23 تیر 1403
بخش دوم: نفوذ سیا در شخصیت‌های غیر حزبی
این بخش به شرح فعالیت‌های سیاسی و اطلاعاتی و ارتباطات کسانی اختصاص دارد که به ویژه در سال‌های بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تلاش کردند در پیوند با سفارت آمریکا در تهران، پلکان ترقی را طی کنند و به مناصبی دست یابند. آمریکایی‌ها نیز با استقبال از این نگرش، توانستند نفوذ خود را به‌وسیله این افراد در تمامی ارگان‌های اجرایی، قضایی و مقننه، و همچنین ارتش و مراکز اقتصادی، سیاسی، نفتی و کانون‌های فرهنگی جامعه گسترش دهند و طرح‌ها و برنامه‌های خود را در بخش‌های مختلف کشور مرحله به مرحله به اجرا درآورند.
در این روند ۱۵ ساله، حد فاصل کودتای 28 مرداد تا سقوط پهلوی، بخشی از رجال حکومتی به منابع اطلاعاتی مطمئن سیا و سفارت آمریکا بدل شدند. بسیاری از این افراد که الزاماً در حزب و گروه خاصی نیز عضویت نداشتند از نظر اسناد لانه جاسوسی به «رابطین خوب سیا» مشهور شده بودند.
در این قسمت به ارائه دیدگاه‌های تعدادی از این افراد با استفاده از اسناد لانه جاسوسی می‌پردازیم:
علیقلی اردلان آخرین وزیر دربار پهلوی
«از زمانی که دکتر اردلان وارد خدمت وزارت امور خارجه شد، سفارت (آمریکا) روابط فوق‌العاده نزدیک و دوستانه‌ای با او داشته است. وی در تمام احوال نسبت به درخواست‌های آمریکا برای همکاری و مشاوره دادن اطلاعات به سفارتخانه و نیز همکاری در اتمام برنامه‌ها و طرح‌های سفارت کوشا بوده است.»[1] او در طول خدمتش با مقامات آمریکایی مناسبات حسنه و ویژه‌ای داشته و از دید آمریکایی‌ها «دیپلماتی ذی‌صلاح و شایسته» لقب گرفته بود.[2] «گرایش شدید اردلان به آمریکایی‌ها بیشتر در خلال سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۴ که وی نمایندگی دائم ایران در سازمان ملل را بر عهده داشت، شکل گرفت.»[3]
عبدالرضا انصاری رئیس تشریفات دربار
«آن‌قدر از لحاظ تمایلات خود نسبت به آمریکا شناخته شده است که ترجیح می‌دهد ملاقات‌هایش علنی باشد تا مبادا تصور شود که وی چیزی را پنهان می‌کند. همیشه در دسترس و آماده بحث است. انصاری یک طرفدار آمریکایی اصیل است. او همیشه با آمریکایی‌ها با آمادگی کامل مراوده می‌کند.»[4]
سناتور سیدمحمد سجادی معاون سنا
«سجادی به اندازه دیگر سناتورها در مورد موضوعات سیاست آگاهی دارد. اگر کسی بتواند اطمینان او را جلب کند، منبع خیلی عالی از اطلاعات مربوط به صحبت‌هایی است که در پشت صحنه می‌شود.»[5]
عبدالمجید مجیدی آخرین رئیس سازمان برنامه و بودجه پهلوی
«او جهت تماس در آن وزارتخانه فرد خوبی است. زن او سردسته زنان خواننده اپرا در ایران است و این یک باب آشنایی خوبی است.»[6] «زمانی که در کابینه هویدا بود، ارتباط‌هایش با سفارت آمریکا عالی بود.»[7] «او هم به صورت رسمی و هم به صورت شخصی ارتباط‌هایی عالی با سفارت داشته است.»[8]
عبدالله ریاضی آخرین رئیس مجلس شورای ملی
مهمترین فراز زندگی سیاسی عبدالله ریاضی در مقام رئیس مجلس شورای ملی، نقش مؤثر وی در تصویب لایحه کاپیتولاسیون بود. وی تلاش فراوانی برای به نتیجه رسیدن سریع این لایحه و تصویب آن انجام داد و تلاش داشت به نمایندگان مجلس بفهماند که تصویب این لایحه، دستور مستقیم شاه است و آنان اجازه مخالفت علنی ندارند. در یکی از اسناد لانه جاسوسی در این رابطه می‌خوانیم:
«بر اساس گزارش منابع c.a.s (منابع کنترل شده آمریکایی) ریاضی رئیس مجلس به همه می‌فهماند که طبق دستورات صادر شده از بالا ، قرار نیست هیچ انتقاد علنی صورت پذیرد و این ماده واحده بایستی با رأی خوبی تصویب شود.»[9]
منوچهر گنجی
یک سند لانه جاسوسی نیز نام منوچهر گنجی را در فهرست «رابطین خوب آمریکا» جای داده است. در این سند از ده‌ها مقام حکومت پهلوی نام برده شده و ویژگی‌های اخلاقی و سیاسی هر یک که زمینه‌ساز اعتماد آمریکا به آنها شده، ذکر گردیده است. راجع به منوچهر گنجی، به جاه‌طلبی‌های سیاسی وی، ارتباط او با اشرف پهلوی و به تأکیدات او مبنی بر اینکه «حق با ایالات متحده است» اشاره شده است.[10]
رحمت‌الله مقدم مراغه‌ای
«او از سال‌های دهه ۱۳۳۰ با قرارگاه سازمان سیا در تهران مرتبط بوده»[11] و در فهرست «رابطین خوب آمریکا» جای داشته است.[12] «خیلی به مأموران سفارت آمریکا علاقه دارد و اغلب در برنامه‌های رسمی انجمن ایران و آمریکا حضور می‌یابد.»[13] او با نام رمز «اس. دی. پروب ـ 1» و یا «پ/1» با سفارت آمریکا مرتبط گردیده است.[14]
«او یکی از رابطین مورد اعتماد سازمان سیا برای تماس با حزب خلق مسلمان بود و برای تشکیل یک جبهه سیاسی و متشکل از نهضت رادیکال خودش، جبهه ملی و حزب جمهوری خلق مسلمان شریعتمداری، با سازمان سیا در ارتباط بود. هم با بخش سیاسی سفارت و هم با بخش سیا ارتباط داشت.[15] او این ائتلاف سیاسی را حول محور حزب خلق مسلمان انجام می‌داد.[16]
در ۴ آبان ۱۳۵۸ به مقدم مراغه‌ای از طرف سیا «تأییدیه عملیاتی» جدید داده شد.[17] وی در دهم آبان ۱۳۵۸ در جلسه‌ای در منزل خودش توسط یکی از دیپلمات‌های ژاپنی به نام «هاسه‌کاوا» با «تام‌آهرن» رئیس ایستگاه سیا در سفارت آمریکا آشنا شد.[18] در این جلسه مقرر شد که هر هفته در همین محل ملاقاتی صورت گیرد.[19]
«مقامات رسمى آمریکایى که مقدم با آنها ملاقات کرده است، او را فردى متعادل، طرفدار آمریکا و روشنفکر تلقى مى‌کنند که صمیمى است و بى‌پرده و صریح صحبت مى‌کند...، مقدم همواره با مقامات رسمى آمریکایى روابط دوستانه داشته و مایل به ادامه مباحثات اصولى است.»[20]
هدایت‌الله متین‌دفتری نوه دختری دکتر مصدق
«او به آمریکا علاقه‌مند است و اگرچه مانند خیلی دیگر از ایرانی‌ها نااطمینانی عمیقی نسبت به انگلیسی‌ها دارد، ولی آنها را نیز ستایش می‌کند.»[21]
متین دفتری در سندی در «فهرست رابطین»[22] و در سندی دیگر در فهرست «رابطین خوب آمریکا» گنجانده شده است.[23] در سند مربوط به «رابطین خوب آمریکا» چنین می‌خوانیم:
«دکتر هدایت‌الله متین‌دفتری نوه قهرمان جبهه ملی، مصدق است. رابط خیلی خیلی مفیدی در مورد تحولات در جناح مخالف است و فکر خوبی دارد. علاقه زیادی به سیاست داشته و روابط خیلی خوبی با عناصر مخالف ایرانی دارد. با وجود سوء تفاهم در مورد حمایت آمریکا از شاه، متین دفتری به نظر می‌رسد که به آمریکایی‌ها علاقه‌مند است.»[24]
یک سند، هدایت‌الله متین‌دفتری خود را «دوست بخش سیاسی سفارت آمریکا در تهران» خوانده و از وی به عنوان فردی «نسبتاً قابل اطمینان» یاد کرده است.[25] سندی دیگر او را «یک منبع قابل اطمینان برای کسب اطلاع از مخالفین» خوانده است.[26]
و این سند: «دوستاران آمریکایی خاورمیانه امروز (21 شهریور ۱۳۳۹) بورس همکاری افتخاری با کنگره آمریکا را به آقای متین دفتری اهدا کردند. آقای متین دفتری مدیر اطلاعات و روابط مطبوعات وزارت دادگستری، ماه آینده ایران را به قصر واشنگتن دی. سی. ترک خواهد کرد. در آنجا وی به مدت نه ماه به عنوان دستیار یک یا چند عضو کنگره و سنای ایالات متحده خواهد گذراند. او اولین ایرانی است که مفتخر به وصول این جایزه که معادل ۵ هزار دلار است می‌شود.»[27]
«دوستداران آمریکایی خاورمیانه»، مؤسسه‌ای خصوصی، غیرانتفاعی و آمریکایی بود که به ظاهر در بهبود تفاهم میان مردم آمریکا و کشورهای غرب آسیا تلاش می‌کرد اما در عمل برنامه‌ای گسترده برای جذب افراد و حرکت در مسیر منافع آمریکا داشت. یکی از اهداف این مؤسسه میدان دادن به مردان جوان برای کسب تجربه در حکومت به‌وسیله همکاری با یک سناتور یا نماینده طی یک دوره کامل کنگره آمریکا اعلام شده بود.[28]
غلامحسین صدیقی معاون دکتر مصدق
صدیقی زمانی در یک گفت و شنود محرمانه با یکی از مأموران آمریکایی گفته بود:
«ما دلمان می‌خواهد شاهد آغاز دوره جدیدی از مناسبات ایران و آمریکا باشیم؛ دوره‌ای که منعکس‌کننده اموری از طریق آمریکا باشد که ایالات متحده را به صورت ملت بزرگی که هست، نمایان سازد. یکی از اسنادی که من در کلاس‌های درس خودم به آن اشاره می‌کنم، اعلامیه استقلال ایالات متحده است. بعضی از سیاستمداران بزرگ گذشته آمریکا از جمله جفرسون، ویلسون و روزولت مورد تحسین ما هستند و امیدواریم که دوره جدید روابط ایران و ایالات متحده به زودی آغاز شده و منعکس‌کننده چیزهایی باشد که آنها را تحسین می‌کنیم و ایران بار دیگر ایالات متحده را مانند گذشته دوست خواهد داشت.»[29]
جعفر شریف امامی؛ نخست‌وزیر
«در ماه آبان 1343 زمانی که ریاست سنا را بر عهده داشته از عوامل مؤثر در تصویب لایحه کاپیتولاسیون بود.»[30] «او اصرار داشت رسیدگی به لایحه را به فردا موکول نکنیم و همین امشب آن را به تصویب برسانیم.»[31] «او مولدترین رابط ما در اینجاست. او از محدوده خود فراتر رفته است تا نشان دهد که می‌خواهد با ایالات متحده همکاری کند. او می‌تواند در این مورد سودمند باشد.»[32]
سپهبد عزیزالله پالیزبان
«از جمله سرمایه‌داران و ملاکان عمده استان کرمانشاه بوده و به شدت از حمایت آمریکا برخوردار است. گفته می‌شود حتی اراضی وسیعی که در این استان در اختیار شرکت آمریکایی هلیکوپتر سازی بل قرار داشت، همه متعلق به پالیزبان بوده است.[33]
ارتشبد غلامعلی اویسی
«طرفدار غرب است و با آمریکا صمیمی است. تماس‌های ایالات متحده با وی همواره خشنودکننده بوده است. با مشاورین نظامی آمریکا همکاری خوبی داشته و به پیشنهادات و توصیه‌های آنها با رغبت جواب می‌دهد. افسران ارتش ایالات متحده وی را یکی از برجسته‌ترین تیمساران در نیروهای مسلح ایران می‌دانند.»[34]
اردشیر زاهدی
«از نظر سیاسی و سلیقه‌های شخصی به شدت طرفدار آمریکاست. در دانشکده یوتا تحصیل کرده و برخلاف بعضی از ایرانیان اکراهی از اظهار اینکه یکی از افراد وابسته به اصل چهارم ترومن در اوایل دهه پنجاه بوده ندارد.»[35] «پس از پایان تحصیلاتش به ایران بازگشت و به عنوان دستیار وی ویژه «فرانکلین. اس. هاریس» رئیس هیئت اجرایی ایالات متحده و مسئول کمیسیون توسعه روستایی مشغول به کار شد.»[36]
اردشیر زاهدی به خاطر ارتباطات مستحکم خود با آمریکایی‌ها و در جریان سفرهای متعدد خود به آمریکا، به تدریج با سازمان «سیا» نیز مرتبط شد و این ارتباط در جریان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به یاری وی و پدرش شتافت. با وجود این او هیچ‌گاه مایل به افشاء هویتش به عنوان یکی از عوامل سیا نبود و برای جلوگیری از این افشاگری تلاش می‌کرد:
«آموزگار گمان مى‌کرد عنصرى از فراماسون‌ها در کار فاش ساختن لیست سیا دست داشته است. وى گفت که چندى پیش از او خواسته شده بود به آنها ملحق شود، اما چون نفع ویژه‌اى در این امر نمى‌دیده، امتناع ورزیده بود. وى خاطرنشان کرد که زاهدى، وزیر امورخارجه، تا حد زیادى از علنى شدن لیست مزبور، مضطرب است و آن را عملى غیرمسئولانه و بدخواهانه مى‌داند. زاهدى کوشش‌هایى را که براى کشف منشاء این قضیه صورت مى‌گیرد، تشویق مى‌کند.»[37]
خسرو بهروان
«موضع او نسبت به ایالات متحده بسیار مساعد است و او مقدارى کار خوب در ارتباط با توضیح برنامه‌هاى کمک ما در چند سال قبل انجام داده است. این عناصر تمام آینده سیاسى خود را در مراودات خود با مرکز حکومتى واقعى در ایران یعنى سفارت جستجو مى‌کرده‌اند.»[38]
مهدی پیراسته دیپلمات و دادستان پهلوی
«نسبت به ایالات متحده تمایلات مساعدى دارد، لااقل تا زمانى که هنوز معتقد است که ما در اینجا سیاستمداران را از پشت صحنه بازى مى‌دهیم.»[39]
محمود ضیایی رئیس کمیته روابط خارجی مجلس شورای ملی
«ما نسبت به او ارادت داریم و مدیون او هستیم، زیرا از طریق او بود که ما توانستیم این‌قدر درباره ایران بدانیم و ببینیم و درک کنیم. آمریکایی‌ها نه تنها آنچه را که موجود بود تحت کنترل درآوردند بلکه خصوصاً به لحاظ تبلیغى دست به ایجاد نهادهاى جدیدى نیز زدند، البته با کفالت ظاهرى یک فرد اصطلاحاً ایرانى.»[40]
موارد آمده، تنها نمونه‌هایی از کارگزاران پهلوی است که در اسناد لانه جاسوسی از آنها به عنوان حامیان منافع و منویات آمریکا و سازمان سیا یاد شده است.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کتاب هشتم، ص ۲۴۲، «اردلان، علیقلی ـ اطلاعات بیوگرافیک».
[2]. همان.
[3]. همان ص ۲۳۶، مبحث: «اردلان، علیقلی ـ 1».
[4]. همان، کتاب دوم، بخش «رابطین خوب آمریکا» ص ۳۶۵ (سند شماره ۱).
[5]. همان، بخش «رابطین خوب آمریکا» ص ۳۷۶ (سند شماره 2).
[6]. همان، ص ۳۹۵، مبحث: «رابطین خوب آمریکا».
[7]. همان، کتاب هشتم، ص 645 (زندگینامه جمعی از رجال عصر پهلوی).
[8]. همان، ص 640.
[9]. همان، کتاب هشتم، ص ۵۲۳.
[10]. همان، کتاب دوم، ص ۳۶۸، (سند شماره ۱).
[11]. همان، کتاب ششم، ص ۳۰۹، مبحث: «خط میانه».
[12]. همان، کتاب دوم، ص 416.
[13]. همان، ص ۳۶۳.
[14]. همان، کتاب چهارم، ص ۶۰ (پاورقی سند شماره ۱۶).
[15]. همان، کتاب ششم، ص ۳۰۹، مبحث: «خط میانه ـ ۵».
[16]. همان، ص ۳۱۵، مبحث: «خط میانه ـ ۵».
[17]. همان، ص ۳۱۸ (سند شماره ۱۵).
[18]. همان، ص ۳۱۸ (سند شماره ۱۶).
[19]. همان.
[20]. همان، کتاب دوم، ص 591.
[21]. همان، ص 384، مبحث «رابطین خوب آمریکا».
[22]. همان، کتاب سوم، ص 19، موضوع: «متین‌دفتری ـ 18».
[23]. همان، کتاب دوم، ص 363، مبحث «رابطین خوب آمریکا».
[24]. همان.
[25]. همان، کتاب سوم، ص 2، مبحث: «گزارش دفتری ـ 2».
[26]. همان، ص 9، موضوع «احزاب سیاسی در ایران».
[27]. همان، ص 1، موضوع: «متین‌دفتری ـ 1».
[28]. همان.
[29]. همان، کتاب دوم، ص ۷۸4 مبحث: « غلامحسین صدیقی ـ ۳».
[30]. همان، کتاب هفتم، ص 733.
[31]. همان، سند شماره ۵، ص ۶۰۰ (پاورقی) و سند شماره ۱۵، ص 632.
[32]. همان، کتاب دوم، رابطین خوب آمریکا، ص ۳۷۴.
[33]. همان، کتاب دهم، ص ۳۸۸ (سند شماره ۱۷۸).
[34]. همان، کتاب هشتم، زندگینامه جمعی از رجال پهلوی، غلامعلی اویسی، ص ۴۰۱.
[35]. همان، ص ۵۴۵.
[36]. همان، ص ۵۴۷.
[37]. همان، ص 201.
[38]. همان، کتاب دوم، ص 362، مبحث: «رابطین خوب آمریکا».
[39]. همان.
[40]. همان.
تعداد بازدید: 68
