمئن از نظر سازمان سیا و سفارت آمریکا پرداخته و هم به معرفی شرکتها و مراکزی که در خدمت منافع و طرحها و برنامههای سیا در ایران بودهاند. میزان اعتماد و اطمینان سفارت آمریکا به این افراد یا شرکتها نیز با میزان وابستگی و ارتباط آنان با سفارت و تأمین نیازهای اطلاعاتی آمریکاییها نسبت مستقیم داشت.
فهرست اسامی «رابطین خوب آمریکا» هر از چندگاه یکبار به روز رسانی میشد. بر اساس آنچه که در اسناد لانه آمده اولین فهرست از «رابطین خوب» در سال ۱۳۴۸ منتشر شد. در آن تاریخ افراد زیر از نظر سیا و مشاورین سیاسی سفارت آمریکا در فهرست «رابطین خوب» قرار داشتند:
علیاصغر امیرانی، عبدالرضا انصاری، ابونصر عضد، کریمپاشا بهادری، خسرو بهروان، جمشید بزرگمهر، علی دهقان، امیرناصر دیبا، ابوالحسن ابتهاج، خسرو اقبال، عبدالحسین اعتبار، حسین فرهودی، سیروس غنی، عزالدین کاظمی، محسن خواجهنوری، جواد منصور، مصطفی مصباحزاده، خداداد فرمانفرمائیان، سناتور محمد حجازی، سناتور پرویز کاظمی، سناتور سیدمحمد سجادی، عطاءالله خسروانی، محیالدین نبوی، شاهرخ فیروز، منوچهر گنجی، داریوش همایون، جمشید خیبر، فریدون مهدوی، احسان نراقی، مهدی پیراسته، حسین پیرنیا، دکتر محمدعلی رشتی، همایون صنعتی، جعفر شریفامامی، محمود ضیایی، امین غنی، هوشنگ رام، جهانشاه صالح، منوچهر شاهقلی، مهدی شیبانی، سناتور مهرانگیز منوچهریان، سناتور محمد سعیدی، علی آبتین، دکتر حمید کفایی، منوچهر کلعلی، دکتر احمد رفیعی، حسامالدین رضوی، دکتر نصرالله سبزواری، مهدی اکباتانی، منصور مهدوی، دکتر حسین فلسفی، دکتر احمد فلسفی، پیشوایی، محمود طلوعی، دکتر حسام غفاری، دکتر امیر بیرجندی، دکتر فیروز بهرامپور، دکتر شهمیرزاده، ناهید بیات، داریوش همایون، منوچهر درهشوری، دکتر عابدی، مهدی ابراهیمیان، دکتر حمید عنایت، دکتر ملکمنصور اسفندیاری، عباس اسلامی، فرزین فریدنی، هدایتالله متیندفتری، دکتر نظاممافی، اردشیر مولوی، رحمتالله مقدم مراغهای، آیتالله قدسی، هما روحی سرلاتی، احمد تارخ[4]
اسناد لانه جاسوسی هر یک از این اسامی را به ضمیمه شرحی از ویژگیهای اخلاقی یا سیاسی یا میزان وابستگی هر یک به سفارت آمریکا بازگو کرده و به دلیل همین خصوصیات، آنان را در فهرست «رابطین خوب آمریکا» جای داده است. این اسناد به هنگام تشریح خصوصیات هر فرد گاهی از توهین به شخصیت آنان ابایی نداشته و در بیان ویژگیهای آنان از عباراتی سخیف و خارج از شأن و ادب دیپلماتیک استفاده کرده است. برای مثال از علی اصغرامیرانی به عنوان «خرمگس رام» نام برده،[5] از ابونصر عضد به عنوان «از خود راضی»،[6] از سناتور پرویز کاظمی به عنوان «دماغسوخته»،[7] از محسن خواجه نوری به عنوان «بیمزه»،[8] از امین غنی به عنوان «کسی که خوب میرقصد»،[9] از مهدی شیبانی به عنوان «مهدیموش»[10] از علی آبتین کارمند اداری مجلس سنا به عنوان «یک حیوان سیاسی»،[11] از دکتر احمد رفیعی به عنوان «پرتوپلاگو»،[12] از دکتر خسرو بهراوی به عنوان «کسی که مثل کَنِه به مأموران سفارت میچسبد»[13] یاد کرده است.
عبارتهایی چون «منبع اطلاعاتی خوبی برای سفارت است» یا «تمایل به ارتباط با سفارت دارد» یا «تحصیلکرده آمریکاست» در متن معرفینامه اکثر افراد یاد شده دیده میشود.
در بخش دیگری از مبحث «رابطین خوب آمریکا» به فهرست بیگانگانی برمیخوریم که در صنعت نفت ایران در مناصب حساس گمارده شده و صاحب مشاغل مهمی بودند و البته در فهرست رابطین سازمان سیا و سفارت آمریکا نیز قرار داشتند. این افراد عبارتند از:
ـ «س. الف. ی. اوبراین»: مدیرکل کنسرسیوم در ایران
ـ «توماس. ام. فورگان» معاون مدیرکل کنسرسیوم در ایران
ـ «جان. وسیور» عضو هیئت مدیره پالایشگاهها و سرپرست امور قراردادهای دولتی کنسرسیوم در ایران
ـ «آر. آی. بیکر» دستیار امور فنی مدیرکل اداری کنسرسیوم در ایران
ـ «ال. آر. بورشل» دستیار امور مالی مدیرکل اداری کنسرسیوم در ایران
ـ «ای. ان. تام لینسون» مشاور مالی «بورشل»
ـ «جک. بیرکز» مدیر قسمت تولید و اکتشافات نفتی ایران
ـ «جورج. دبلیو. لینک» معاون مدیر قسمت تولید و اکتشافات نفتی ایران
ـ «ای. ایمارتین» نماینده مقیم کمپانی نفتی «پان آمریکن» در ایران
ـ «دی. بی. ویلکی» مدیرعامل کمپانی نفتی «ایران پان آمریکن» در ایران
ـ «رابرت. اچ. روبی» نماینده شرکت «آتلانتیک ریچ فیلد» مقیم ایران و مدیرعامل سابق کمپانی نفتی لاوان
ـ «نورمن. دیتزل» مدیرعامل شرکت نفتی لاوان پس از «روبی»[14]
تا اینجا در اسناد شماره ۱ تا ۳ در مبحث «رابطین خوب آمریکا» فهرست افرادی ارائه شده که از دید مأموران سیا، چهرههای فعال، معتمد و دارای ارتباط با سفارت و سیا بودند.
سند شماره ۴ در این مجموعه، به معرفی چهرههایی میپردازد که در وزارتخانههای امور خارجه، دربار، مجلس شورای ملی، مجلس سنا، و در میان روزنامهنگاران در زمینه ارتباط مستمر و آشکار با سیا و سفارت آمریکا فعال بوده و به روایت سند: «تبادل اطلاعات غیررسمی و با اهمیت را در قسمت شغلی خود انجام میدادند و در این زمینه استثناء بودند.»[15] نام این دسته از «رابطین خوب آمریکا» در آذر ۱۳۴۸ چنین بود:
1ـ در وزارت امور خارجه
ـ عزالدین کاظمی رئیس قسمت حقوقی و بخش مذاکرات مربوط به قراردادها
ـ جعفر ندیم سرپرست قسمت سازمانهای بینالمللی
ـ احمد تهرانی سرپرست بخش سیاسی و رئیس اداره هفتم خاور دور
ـ فریدون زند فرد سرپرست بخش نهم سیاسی خلیج فارس
ـ صادق صدریه سرپرست بخش پنجم سیاسی؛ آسیای جنوبی و کشورهای غیر عرب خاورمیانه
2ـ در مجلسین شورای ملی و سنا
ـ سناتور محمد سعیدی
ـ جعفر شریفامامی رئیس سنا
ـ محمدعلی رشتی
ـ دکتر محمود ضیایی رئیس کمیته روابط خارجی مجلس
ـ بهمن شاهنده
۳ـ در میان روزنامهنگاران
ـ پرویز رائین خبرنگار خبرگزاری آسوشیتدپرس
ـ جواد دولو خبرنگار روزنامه لوموند
ـ «الف. سین. باخاش» خبرنگار کیهان بینالمللی
ـ داریوش همایون
ـ جهانگیر بهروز
۴ـ در وزارت دربار
ـ عبدالرضا انصاری[16]
در ادامه همین سند در بخشی زیر عنوان «دیگران» از سیروس غنی، فریدون مهدوی قائممقام بانک بینالمللی توسعه صنایع، رضا مقدم معاون سازمان برنامه و بودجه، رضا امین رئیس دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف)، احمد قریشی استاد علوم سیاسی دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، پروین امینی آمارگر در وزارت کشاورزی، مجید مجیدی وزیر کار، محیالدین نبوی وکیل، حسین نصر رئیس قسمت هنر و نامهنگاری دانشگاه تهران، و پرویز راجی سرآشپز کابینه هویدا به عنوان افرادی شناخته شده و خاص در فهرست «افراد دوست» یاد شده است.[17]
پنجمین سند در مبحث «رابطین خوب آمریکا» نامهای است بدون تاریخ از داخل سفارت آن کشور در تهران به شخصی آمریکایی به نام «استیو» که بر اساس این نامه قرار است منصب مهمی در سازمان هواپیمایی کشوری ایران بر عهده بگیرد. نویسنده نامه مشخص نیست ولی به «استیو» مینویسد:
«کار شما بهترین کار پوششی خواهد بود و شما با عدهای از صمیمیترین و خودمانیترین و دوستانهترین اشخاص در تهران در تماس خواهید بود. من فهرست مهمترین افرادی را که شما قرار است با آنها ملاقات کنید و همچنین مناسبات شما با آنان را شرح میدهم تا زمینه کمک هر یک از این اشخاص به شما را تهیه کنم»[18]
در این سند سپس فهرستی از افرادی که در سازمان هواپیمایی کشوری ایران در خدمت «استیو» هستند به این شرح ارائه شده است:
ـ امیرهوشنگ اربابی مدیرکل هواپیمایی کشوری و معاون وزارت راه
ـ جعفر ابوالمعالی معاون مدیرکل هواپیمایی کشوری
ـ دکتر قاهری معاون مدیر امور فنی هواپیمایی کشوری
ـ دکتر قدسی مدیر حقوقی هواپیمایی کشوری
ـ سپهبد علی خادمی مدیرعامل شرکت هواپیمایی ایران
ـ سروان «لولیند سی» آمریکایی و رئیس گروه آموزش پان آمریکن
ـ سروان «برنی انگلند» سرخلبان شرکت هواپیمایی ایران و خلبان پان آمریکن
ـ «ماریان دوویش» معروف به «اسپید» مدیر عملیاتی شرکت هواپیمایی ایران و یکی از اعضای گروه پان آمریکن
ـ «رابرت رابرتز» معروف به «باب» رئیس بخش سرویس هواپیمایی ملی ایران و عضو گروه پان آمریکن
ـ «جک دیتو» مدیر پان آمریکن در تهران
ـ «الک. آلکلام» مدیر فرودگاه برای پروازهای پان آمریکن
ـ حسن زنگنه رئیس سرویس تاکسیرانی هوایی (ایرتاکسی)
ـ «الک. نیکلاس» رئیس شرکت هواپیمایی «ت. دبلیو. ای»
ـ ژنرال علی رفعت مدیرعامل پارسایر و مدیر باشگاه پرواز
ـ «لئونارد. اس. دوول» وابسته هوایی غیرنظامی
ـ گروه ویژه هواپیمایی فدرال که در فرودگاههای نظامی ایران مستقر هستند
ـ «جف کیچن» رئیس شرکت هوایی «نورث. روپ. پیج»
ـ «سانی پیتز» عضو شرکت «نورث. روپ. پیج» و متخصص هواپیماهای اف ۵ در نیروی هوایی ایران[19]
در بخشی از سند شماره ۵ به مبحثی سری تحت عنوان «مافیای هواپیمایی ایران» برمیخوریم. در این بخش آمده است که «شاه ریاست مافیایی هواپیمایی ایران را به شخصی آمریکایی با نام رمز «آر. او. لانترن ـ ۱» واگذار کرده است. او که عضو خانواده شاه به شمار میرود، کسی است که در زمان نخستوزیری محمد مصدق مسئول و برنامهریز فراری دادن شاه از ایران بوده و شاه نیز پس از کودتای ۲۸ مرداد، دین خود را به او ادا کرده و سمتهای محرمانه زیر را به وی واگذار کرده است:
ـ فرمانده کل نیروی هوایی ایران
ـ رئیس هیئت مدیره هواپیمایی ایران
ـ مالک بدون سر صدای ایرتاکسی
ـ سهیم شدن بیسر و صدا در مؤسسه هلیکوپترسازی ایران
ـ و سهیم شدن بیسر و صدا در پارسایر
وی دارای حق وتو در همه فعالیتهای هواپیمایی در ایران است. علاوه بر این او رئیس شورای عالی هواپیمایی است که قوانین مربوطه را وضع کرده و جرائم را تعیین میکند.[20]
این سند خاطرنشان کرده که اگرچه مدیرعامل هواپیمایی ایران سپهبد خاتمی عنوان شده ولی در اصل او نفر سوم در این مدیریت است. نفر دوم بعد از «آر. او. لانترن ـ ۱» شخصی به نام ابوالفضل محوی نماینده غیر رسمی شرکت هواپیمایی آمریکایی «بوئینگ»، نماینده شرکت سازنده موتورهای جت آمریکایی تحت عنوان «جنرال الکتریک جت اینجینز» مالک پنهان شرکت هلیکوپترسازی ایران، سهامدار ایرتاکسی، سهامدار پارس ایر و یکی از سهامداران عمده صنایع هوایی ایران است.[21]
در همین سند آمده است که در صنایع هواپیماسازی ایران ۵۱ درصد به ایران تعلق دارد و ۴۹ درصد آن متعلق به شرکت آمریکایی «نورث. روپ. پیج» میباشد.[22]
۵۱ درصد سهم ایران نیز عبارت از زمینی است که تأسیسات بر روی آن در فرودگاه مهرآباد ساخته میشود.[23]
فهرست جدید «رابطین خوب آمریکا» در نهم اردیبهشت ۱۳۵۳ زیر عنوان «۱۵ نفر از بهترین رابطها» منتشر شد. سند لانه جاسوسی تصریح دارد که این عده، آمارها و اطلاعات و طرحها و برنامههای منابع نفت و گاز ایران را در اختیار آمریکاییها قرار میدهند. بر اساس این سند این عده عبارتند از:
ـ بهرام چوبین عضو شرکت نفت ایران
ـ دکتر پرویز مینا
ـ دکتر مصطفی منصوری مدیرکل بخش مربوط به نفت در وزارت دارایی
ـ محسن شیرازی رئیس طراحی و برنامهریزی در شرکت ملی گاز ایران
ـ الف. فرید رئیس قسمت آمار و پژوهشهای نفتی در شرکت ملی نفت ایران
ـ دکتر حسینعلی حجازیزاده رئیس قسمت مهندسی طراحی و برنامهریزی در شورای ملی نفت
ـ نسیم شالون نماینده مقیم از «U N D P» در ایران
ـ لطیف رمضانیا عضو علیالبدل هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران
ـ دکتر داوودزاده کارشناس زمینشناسی و صاحب اطلاعات در مورد مواد معدنی
ـ مهندس هادی انتخابی متصدی پروژههای خارجی
ـ و همچنین چند کارشناس بیگانه که در بخشهای حساس منابع نفت و گاز ایران مستقر هستند.[24]
یکی از اسناد لانه جاسوسی با امضای: «سیاسی ـ سفیر ـ بولستر» در تاریخ ۸ فروردین ۱۳۵۵ از دو تن از مأموران سیا مرتبط با سفارت آمریکا به نامهای «هارتون میلز» و «احمد جعفری بهوی» موکداً خواسته که تماسهای خود را با نمایندگان آژانسهای خبری ایران از جمله خبرگزاری پارس و رادیو تلویزیون ملی ایران و همچنین با افرادی در مجلسین سنا و شورای ملی با هدف کسب اطلاعات مورد نیاز توسعه دهند. در این سند اهمیت جذب افرادی که با کمیتههای تخصصی مجلس کار میکنند و از قوانین قبل از طرح آنها در مجلس باخبر هستند، مورد تأکید قرار گرفته است.[25] در این سند آگاهی از تمایلات ایرانیها به افزایش تعداد مستشاران آمریکایی در تهران و آگاهی از کتابهایی که شامل روابط خارجی ایران هستند و در داخل کشور منتشر میشوند، نیز مورد تأکید قرار گرفته است.[26]
سند شماره ۱۰ به تاریخ هفتم تیر ۱۳۵۵ فهرست جدید و به روز شده «رابطین خوب آمریکا» را منتشر کرده است. افراد این فهرست و مشاغل آنها چنین است:
ـ در وزارت خارجه: رضا قاسمی عضو ساواک و کارمند بلندپایه وزارت خارجه و همچنین کاظم شیوا
ـ در مجلس سنا: اسدالله موسوی نماینده اهواز
ـ در مجلس شورای ملی: هلاکو رامبد عضو حزب رستاخیز، محمود ضیایی رئیس کمیته امور خارجه مجلس، شهرام چوبین کارمند ارشد مؤسسه مطالعات سیاسی و اقتصادی، حسام غفاری کارمند روابط عمومی در کمیته بینالمللی نفت، پرویز مجتهدی مسئول آموزش در سازمان پیشرفت صنایع و نوسازی، تقی توکلی مدیر مس سرچشمه کرمان
ـ در بخش آموزش: بهمن امینی استاد دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، فیروز بهرامپور مدیر دورههای شبانه در دانشگاه تهران، حمید عنایت استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، کریم گودرزی اقتصاددان و همکار مشاوران کشاورزی آمریکا، سیروس حبیبی رئیس امور اداری دانشگاه فنی آریامهر (صنعتی شریف)، مهدی هروی استاد علوم سیاسی دانشگاه ملی
ـ در جبهه ملی: دکتر هدایتالله متین دفتری نوه محمد مصدق، رحمتالله مقدم مراغهای
ـ در میان مذهبیها: آیتالله قدسی
ـ در مطبوعات: جهانگیر بهروز، پرویز رائین، محمود طلوعی
ـ در امور کارگری: حسن بقایی
ـ در انجمن ایران و آمریکا: مخدره ضیایی[27]
عنوان سند شماره ۱1 «فهرست واسطهها و دلالان اعمال نفوذ» است. این سند دارای دو بخش است. بخش اول نام افرادی را که برای افزایش نفوذ سیاسی سیا و سفارت آمریکا در امور داخلی ایران دلالی کردهاند و بخش دوم نام شرکتهایی که همین مأموریت را برای توسعه نفوذ آمریکا در ایران انجام دادهاند، برشمرده است. در بخش اول اسامی افراد چنین است:
سپهبد عبدالکریم ایادی بهایی و پزشک مخصوص شاه، خسرو اقبال برادر منوچهر اقبال، رضا فلاح عضو با سابقه صنایع نفتی ایران، محمدامیر خاتمی فرمانده نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی، ابوالفتح محوی صاحب فهرستی طولانی از خدمات به خاندان سلطنتی، مهدی مشایخ از دوستان نزدیک شهرام فرزند اشرف پهلوی، شاپور ریپورتر از مرتبطین امور اطلاعاتی و جاسوسی سفارت انگلیس[28]
در بخش دوم سند شماره ۱۱ فهرست شرکتهای دلال برای توسعه نفوذ آمریکا همراه با نام رؤسای آنها به این شرح ذکر شده است:
ـ شرکت «جنرال الکتریک آلیس اینجین» ـ ابوالفضل محوی
ـ شرکت «نورث روپ» ـ ابوالفضل محوی
ـ شرکت «بوئینگ ایرکرافت» ـ ابوالفضل محوی
ـ شرکت «مکدانل داگلاس» ـ ابوالفضل محوی
ـ شرکت «سیتی سرویس» ـ خسرو اقبال
ـ شرکت رادیویی آمریکا ـ رضا رزمآرا
ـ شرکت «نیل پرایس» ـ شاپور ریپورتر[29]
پینوشتها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، کتاب دوم، بخش «رابطین خوب آمریکا» (سند شماره ۱) ص ۳۷۵.
[2]. همان، همان سند، ص ۳۶۵.
[3]. همان، ص ۳۷۶ (سند شماره 2).
[4]. همان، ص 365 - 387، (سندهای شماره 1 - 2).
[5]. همان، ص ۳۶۵ (سند شماره 1).
[6]. همان، ص ۳۶۶.
[7]. همان، ص ۳۷۰.
[8]. همان، ص ۳۷۱.
[9]. همان، ص ۳۷۳.
[10]. همان، ص ۳۷۵.
[11]. همان، ص ۳۷۶.
[12]. همان، ص ۳۷۷.
[13]. همان، ص ۳۸۱.
[14]. همان، ص ۳۸۹ - ۳۹۱ (سند شماره ۳).
[15]. همان، ص ۳۹۲ (سند شماره ۴).
[16]. همان، ص ۳۹۲ - ۳۹۵ (سند شماره ۴).
[17]. همان، ص ۳۹۴ - ۳۹۶ (سند شماره ۴).
[18]. همان، ص ۳۹۶ (سند شماره ۵).
[19]. همان، ص ۳۹۶ - ۴۰۰ (سند شماره ۵).
[20]. همان، ص ۴۰۰ - ۴۰۱.
[21]. همان، ص ۴۰۱.
[22]. همان.
[23]. همان.
[24]. همان، ص ۴۰۵ - ۴۰۷ (سند شماره ۷).
[25]. همان، ص ۴۱۰ (سند شماره ۹).
[26]. همان، ص ۴۱۱ همان سند.
[27]. همان، ص 411 - 419 (سند شماره 10).
[28]. همان، ص 419 - 421 (سند شماره 11).
[29]. همان، ص 421، ضمیمه ج.
تعداد بازدید: 301