17 تیر 1403
احمد ساجدی
علی دوانی در ۵ مهر ۱۳۰۸ در منطقه دَوان از توابع کازرون به دنیا آمد.[1] پدرش اسماعیل، کشاورز، باغدار و از خرده مالکان منطقه بود که در جوانی مدتی جزو مجاهدان رئیسعلی دلواری به نبرد با انگلیسی‌ها پرداخته بود[2] و مادرش فاطمه، از خانواده‌ای روحانی بود.[3]
علی هفت سال در زادگاهش زندگی کرد و در این مدت، دوران ابتدایی را گذراند.[4] در نوجوانی عازم آبادان شد و در منزل دایی‌اش که کارگر شرکت نفت آبادان بود سکونت کرد. بعداً خانواده‌اش نیز به وی پیوستند. او در سال 1318 برای کمک به امرار معاش خانواده، به استخدام شرکت نفت درآمد و کار پیک اداری را انجام می‌داد و به سبب سر و کار داشتن با رؤسا و مدیران انگلیسی، زبان انگلیسی را آموخت.[5] سپس در مدرسه فنی در رشته مکانیک مشغول به تحصیل گردید.[6]
علی هنگام سقوط رضاشاه در شهریور 1320 و در خلال جنگ جهانی دوم در آبادان بود. در بهمن 1322 و در حالی که بیش از 14 سال نداشت، به عراق رفت و پنج سال در حوزه علمیه نجف سرگرم تحصیل شد.[7] او این مدت را در دو مدرسه شربیانی و سیدیزدی سکونت داشت.[8] استادان وی در حوزه نجف عبارت بودند از:
کاظم تبریزی، علی نجفی کاشانی، میرزا علی فلسفی تنکابنی، محمدرضا طبسی نجفی، عبدالحسین خراسانی، محمد غروی، میرزا محمد اردبیلی، حسین قمی.[9]
علی دوانی همچنین با بزرگان نجف از جمله آیات عظام سیدابوالحسن اصفهانی، سیدمحسن حکیم، سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحمود شاهرودی و میرزا آقا اصطهباناتی معاشرت داشت.[10]
وی در سال ۱۳۲۷ به‌علت بیماری به ایران برگشت و پس از اقامتی یک‌ساله در تهران و مشهد، عازم قم شد[11] و در جلسات درس آقایان: مشکینی، فاضل لنکرانی، صدوقی، لاکانی گیلانی، عبدالجواد اصفهانی، مرتضی حائری، مرعشی نجفی، طباطبایی سلطانی، سیدرضا صدر و علامه طباطبایی حضور یافت.[12] امام خمینی، سیدحسین بروجردی، سیدمحمد محقق داماد و سیدمحمدرضا گلپایگانی، استادان درس خارج فقه و اصول او در قم بودند.[13]
دوانی از آغاز نهضت ملی شدن نفت، به تبعیت از آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی تلاش‌هایی به حمایت از نهضت انجام داد. وی با سیدمجتبی نواب صفوی، رهبر «جمعیت فدائیان اسلام» و سیدعبدالحسین واحدی، مرد شماره 2 جمعیت، دوستی و ارتباط داشت.[14]
دوانی در مدت ۱۲ سال حضورش در قم به نویسندگی، تبلیغ و خطابه مشغول بود. از سال 1329 شمسی با تعدادی از نشریات مذهبی همچون «استوار»، «حکمت»، «مسلمین» و «ندای حق» که در قم و تهران منتشر می‌شد، با نوشتن مقالاتی با مضامین دینی، اخلاقی و عمدتاً اجتماعی و سیاسی همکاری می‌کرد.[15] او آثار متعددی شامل تحقیق، تألیف و ترجمه نیز منتشر کرد.[16]
از فعالیت‌های علمی دوانی در این دوره، مشارکت در تأسیس مجله دینی و علمی «درس‌هایی از مکتب اسلام» بود[17] که با همکاری برخی بزرگان حوزه مانند ناصر مکارم شیرازی، سیدموسی صدر، جعفر سبحانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، مجدالدین محلاتی، حسین نوری همدانی، محمد واعظ‌زاده خراسانی و سیدمرتضی جزائری شکل گرفت.[18] او تا مدت‌ها عضو اصلی هیئت تحریریه این مجله بود. پس از شکل‌گیری «مؤسسه دارالتبلیغ اسلامی» نیز در آنجا تدریس کرد.[19]
دوانی همچنین در قم، «انجمن قائمیه ولی‌عصر» را در خانه خود تأسیس کرد و با همکاری شیخ غلامحسین عابدی قمی و میرزا حسن نوری همدانی، به تربیت جوانان پرداخت.[20] او جلساتی هم به صورت هفتگی علیه فرقه بهایییت در خانه‌اش تشکیل داد و به تربیت مبلغان در این حوزه مشغول شد.[21] گاهی نیز برای تبلیغ به خارج از ایران خصوصاً کویت می‌رفت.[22]
دوانی از ابتدای شکل‌گیری نهضت امام خمینی با این نهضت همکاری داشت. پس از پایان موفقیت‌آمیز قیام علما و مراجع به رهبری امام‌خمینی علیه مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، دوانی کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون» را به نگارش درآورد و در آن ابعاد نهضت امام را تشریح کرد.[23] اما ساواک تا آنجا که توانست نسخه‌های این کتاب را جمع‌آوری و بعضی از فروشندگان آن را دستگیر کرد.[24] فردای روز حمله مأموران حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه (2 فروردین 1342)، وی نخستین روحانی سرشناس قم بود که توسط شهربانی دستگیر شد.[25]
دوانی در طول سال‌های 1342 و 1343 در بسیاری از اعلامیه‌هایی که از سوی علما و فضلای حوزه علمیه قم انتشار می‌یافت، مشارکت داشت که از جمله آنها می‌توان به «تلگرام جمعی از علمای حوزه علمیه قم در اعتراض به ادامه زندانی شدن امام خمینی» در اسفند 1342 و نیز «متن نامه جمعی از علمای حوزه علمیه قم به امیرعباس هویدا درباره اوضاع نابسامان ایران» به تاریخ 29 بهمن 1343 اشاره کرد.[26]
دوانی در فروردین 1347 در سفری به کویت به همراه دوست دیرینش «آقا سیدعبدالله مجتهدزاده» به عتبات عالیات و از آنجا به سوریه و لبنان سفر کرد. در نجف به دیدار امام خمینی رفت سپس عازم سوریه و لبنان شد. در لبنان میهمان دوست و همکار گذشته‌اش امام موسی صدر بود و از نزدیک با اوضاع جهان عرب و وضعیت شیعیان در لبنان و فعالیت‌های امام موسی آشنا شد.[27]
در ۱۳۵۰ دوانی از قم برای همیشه به تهران مهاجرت کرد.[28] در تهران مراقبت و کنترل ساواک از دوانی بیشتر و شدیدتر شد و موجب اخطارها و احضارهای متعدد و تهدید به ممنوعیت منبر وی گردید. با وجود این او در تهران به سخنرانی، ادامه کارهای علمی از جمله تألیف، تدریس در دانشگاه‌ها، شرکت در کنگره‌های داخلی و خارجی و ارائه مقالات مشغول شد.[29] وی در یکی از سخنرانی‌های شدیداللحن خود که در مسجد رسول اکرم(ص) در مهر 1355 ایراد کرد، حکومت شاه را با حکومت معاویه مقایسه کرد و گفت: «مگر حکومت‌های فعلی با حکومت‌های قبلی چه فرقی دارند؟ مگر در حال حاضر، خبرچینی و دروغگویی و ظلم وستم وجود ندارد؟... چه فرقی بین ظلم و ستم در عصر کنونی با زمان معاویه وجود دارد؟»[30]
با اوج‌گیری اعتراضات در سال 1356، دوانی به گردآوری پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های مراجع، علما، فضلا، طلاب، اهل منبر، دانشگاهیان، احزاب، جمعیت‌ها، فعالان سیاسی، اصناف و بازاریان و نیز ثبت و ضبط رویدادهای سیاسی کشور پرداخت و جلد اول «نهضت روحانیون ایران» را در مهر 1357، جلد دوم را در اردیبهشت 1358 و سایر مجلدات را تا رویدادهای سال 1360 طی یک دوره 11 جلدی در همان سال منتشر کرد.[31]
وی در دوران پهلوی چندین بار ممنوع‌المنبر، ممنوع‌الخروج و محکوم به حصر خانگی شد.[32]
علی دوانی در ۱۸ دی 1385 همزمان با عید غدیر درگذشت و پس از تشییع در تهران و قم، آیت‌الله جعفر سبحانی بر او نماز خواند و پیکرش در صحن عتیق حرم حضرت معصومه(س) به‌خاک سپرده شد.[33]
در پی این واقعه آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب در پیامی خاطرنشان ساخت: «تلاش کم نظیر ایشان در تحقیق و تألیف درباره رجال علمی شیعه، حقاً درخور تقدیر و تمجید است.»[34]
از علی دوانی، بیش از یکصد اثر علمی در قالب‌های تصحیح، تحقیق، ترجمه و تألیف بر جای مانده است.[35]
مهمترین عناوین این آثار عبارتند از:
تحقیق و پژوهش:
نهضت روحانیون ایران(11جلد)، مفاخر اسلام(10 جلد)، نقد عمر(2 جلد)، هزاره شیخ طوسی (دو جلد)، امام خمینی در آیینه خاطرات، اصول اعتقادی و فروع عملی اسلام، امام زمان(ع) در گفتار دیگران بحثی درباره پیامبر(ص)، پیامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب، پیشوایان بزرگ ما، تاریخ اسلامی (از آغاز تا هجرت)، چاپ نهم، نظری اجمالی به جنگ‌های صدر اسلام، سیمای جوانان در قرآن کریم و تاریخ اسلام، جهانگردی و جهانگردان نامی، داست‌آنهای اسلامی (2 جلد)، داستان‌های ما (جلد اول)، دانشمندان عامه و مهدی موعود(عج)، زن در قرآن، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع، آیت‌الله بروجردی، سیدرضی مؤلف نهجالبلاغه، سیر اجتهاد در اسلام، (یادنامه اولین کنگره نهجالبلاغه)، سیره ائمه طاهرین(ع)، شرح حال و آثار و افکار آیت‌الله بهبهانی (از فقها و مراجع ربع قرن گذشته)، شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی، شرح زندگانی جلال‌‌الدین دوانی، شعاع وحی بر فراز کوه حرا، شیعه در اندونزی، مجموعه مقالات در موضوعات گوناگون (مجلات و روزنامه‌های دینی)، محدث نامی حاج شیخ عباس قمی، موعودی که جهان در انتظار اوست، نگاهی کوتاه به زندگانی پرافتخار سیدرضی مؤلف نهجالبلاغه، هنر نویسندگی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، راز نماز در نهجالبلاغه، آغاز وحی و بعثت پیامبر در تاریخ و تفسیر طبری، علما و مردان نامی بوسنی و هرزگوین، فرقه ضاله و سرقت آیات و احادیث، محمد بن جریر طبری (بررسی و نقد تاریخ و تفسیر طبری)، مشاهیر فقها و مراجع تقلید شیعه، هزاره شیخ طوسی.
ترجمه:
آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتغال، اجتهاد در مقابل نص، چاپ هفتم، خاندان آیت‌الله بروجردی، تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا، (سوئیس، ایتالیا و جزایر دریای مدیترانه)، صحنه‌های تکان‌‌دهنده در تاریخ اسلام، علی علیه‌السلام چهره درخشان اسلام، فرقه‌ی وهابی و پاسخ شبهات آنها، فروغ هدایت، مهدی موعود(ع)، ترجمه جلد سیزده بحارالانوار علامه مجلسی، علما و شعرای بوسنی و هرزگوین.
تصحیح و تحقیق و تهذیب:
تاریخ قم، جامع‌‌المسائل، در پیرامون نهجالبلاغه، سیر حدیث در اسلام، شاهراه هدایت، شوق مهدی(ع)، فروغ ایمان، مباحثی در معارف اسلامی، نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی، خاندان علامه مجلسی، مرآت‌‌الاحوال جهان نما، جلد اول و دوم.[36]
وی صدها مقاله، مصاحبه و سخنرانی در نشریات گوناگون و رسانه از خود به یادگار گذارد. آن فقید سعید پس از انقلاب اسلامی به صورت استاد میهمان در چند دانشگاه، از جمله دانشگاه تهران، دانشگاه امام صادق(ع) و دانشگاه امام حسین(ع) به تدریس تراجم رجال، تاریخ اسلام، سیره معصومین(ع)، و جنگ‌های صدر اسلام پرداخت و در 35 کنگره بین‌المللی داخل و خارج کشور سخنرانی کرد و به مناسب اعیاد و وفیات مذهبی و یا مناسبت‌های تاریخی در گفت‌و‌گوها و میزدگردهای صدا و سیما شرکت نمود.[37]
همچنین یک سال پس از درگذشت دوانی، کتابخانه وی که حاوی بیش از شش هزار عنوان کتاب در موضوعات قرآن، حدیث، رجال، فقه شیعه و سنی، و تاریخ بود به دانشکده علوم حدیث اهدا شد.[38]
دوانی دارای پنج پسر با نام‌های محمد، محمدحسن، محمدحسین، محمدعلی و محمدباقر، و همچنین چهار دختر با نام‌های فاطمه، معصومه، زهرا و مریم است.[39]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. انصاری قمی، «درگذشت نویسنده، مورخ و محقق اسلامی: استاد علی دوانی»، ص ۸۹۱.
[2]. یاران امام به روایت اسناد ساواک، حجت‌الاسلام دوانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، بخش زندگی‌نامه.
[3]. دانشنامه جهان اسلام، مبحث: «علی دوانی عالم دینی و نویسنده معاصر».
[4]. «گفت‌وگو با علامه محقق، علی دوانی»، تدوینگر: محمدحسن رجبی دوانی، مصاحبه‌گر: فاطمه نورائی‌نژاد، در فصلنامه گنجینه اسناد، بهار ۱۳۸۶، ش ۶۵، ص ۹۳.
[5]. یاران امام، همان.
[6]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
[7]. انصاری قمی، «درگذشت نویسنده، مورخ و محقق اسلامی: استاد علی دوانی»، ص ۸۹۱؛ «گفتگو با علامه محقق، علی دوانی»، در فصلنامه گنجینه اسناد، ص ۹۰.
[8]. انصاری قمی، همان، ص ۹۰.
[9]. «گفت‌وگو با علامه محقق، علی دوانی»، همان، ص۹۰.
[10]. «یاد یار: یادبود استاد علی دوانی»، در مجله پژوهش‌های نهجالبلاغه، بهار ۱۳۸۶ش، ش ۱۹ - ۲۰، ص ۲۰۲.
[11]. انصاری قمی، همان، ص ۵۶.
[12]. انصاری قمی، همان.
[13]. ادهم‌نژاد، محمدتقی، «علامه دوانی: اسوه پژوهش و تبلیغ»، در ماهنامه مبلغان، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۷، ش ۱۰۲، ص 137 - 138.
[14]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[15]. یاران امام، همان، به نقل از: «تاریخ اسلام، از آغاز تا هجرت»، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، چ 10، 1370.
[16]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[17]. «یاد یار: یادبود استاد علی دوانی»، در مجله پژوهش‌های نهجالبلاغه، ص ۲۰۳.
[18]. جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۰، ص ۳۰۷.
[19]. انصاری قمی، همان، ص۵۶.
[20]. انصاری قمی، همان، ص۵۷.
[21]. «زندگی‌نامه و مصاحبه با استاد علامه آیت‌الله علی دوانی»، سایت علما و عرفا به‌نقل از نشریه افق حوزه، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۳۹۹.
[22]. «یاد یار: یادبود، همان، ص ۲۰۳.
[23]. دوانی بعداً با تکمیل این کتاب، آن را به مجموعه 11 جلدی «نهضت روحانیون ایران» تبدیل کرد.
[24]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[25]. دوانی، علی، امام خمینی در آیینه خاطره‌ها، تهران، نشر مطهر، 1373، ص 12.
[26]. روزشمار 15 خرداد، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، سیدمحمد صادق فیض، زمستان 1343، چاپ اول: 1398، ص 312؛ نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[27]. یاران امام، همان؛ دوانی شرح این دیدار را در کتاب «نقد عمر»، ج 2، ص 171ـ 194 آورده است.
[28]. «گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین استاد علی دوانی»، در مجله پژوهش‌های نهجالبلاغه، زمستان ۱۳۸۰ و بهار ۱۳۸۱، ش ۲ - ۳، ص ۱۴۱.
[29]. انصاری قمی، همان، ص ۵۷.
[30]. یاران امام همان.
[31]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[32]. انصاری قمی، همان، ص ۵۶.
[33]. انصاری قمی، همان، ص ۵۷.
[34]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[35]. «اهدای کتب کتابخانه علامه دوانی به دانشکده علوم حدیث»، خبرگزاری مهر.
[36]. نگاهی به زندگی و آثار استاد حجت‌الاسلام علی دوانی، همان.
[37]. همشهری آنلاین، پنجشنبه ۱۱ بهمن ۱۳۸۶ ـ ۱۲:۵۰، مقاله: «زندگی‌نامه علی دوانی».
[38]. اهدای کتب، همان.
[39]. خبرگزاری فارس، فرهنگ و اندیشه ۱۴:۱۷، 18 دی 1391، مبحث: « ماجرای تربیت 9 فرزند علامه دوانی».
تعداد بازدید: 138
