28 مهر 1403
احمد ساجدی
عطاءالله خسروانی و پرویز خسروانی از بلندپایگان دوره پهلوی دوم بودند. عطاءالله در کابینه‌های مختلف، مسئولیت وزارتخانه‌های کار و کشور را بر عهده داشت. او در 1343 پس از ترور حسنعلی منصور، مدتی دبیرکل «حزب ایران نوین» شد.[1] پرویز نیز از نظامیان مشهور و از عوامل کودتای 28 مرداد بود. در زمان قیام عشایر کهگیلویه فارس، با عنوان دادستان ارتش، نقشی سرکوبگر علیه عشایر داشت و در قیام 15 خرداد 1342، فرمانده ژاندارمری تهران بود و طبق خواست اسدالله علم در سرکوب آن قیام ایفای نقش کرد و ترفیع مقام نیز گرفت. پرویز از فرماسونرهای ایران و عضو کلوپ روتاری بود.[2]
عطاءالله و پرویز، فرزندان میرزا هاشم خسروانی، مَلّاک و زمین‌دار مشهور شهرستان محلات بودند. دیگر برادران آنان شهاب‌الدین، مرتضی، و خسرو نیز همه در دوره پهلوی دوم صاحب مناصب سیاسی یا نظامی بودند.
درباره عطاءالله و پرویز خسروانی چند سند خواندنی در مجموعه اسناد لانه جاسوسی وجود دارد.
در یکی از اسناد لانه جاسوسی که توسط سازمان «سیا» منتشر شده، نام عطاءالله خسروانی در فهرستی تحت عنوان «رابطین خوب آمریکا» قرار داده شده است. این فهرست هر از چندگاه یکبار به‌روزرسانی می‌شده است. بر اساس آنچه که در اسناد لانه آمده، اولین فهرست از «رابطین خوب» در ۱۳۴۸ منتشر شد. در آن فهرست نام عطاءالله خسروانی در کنار اسامی ده‌ها مقام دیگر که از نظر سیا و مشاورین سیاسی سفارت آمریکا در لیست «رابطین خوب» قرار داشته‌اند منعکس گردیده است.[3] تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی هربار این فهرست به روز‌رسانی می‌شد، نام عطاءالله خسروانی در آن دیده می‌شد.
سند یادشده در مقابل نام عطاءالله خسروانی چنین نوشته است:
«... او به عنوان وزیر کار و دبیر کل حزب ایران نوین مردی است که ما باید او را خوب بشناسیم. ولی شناختن خوب او دشوار است. او یک کارشناس مبتذلات است. گرچه مورد تنفر وسیع قرار دارد معذالک کسی است که باید پرورشش داد و من امیدوارم که لاری به دیدار با او ادامه داده تا رابطه را همچنان گرم نگه دارد. خسروانی به سفارت فرانسه نزدیک است چون همسرش فرانسوی است و من این احساس را دارم که فرانسوی‌ها از طریق او و ستوده بهتر می‌توانند اطلاعات درونی مفید از اکثریت اعضای کابینه طرفدار آمریکا در ایران به دست آورند تا ما....»[4]
عطاءالله خسروانی زمانی که به دبیرکلی «حزب ایران نوین» رسید، اعلام کرد در نظر دارد حزب را از وجود عناصر فرصت‌طلب و فردگرا پاکسازی کند. ولی بعداً وی متهم شد که با استفاده از پست وزارتی خود سعی داشته حامیان شخصی و حزبی خود را به قدرت برساند. از این‌رو تصمیم وی با برکناری از کابینه و استعفای وی در ماه اوت (1348ش) خاتمه یافت.[5]
درباره چگونگی برکناری خسروانی نیز سندی خواندنی در اسناد لانه جاسوسی وجود دارد. او پس از یک زد و خورد شدید با غلامرضا نیک‌پی وزیر آبادانی و مسکن در جلسه هیئت دولت از کار برکنار شد. در این حادثه که در ۱۲ مرداد سال ۱۳۴۸ رخ داد،[6] خسروانی به شدت مضروب و بی‌هوش می‌شود. علت نزاع این بود که نیک‌پی می‌خواست سازمان عمران شهری را که جزو وزارت کشور بود، منضم به وزارت آبادانی و مسکن کند و عطاءالله در برابر این تصمیم مخالفت می‌کرد. شاه وقتی از درگیری آنان باخبر شد، دستور تحقیق و اقدام داد و هویدا نیز با استفاده از فرصت، خسروانی را از کابینه اخراج کرد.[7] با وجود این افشای نقش نیک‌پی در این سناریو زمینه اخراج او را نیز به دستور شاه فراهم ساخت.[8]
یکی از اسناد لانه جاسوسی با اشاره به بهایی بودن عطاءالله خسروانی می‌نویسد:
«... در این صورت انتصاب وی به وزارت کار، نقض ماده ۵۸ متمم قانون اساسی است که تصریح می‌کند وزرای کابینه بایستی مسلمان باشند...»[9]
گفتنی است عطاءالله خسروانی در سال‌های تصدی وزارت کار عده زیادی از بهائیان این وزارتخانه را ارتقاء مقام بخشیده بود. علاوه بر این وی به‌طور منظم در لجنه بهائیان که به صورت هفتگی در منزل برادرش سرلشکر پرویز خسروانی برگزار می‌شد شرکت می‌کرد.[10]
درباره اختلاس و فساد مالی عطاءالله و پرویز خسروانی طی سال‌های تصدی در مشاغل مختلف، اسناد متعددی در ساواک وجود دارد.[11]
در یکی از اسناد لانه جاسوسی از عطاءالله خسروانی به عنوان یکی از نوکرهای کابینه اسدالله علم یاد شده است:
«دولت علم پس از بازگشت شاه از سفر اروپا تغییر خواهد کرد و کابینه جدید توسط غلام خانه‌زاد، منصور هدایت خواهد شد و شامل چند عضو دیگر از نوکرهای کابینه علم مانند عالیخانی، معینیان و خسروانی خواهد بود... ارباب هر وقت دلش بخواهد نوکران خود را تغییر می‌دهد.»[12]
یکی از اسناد لانه جاسوسی به نقش افراد و گروه‌هایی اشاره کرده که در حوادث سال 1357 برای مخدوش ساختن چهره انقلاب اسلامی ایران دست به خرابکاری و انفجار و ترور می‌زدند و وقوع آن را به مردم نسبت می‌دادند. در این سند در یکی از بخش‌های مبحث «خط میانه» به نام پرویز خسروانی به عنوان یکی از این عوامل اشاره شده است:
«شایع است که بمب‌اندازی‌های صورت گرفته به‌وسیله به اصطلاح «کمیته انتقام»، کار یک گروه وفادار به شاه به نام باشگاه ورزشی تاج به سرکردگی ژنرال پرویز خسروانی بوده است.»[13]
یک سند لانه جاسوسی نام عطاءالله خسروانی و برادرش سرلشکر پرویز خسروانی را در فهرست ۱۲۰ نفری قرار داده که در خلال سال ۱۳۵۷ ـ سال اوج‌گیری انقلاب اسلامی ـ میلیون‌ها دلار ارز از کشور خارج کرده و به حساب‌های خود در بانک‌های آمریکایی و اروپایی واریز کرده‌اند. این فهرست توسط «انجمن کارمندان بانک مرکزی ایران» منتشر شده است.[14]
در ۲۴ مهر ۱۳۵۷ و در کشاکش انقلاب اسلامی زمانی که استعفای نمایندگان مجلس شورای ملی در همسویی با انقلاب اسلامی شروع شده بود، عطاءالله خسروانی بر حمایت خود از سلطنت و دولت شریف‌امامی تأکید کرده بود:
«مطبوعات صبح 16 اکتبر ـ 25 مهر ـ بیانیه رئیس سابق حزب منحله ایران نوینِ عطاءالله خسروانی را گزارش می‌کنند که می‌گوید: «حزب سیاسی جدیدی با پشتیبانی بیش از یکصد نماینده مجلس شورا و سنا اواخر این هفته تشکیل خواهد شد. خسروانی گفت در مورد اسم و برنامه حزب در 18 اکتبر تصمیم گرفته خواهد شد. این گروه حمایت نمایندگان مجلس از نخست‌وزیر را توسعه خواهد داد و از نظام سلطنتی و قانون اساسی پشتیبانی خواهد کرد.»[15]
در تاریخ 14 آبان 1357 و همزمان با برکناری دولت شریف امامی و روی کار آمدن کابینه ارتشبد غلامرضا ازهاری، یکی از اسناد لانه جاسوسی از نقش سرلشکر پرویز خسروانی در راه‌اندازی تظاهرات به نفع شاه در نقاط مختلف کشور یاد کرده بود. در این سند آمده است:
«شاه دو کمیته ۵ نفره در اختیار دارد که هر یک از آنها در کشور در زمینه راه‌اندازی موج حمایت برای او نقش مهمی بر عهده دارند. یکی از آنها مأمور برپایی تظاهرات به طرفداری از شاه است که مسئولیت آن با ارتشبد فردوست است. اعضای دیگر این کمیته عبارتند از: ارسلان افشار رئیس تشریفات دربار، ژنرال اویسی رئیس حکومت نظامی تهران، آهنچیان تاجر مشهدی، و ژنرال (پرویز) خسروانی.»[16]
عطاءالله و پرویز خسروانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به خارج از کشور گریختند و به شبکه‌های فعال ضدانقلاب پیوستند. عطاءالله در ۲۹ شهریور ۱۳۸۴ در 86 سالگی در پاریس درگذشت[17] و پرویز در ۱۸ مرداد ۱۳۹۴ در ۹۲ سالگی در لندن فوت نمود.[18]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، بهار 1386، کتاب هشتم، مبحث: «زندگی‌نامه جمعی از رجال پهلوی»، ص 444، «خسروانی، عطاءالله ـ 1».
[2]. سپهبد پرویز خسروانی، مجله «پرونده»، سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
[3]. اسناد لانه، همان، کتاب دوم، بخش «رابطین خوب آمریکا»، ص 365 - 387، (سندهای شماره 1 و 2).
[4]. همان، کتاب دوم، همان بخش، ص 371.
[5]. همان، کتاب ششم، ص ۶۶۲، مبحث: «دولت، پارلمان و احزاب».
[6]. همان، کتاب هشتم، «زندگی‌نامه جمعی از رجال پهلوی»، ص ۸۲۰ - ۸۲۱، عنوان مبحث: «تغییرات کابینه».
[7]. همان، همان مبحث و همان صفحات.
[8]. توضیح: «در آن زمان خسروانی با در دست داشتن دو پست مهم وزارت کشور و دبیر کلی حزب ایران نوین نظریات هویدا را در حزب و دولت تأیید نمی‌کرد و برای خود دولتی در دولت تشکیل داده بود. به‌ویژه که فراکسیون حزب دولتی در مجلس شورای ملی از دبیر کل حزب تبعیت می‌کرد و هویدا درصدد طرح نقشه‌ای بود تا خسروانی را از کابینه کنار بگذارد برای این کار لازم بود حداقل یکی از وزرا فداکاری کند. نیک‌پی حاضر به این فداکاری شد. وی می‌دانست هویدا به زودی شغل دیگری برای او تأمین خواهد کرد. پس از منازعه آن دو نفر شاه دستور اخراج هر دو وزیر را داد. هویدا پس از طی مدتی نیک‌پی را به مقام شهرداری تهران رساند و خسروانی پس از مدتها دربه‌دری به بازرسی شرکت نفت رفت.» / عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران، نشر گفتار، 1376، ج 2، ص 232.
[9]. اسناد لانه، همان، کتاب هشتم، مبحث: «زندگی‌نامه جمعی از رجال پهلوی»، ص ۲۹۹.
[10]. مرکز بررسی اسناد تاریخی، مقاله: «نگاهی به زندگی عطاالله خسروانی به روایت اسناد ساواک»، تاریخ انتشار: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲.
[11]. مرکز بررسی اسناد تاریخی، مقاله: «اختلاس توسط عطاءالله خسروانی وزیر کار در سال ۱۳۴۵»، تاریخ انتشار: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲؛ و مقاله: «بررسی اقدامات پرویز خسروانی در سازمان تربیت بدنی به روایت اسناد ساواک»، تاریخ انتشار: ۱۷ مرداد ۱۴۰۲.
[12]. اسناد لانه، همان، کتاب هشتم، مبحث: «زندگی‌نامه جمعی از رجال پهلوی»، ص ۴۷۹.
[13]. همان، کتاب سوم، مبحث: «خط میانه»، ص ۲۱۶ - ۲۱۷، سند شماره 11.
[14]. همان، کتاب نهم، ص ۳۸۱، سند شماره ۲۲۳.
[15]. همان، ص 205، سند شماره 99.
[16]. همان، کتاب هفتم، ص ۱۵، سند شماره 3.
[17]. مرکز بررسی اسناد تاریخی، نگاهی به زندگی عطاءالله خسروانی به روایت اسناد ساواک، تاریخ انتشار: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲.
[18]. خبرگزاری دانا: «بنیانگذار باشگاه تاج (استقلال) درگذشت»، سه‌شنبه ۲۰ مرداد ۱۳۹۴، کد خبر: 388832.
تعداد بازدید: 103
