20 آبان 1403
احمد ساجدی
فضل‌الله مهدی‌زاده محلاتی، 18 تیر ۱۳۰۹ در محلات متولد شد. پدرش غلامحسین از کسبه بازار بود و حجره بزازی داشت ولی به کشاورزی هم سرگرم بود.
محلاتی تحصیلات ابتدایی را در مکتب‌خانه‌ای به نام «مدرسه میرزا» گذراند.[1] گرچه مدتی در کنار پدر به کار مشغول بود، اما به دلیل رفت و آمد عده‌ای از علما به شهر محلات در فصل تابستان، از جمله آیت‌الله سیدمحمدتقی خوانساری، آیت‌الله سیداسماعیل صدر، امام خمینی و... و همچنین حضور آنان در جمع جوانان محلات، به طلبگی علاقه‌مند شد و شوق یادگیری علوم دینی در او شکل گرفت. از این‌رو در کنار کارهای روزمره و کمک به پدر در امور زندگی، به مدت دو سال نزد سیدجلال شهیدی محلاتی از علمای شهر، به فراگیری دروس مقدماتی حوزوی در زادگاهش پرداخت.[2] رفت و آمد امام خمینی به همراه خانواده به محلات، باعث برقراری پیوند دوستی و صمیمیت میان فضل‌الله محلاتی با سیدمصطفی خمینی (که هم‌سن بودند) شد.[3]
در تابستان ۱۳۲۴ محلاتی برای ادامه تحصیل در حوزه علمیه قم، رهسپار این شهر شد.[4] وی درس حاشیه را نزد محمد آقاتهرانی،[5] معانی و بیان را نزد مرتضی مطهری و علی‌اکبر مشکینی، مطوّل و شرح لمعه را نزد محمد صدوقی یزدی و اسدالله اصفهانی نورآبادی، مکاسب را نزد عبدالجواد اصفهانی، محمد مجاهدی تبریزی و مرتضی حائری یزدی، اقتصاد اسلامی و شرح منظومه را نزد مرتضی مطهری، رسائل و مکاسب را نزد سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی و تفسیر و فلسفه را نزد علامه طباطبایی آموخت. او همچنین به مدت سه سال در درس خارج فقه آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی و هفت سال در درس خارج فقه و اصول امام خمینی شرکت کرد.[6]
در ۱۳۳۹ محلاتی به تهران مهاجرت کرد و از درس استادانی چون میرزا احمد آشتیانی، محمدتقی آملی و سیدابوالحسن رفیعی قزوینی بهره برد.[7]
محلاتی توسط سیدمحمدتقی خوانساری با سیدمجتبی نواب صفوی و گروه فدائیان اسلام آشنا شد و همکاری با آنان را شروع کرد.[8] با اعلام موجودیت دولت اسرائیل در ۱۳۲۶ و کشتار مردم فلسطین در دیر یاسین که حکومت پهلوی واکنشی به آن نشان نداد، محلاتی در نخستین گام فعالیت سیاسی ـ اجتماعی خود همراه فدائیان اسلام و نواب صفوی در تظاهرات اعتراض‌آمیز قم از مدرسه فیضیه تا خانه آیت‌الله خوانساری شرکت کرد.[9]
در جریان مراسم تدفین جنازه رضاشاه در ۱۳۲۹ فدائیان اسلام تصمیم به ابراز مخالفت علنی گرفتند از این‌رو محلاتی و سیدهاشم حسینی و چند تن از فدائیان اسلام در مدرسه فیضیه به سخنرانی علیه رضاشاه پرداختند و روحانیون را از شرکت در مراسم یاد شده بر حذر داشتند.[10] از این‌رو نخستین پرونده سیاسی محلاتی در ساواک مربوط به سال ۱۳۲۹ و جریان مخالفت با تدفین پهلوی اول در قم است.[11]
با اوج‌گرفتن فعالیت‌های فدائیان اسلام و مخالفت آیت‌الله بروجردی با اقدامات مسلحانه آنان، محلاتی در شرایط انزوا قرار گرفت. از این‌رو دو تن از استادان او درباره جایگاه علمی و شأن طلبگی وی نزد آیت‌الله بروجردی سخن گفتند و ایشان از محلاتی دلجویی کرد.[12]
محلاتی از طریق فدائیان اسلام و نواب صفوی با آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی نیز آشنا شد و در نهضت ملی نفت همکاری داشت. وی در هفدهمین دوره انتخابات مجلس شورای ملی در سال ۱۳۳۰ از سوی کاشانی به تبریز رفت و برای جلوگیری از نفوذ سلطنت‌طلبان به مجلس، سخنرانی‌های متعددی ایراد کرد. در پی کسب موفقیتِ او در این زمینه، مخالفان، او را مورد ضرب و جرح قرار دادند.[13] وی در چهاردم دی ۱۳۳۱ که میان طرفداران حزب توده و طلاب قم نزاعی درگرفت، از سوی آیت‌الله بروجردی مأمور بررسی علل درگیری و میزان تلفات جانی این واقعه شد.[14]
محلاتی در اواخر ۱۳۳۹ به دستور آیت‌الله بروجردی برای ساخت مسجدی برای محلاتی‌های ساکن تهران به این شهر آمد و برای همیشه ماندگار شد. در این دوران به هنگام بیماری آیت‌الله کاشانی، وی به اتفاق چند تن از دوستانش امام خمینی را که آن زمان در تهران به سر می‌برد شبانه تا منزل آیت‌الله کاشانی همراهی کرد. آنجا بود که از زبان کاشانی خطاب به امام خمینی شنید: «به خدا سوگند شما خیرالموجودین و امید ملت هستید و شما را در بین مراجع از همه بهتر می‌دانم.»[15]
با آغاز نهضت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۱ محلاتی به آن پیوست و با توجه به سکونت در تهران، در جریان مبارزه علیه «لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی» رابط میان امام‌خمینی و علمای تهران بود و مسئولیت انتقال اعلامیه‌های ایشان به تهران و چاپ و پخش آنها را بر عهده داشت.[16] او به عنوان رابط بین امام و روحانیان مبارز موفق شد امضای بیش از ۱۲۰ نفر از علمای تهران را علیه این لایحه گردآوری کرده و چاپ و تکثیر کند.[17] محلاتی گاهی در یک هفته ۸ بار میان این دو شهر تردد می‌کرد.[18] وی حتی عامل انتقال نامه‌های اعتراضیه امام خمینی به مقامات حکومتی از جمله اسدالله علم نخست‌وزیر یا جواد صدر وزیر کشور بود.[19] محمدرضا پهلوی در ۱۹ دی ۱۳۴۱ اصول شش‌گانه انقلاب سفید را اعلام کرد. در پی اعتراض علما به این اصول تظاهرات گسترده‌ای از سوی دانشجویان و روحانیان و مردم برپا شد که توسط حکومت پهلوی سرکوب گردید و برخی از فعالان آن از جمله محلاتی و جمعی از روحانیان دستگیر و مدتی راهی زندان قزل قلعه شدند.[20]
چندی بعد در دوم فروردین 1342 فاجعه حمله به مدرسه فیضیه قم رخ داد. در این جریان نیز محلاتی از جانب امام خمینی مأمور شد تا اعلامیه ایشان با عنوان «شاه‌دوستی یعنی غارتگری» را که مستقیماً شخص شاه را مورد حمله قرار می‌داد چاپ و منتشر کند.[21]
هم‌زمان با آغاز ماه محرم سال 1342ش، محلاتی واسطه رساندن دستورالعمل‌های امام خمینی به وعاظ و سران هیئت‌های مذهبی در خصوص بهره‌برداری حداکثری از این ایام شد.[22]
پس از آن در خرداد ۱۳۴۲ به همراه مرتضی مطهری ضمن سخنرانی در دهه اول محرم در خیابان پیروزی تهران، به نقد و تشریح اعمال ضد دینی حکومت پهلوی پرداخت. او پس از اطلاع از بازداشت مطهری در پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ توانست بگریزد و پنهان شود؛ اما مأموران پهلوی او را تعقیب می‌کردند.[23] محلاتی پس از تبعید امام‌خمینی در 13 آبان ۱۳۴۳ به همراه دیگر مبارزان، زمینه تعطیلی بازار تهران را فراهم کرد[24] و سخنرانی‌های افشاگرانه‌ای ایراد کرد. این سخنرانی‌ها مجدداً باعث بازداشت وی در ۲۸ آبان این سال شد، اما پس از 16 روز آزاد گردید.[25] او بار دیگر در ۲۶ دی ۱۳۴۳ به دلیل اعتراض به هزینه‌های بسیار و نادرست دربار پهلوی و اشاره به فتوای امام‌خمینی در مورد اهمیت کمک به فقرا، بازداشت و به شش ماه حبس محکوم شد.[26]
در فاصله میان تبعید امام خمینی در آبان ۱۳۴۳ تا پایان آن سال، ده‌ها نفر از علما، فضلا، طلاب و استادان حوزه علمیه در قم، تهران و چند شهر دیگر به دلیل سخنرانی و اعتراض به تبعید امام خمینی دستگیر شدند. در بیانیه صادره از سوی حوزه علمیه قم در ۲۹ اسفند ۱۳۴۳ فهرست بلندی از علما و روحانیون بازداشتی از جمله فضل‌الله محلاتی دیده می‌شود.[27]
محلاتی در سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۴۹ با مطهری در گردآوری کمک‌های مالی مردم به فلسطینیان همکاری می‌کرد و این کمک‌ها را در مکه به نماینده آنان تحویل می‌داد.[28] وی به همراه گروهی از روحانیون جلسات هفتگی تشکیل می‌داد که بیشتر اعضای آن چهره‌های مبارز تحت تعقیب ساواک بودند. در این جلسات برای مبارزه با حکومت پهلوی و تهیه و انتشار اعلامیه برنامه‌ریزی می‌شد.[29]
در آستانه سال ۱۳۵۰ و زمانی که محمدرضا پهلوی در تدارک برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی بود محلاتی از اوضاع بد مردم سیستان و بلوچستان با خبر شد و با کمک چند نفر از علما و تعدادی از بازاری‌های تهران مقداری از مایحتاج مردم قحطی‌زده را فراهم کرد و بدانجا رفت. سپس با تنظیم نامه‌ای به امضای چند تن از روحانیان که حاکی از درد و رنج مردم سیستان و بلوچستان بود، آن را به طریقی به رادیو بغداد رساند و با اعلام آن پرده از چهره شاهنشاهی برکشید. او به دلیل این کار ممنوع‌المنبر و ممنوع‌الخروج از تهران شد.[30] علاوه بر این در جریان برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله، در ۲۳ شهریور ۱۳۵۰ مأموران ساواک به خانه وی هجوم بردند و تعدادی کتاب و اسناد وی را بردند.[31] به دلیل فعالیت‌های انقلابی و تشکیل جلسات با فعالان انقلابی، محلاتی بار دیگر در 2 خرداد 1351 توسط ساواک بازداشت و به یک ماه حبس محکوم شد،[32] اما پس از آزادی نیز به فعالیت‌های انقلابی خود ادامه داد. در نتیجه بار دیگر در ۲۶ دی 1351 متعاقب یک سخنرانی علیه حکومت پهلوی بازداشت و در 19 بهمن همان سال پس از تحمل ۲۳ روز حبس آزاد شد.[33] با وجود آنکه نام وی در فهرست واعظان منع‌شده از سخنرانی قرار داشت، او در مساجد مختلف به منبر می‌رفت و مردم را برای شرکت در مبارزه تشویق می‌کرد.
محلاتی در برنامه‌ریزی و هدایت راهپیمایی‌های دوران انقلاب نقش فعالی داشت. او 20 روز از ماه خرداد 1357 را در زندان به سر برد.[34] در عین حال پس از آزادی از زندان، در برپایی راهپیمایی‌های گسترده عید فطر (۱۳ شهریور 1357)، شانزدهم شهریور 1357، روزهای تاسوعا و عاشورا (۱۹ و ۲۰ آذر 1357) جزو طراحان اصلی بود.[35]
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی او در کنار آیت‌الله مفتح و مرتضی مطهری از اعضای فعال کمیته استقبال از امام‌خمینی بود. وی عصر روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ همراه با چهار فرد مسلح، برای تصرف رادیو و تلویزیون اقدام کرد؛ اما به دلیل تیراندازی در خیابان‌ها و کوچه‌ها راه نفوذ به رادیو مشکل بود؛ بنابراین با همکاری تنها شخصِ حاضر در ایستگاه رادیوییِ بی‌سیم تهران واقع در مجاورت پل سیدخندان، به شبکه رادیویی کشور نفوذ کرد و از رادیو سراسری ایران در ساعت شش و پانزده دقیقه بعد از ظهر اعلام کرد: «بسم الله الرحمن الرحیم؛ این صدای انقلاب اسلامی ایران است».[36] این اقدام یکی از زمینه‌های عمده تقویت روحیه مردم در پیروزی قطعی انقلاب اسلامی بود. به گفته زهرا مصطفوی (دختر امام)، «امام‌خمینی پس از شنیدن صدای محلاتی با سرعت از جای خود برخاست و با کف‌زدن ممتد خوشحالی وصف‌ناشدنی خود را اعلام کرد و گفت کار تمام شد.»[37]
محلاتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولیت‌هایی چند بر عهده گرفت. از جمله معاونت آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی در کمیته مرکزی انقلاب اسلامی، نمایندگی امام خمینی و سرپرستی صندوق تعاون اصناف در اول اسفند 1357،[38] نمایندگی امام و سرپرستی حجاج ایرانی در در ۲۹ شهریور ۱۳۵۸،[39] نماینده امام خمینی در سازمان حج و اوقاف، اولین دبیرکل جامعه روحانیت مبارز و نمایندگی مردم محلات و دلیجان در اولین دوره مجلس شورای اسلامی.[40]
محلاتی سه ماه قبل از شروع جنگ به عنوان نماینده امام خمینی در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (28 خرداد 1359) منصوب شده بود.[41] وی مرتباً بین تهران و مناطق جنگی غرب و جنوب کشور رفت و آمد می‌کرد.
سرانجام در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در اول اسفند ۱۳۶۴، زمانی که محلاتی به همراه هشت تن از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و چند تن از قضات و مسئولان نظام، به جبهه‌های جنگ می‌رفت؛ دو فروند جنگنده عراقی به هواپیمای آنان حمله کرد و باعث سقوط آن در ۲۵ کیلومتری اهواز شد. در این حادثه محلاتی در سن ۵۵ سالگی به‌همراه دیگر سرنشینان که 49 نفر بودند به شهادت رسیدند.[42] پیکر شهدای این حادثه روز شنبه سوم اسفند از مقابل مجلس شورای اسلامی با حضور مسئولین لشکری و کشوری و هزاران نفر از مردم تشییع شد.[43] پیکر شهید محلاتی پس از انتقال به قم، در آنجا نیز تشییع و در حرم فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد.[44]
امام‌خمینی در پیامی به مناسبت شهادت محلاتی، او را یکی از شخصیت‌های درخشان انقلاب معرفی کرد که «عمر خود را در راه انقلاب صرف کرده و در این راه که راه خداوند است، سختی‌ها تحمل کرد و رنج‌ها کشید و با قامت استوار ایستادگی کرد.»[45] همچنین در حکمِ جانشینی عبدالله نوری به جای محلاتی، به عنوان نماینده خود در سپاه پاسداران، محلاتی را یکی از سرداران بزرگ نهضت اسلامی نامید و او را از یاران باوفای خود، از سختی‌کشیدگان دوران مبارزات خونبار انقلاب اسلامی، مرد صالح و فداکار و برادر دلسوز برای پاسداران انقلاب اسلامی شمرد.[46]
روز شهادت محلاتی در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان «روز روحانیت و دفاع مقدس» نام‌گذاری شده‌است.[47]
بسیاری از آثار شیخ فضل‌الله محلاتی در جریان حملات ساواک به منزلش از بین رفته است. از او دست‌نوشته و یادداشت‌هایی درباره اجتهاد و تقلید باقی مانده، و کتاب‌های طهارت، صلوة و مباحث استصحاب از جمله آثار باقی‌مانده از اوست.[48]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. محلاتی، فضل‌الله، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۷۶، ص ۲۱؛ علیرضا هزار، و محمدتقی ادهم‌نژاد، دانشوران قم، چاپ‌شده در گزیده ستارگان حرم شماره‌های 1 ـ 15، قم، زائر، چ 1، ۱۳۸۴، ص ۲۸۳.
[2]. محلاتی، خاطرات، ۲۲ و ۱۵۱ (محلاتی در سال ۱۳۳۱ با دختر وی اقلیم‌السادات ازدواج کرد.)
[3]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۹۴، ج 3، ص ۲۸۴.
[4]. محلاتی، خاطرات، ۲۲؛ محلاتی، فضل‌الله، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چ 1، ۱۳۸۰، ج 6، ص 9؛ هزار و ادهم‌نژاد، دانشوران قم، چاپ‌شده در گزیده ستارگان حرم شماره‌های 1 ـ 15، ص ۲۸۴.
[5]. محلاتی، خاطرات، ص ۲۲.
[6]. محلاتی، خاطرات، ص ۳۳؛ محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ج 6، ص 8.
[7]. محلاتی، خاطرات، ص ۳۳؛ هزار و ادهم‌نژاد، دانشوران قم، چاپ‌شده در گزیده ستارگان حرم شماره‌های ۱ـ ۱۵، ۲۸۴.
[8]. محلاتی، خاطرات، ص ۲۳.
[9]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، ص 285.
[10]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، همان ص.
[11]. محلاتی، خاطرات، ص ۲۳.
[12]. محلاتی، خاطرات، ص ۳۲.
[13]. محلاتی، خاطرات، ۲۵ ـ ۲۷؛ محلاتی، یاران امام، ج 1، ص ۱۰ ـ ۱۴.
[14]. جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ویراست پنجم، ۱۳۸5، ص 721.
[15]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، ص 285.
[16]. محلاتی، خاطرات، ۴۲ ـ ۴۳؛ محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ج 6، ص ۱۷ ـ ۱۸.
[17]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، ص 285.
[18]. فیض، سیدمحمدصادق، روزشمار ۱۵ خرداد، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، اول فروردین تا ۱۵ اردیبهشت ۱۳۴۳، چ 1، ۱۳۹۳، ص ۸۱.
[19]. بهبودی، هدایت‌الله، الف لام خمینی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، زمستان 1396، ص 205 و 394.
[20]. محلاتی، خاطرات، ص ۵۱؛ دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، ص 285.
[21]. سایت 15 خرداد 1342، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مقاله: «حجت‌الاسلام فضل‌الله محلاتی و نهضت امام خمینی در آینه اسناد».
[22]. یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید حجت‌الاسلام فضل‌الله مهدی‌زاده محلاتی، ج 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی،1382، ص نوزده.
[23]. محلاتی، خاطرات، ۵۳؛ غفار، روحانی مبارز؛ زندگی‌نامه شهید فضل‌الله محلاتی، ص ۸ ـ ۱۰.
[24]. محلاتی، خاطرات، ص ۶۷.
[25]. محلاتی، یاران امام، ج 1، ص ۵۷ ـ ۶۰ و ۷۹.
[26]. محلاتی، یاران امام، ج 1، ص ۸۵، ۱۳۲،۱۳۳ و ۱۳۵؛ محلاتی، خاطرات، ص ۶۷ ـ ۶۸.
[27]. فیض، سیدمحمدصادق، روزشمار ۱۵ خرداد، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، زمستان ۱۳۴۳، چ 1، ۱۳۹۸، ص ۴۷۷.
[28]. جعفریان، رسول، همان، ص ۲61.
[29]. محلاتی، یاران امام، ج 1، ص بیست‌وشش.
[30]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، ص 285.
[31]. محلاتی، یاران امام، ج 2، ص ۱۴۹ ـ ۱۵۳.
[32]. محلاتی، یاران امام، ج 2، ص ۱۹۸ و ۲۰۷.
[33]. محلاتی، یاران امام، ج 2، ص ۲۵۶ ـ ۲۵۹ و ۲۸۹.
[34]. محلاتی، یاران امام، ج 2، ص ۴۴۶، ۴۶۰ و ۴۶۸.
[35]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، ص 286.
[36]. محلاتی، خاطرات، ص ۱۱۴.
[37]. بروجردی، مسیح، مصاحبه شفاهی، در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1396.
[38]. صحیفه امام، ج 6، ص 209.
[39]. صحیفه امام، ج 10، ص 61.
[40]. یاران امام، ج 1، ص 30 - 31.
[41]. صحیفه امام، ج 12، ص 450.
[42]. روزنامه جمهوری اسلامی، 3 اسفند 1364، ش 1955، ص 1 و 14.
[43]. روزنامه جمهوری اسلامی، 4 اسفند 1364، ش 1956، ص 1 و 12.
[44]. هزار و ادهم‌نژاد، دانشوران قم، چاپ‌شده در گزیده ستارگان حرم شماره‌های 1 ـ 15، ۲۸۵.
[45]. صحیفه امام، ج 19، ص ۴۹۸.
[46]. صحیفه امام، ج 21، ص ۳۱۳.
[47]. مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، پایگاه اطلاع‌رسانی، 20 دی 1397.
[48]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقاله: «شهید فضل‌الله محلاتی»، تاریخ انتشار: ۱۰:۱۰ ـ ۰۲ اسفند ۱۳۹۶، کد خبر: ۲۲۷۶.
تعداد بازدید: 22
