30 دی 1403
احمد ساجدی
نماز جمعه یکی از شعائر اجتماعی و مذهبی مهم مسلمانان از صدر اسلام بوده و از نمادهای همبستگی مسلمین شناخته می‌شود و با توجه به طرح مسائل سیاسی و اجتماعیِ مبتلا به جامعه در خطبه‌های آن، به «نماز عبادی ـ سیاسی» نیز مشهور شده است. نماز جمعه در اصطلاح، فریضه‌ای دو رکعتی همراه با دو خطبه است که در روز جمعه و به جای نماز ظهر، به جماعت و با شرایطی خوانده می‌شود.
فریضه نماز جمعه از دوره حکومت شاه اسماعیل اول صفوی به تدریج در جامعه شیعی ایران گسترش یافت. علت این امر از یک‌سو انتقاد حکومت عثمانی از شیعیان به سبب برگزارنکردن نماز جمعه و از سوی دیگر تلاش علمای شیعه، به‌ویژه محقق کَرَکی،[1] برای اشاعه نماز جمعه در ایران بود.[2] از آنجا که سنّت اقامه نماز جمعه در میان شیعیان چندان رایج نبود و در میان علما مخالفانی نیز داشت، رسمیت بخشیدن به آن در جامعه شیعی ایران به تدریج صورت گرفت.[3] بحث و مناقشه درباره حکم نماز جمعه در زمان غیبت امام معصوم و وجوب و حرمت آن در عهد شاه سلیمان اول صفوی به جایی رسید که وی مجلسی از فقها را با حضور وزیر اعظم خود ترتیب داد تا درباره حکم نماز جمعه به نتیجه‌ای واحد برسند.[4]
شاه طهماسب اول به توصیه محقق کرکی برای هر شهری امام جمعه انتخاب کرد.[5] در زمان شاه عباس اول رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.[6] معمولاً شیخ‌الاسلام هر شهر این منصب را داشت، اما گاه عالمانی که شیخ الاسلام نبودند مانند فیض کاشانی به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[7]
نخستین نماز جمعه را در عصر صفوی محقق کرکی در مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد.[8] از دیگر امامان جمعه مهم این دوره شیخ بهایی، میرداماد، محمد تقی مجلسی، محمدباقر مجلسی، محمد باقر سبزواری و شیخ لطف الله اصفهانی بودند.[9] در دوره صفوی تألیف کتاب‌هایی حاوی خطبه‌های نماز جمعه به تدریج متداول شد.
نماز جمعه دوره افشاریه، زندیه، قاجار
سلسله‌های افشاریه و زندیه توجه چندانی به رعایت مبانی مذهبی نداشتند. به همین دلیل نماز جمعه نیز مورد توجه آنان قرار نداشت. اما در دوره قاجار، نماز جمعه کم و بیش به راه افتاد. در آن زمان امام جمعه یک منصب دولتی بود. برای مثال «میرعبدالباقی خاتون‌آبادی» اولین نماز جمعه را از طرف دولت در اصفهان برگزار کرد. بعد میرزا زین‌العابدین تهرانی امام جمعه تهران در دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه شد و سپس پسرش میرزا ابوالقاسم تهرانی امام جمعه تهران در دوره محمدعلی‌شاه قاجار به این سمت در تهران منصب شدند. بنابراین در دوره قاجار در شهرهای بزرگ مانند اصفهان، تبریز، تهران، مشهد و یزد نماز جمعه به امامت ائمه جمعه منصوب دولت برگزار می‌شد. طبعاً امام جمعه‌ها در دوران مشروطه با جریان مشروطیت موافق نبودند زیرا آنان از سوی دربار تعیین می‌شدند و چون این منصب دولتی بود مردم با امام جمعه‌ها ارتباط برقرار نمی‌کردند و آنان نیز سعی نمی‌کردند به مردم نزدیک شوند. امامان جمعه به جای اینکه پناه مردم باشند، توجیه‌گر سیاست‌های دولت قاجار بودند. به همین خاطر مردم نیز استقبالی نشان نمی‌دادند و علمایی که آزاده بودند نیز به سمت آنها نمی‌رفتند.[10]
امامت جمعه در دوره قاجار شبیه دوره صفویه به یک منصب حکومتی تبدیل شده بود.[11] علاوه بر این، منصب امامت جمعه در این دوران جنبه موروثی یافته بود.[12]
نماز جمعه در دوره پهلوی
در دوره پهلوی اول، به ویژه از زمان تاجگذاری او در اردیبهشت 1305، هرگونه اجتماعات عمومی با هدف برگزاری نماز جمعه، ممنوع شد. تلاش رضاشاه، ترویج پدیده غرب‌گرایی در ایران بود و برای شعائر مذهبی جایگاهی قائل نبود. پهلوی دوم، نماز جمعه را ممنوع نکرد ولی تلاش کرد تا آن را از درون تهی ساخته و در خدمت منویات خود درآورد. به تعبیر یکی از اسناد لانه جاسوسی: «شاهان پهلوی همواره سعی داشتند این پایگاه روحانی را غیرفعال سازند در حالی که تشیع، قلب انقلاب امروزی است.»[13] در دوره پهلوی دوم، امامان جمعه به‌ویژه در شهرهایی مانند تهران چون ارتباط رسمی با حکومت داشتند غالباً از مقبولیت مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه نیز چندان رونق نداشت.[14] امام جمعه تهران در زمان پهلوی دوم، یکی از اعضای شبکه فراماسونری به نام حسن امامی بود. او وابستگی به دربار داشت و طبق یکی از اسناد ساواک، در حلقه اطرافیان مورد اعتماد شاه قرار داشت. به همین دلیل «برگزاری نماز جمعه در زمان شاه، بی‌مصرف بود و کسی حاضر نمی‌شد پشت سر امام جماعتی که منصوب شاه بود، نماز بخواند.»[15] حسن امامی نماینده دوره ۱۷ مجلس شورای ملی و رئیس آن (از ۱۰ تا ۳۰ تیر ۱۳۳۱)، نماینده مجلس سنا و امام جمعه شهر تهران (از ۱۲ بهمن ۱۳۲۴ تا ۲6 دی ۱۳۵۷) در زمان محمدرضا پهلوی بود. او تحصیلات دینی خود را در نجف و تحصیلات دانشگاهی خود را در سوئیس گذراند و پس از فوت عمویش سیدمحمد امام‌زاده در سال ۱۳۲۴، منصب امامت جمعه تهران را بر عهده گرفت و تا خروج شاه از کشور آن را در اختیار داشت. در دی 1357 دو روز بعد از خروج شاه از کشور، وی نیز ایران را به مقصد سوئیس ترک کرد و در 23 تیر ۱۳۵۸ در سوئیس بر اثر ابتلا به بیماری سرطان در گذشت.[16]
در دوره پهلوی دوم برخی فقها و مجتهدین به دلیل عدم اقبال مردمی از امامان نصب‌شده توسط شاه، بر پایه فتوای خود اقدام به برپایی نماز جمعه می‌کردند، که با اقبال بیشتری مواجه می‌شد.[17] از جمله در قم سیدمحمدتقی خوانساری، محمدعلی اراکی و سیداحمد شبیری زنجانی در مسجد امام حسن عسکری(ع) نماز جمعه اقامه می‌کردند،[18] سیدمحمدتقی غضنفری در شهر خوانسار، حسینعلی منتظری در نجف‌آباد، حاج آقا رحیم ارباب[19] و سیدجلال‌الدین طاهری در اصفهان،[20] و سیدمحمدحسین طهرانی در تهران.
نماز جمعه در نظام جمهوری اسلامی
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، بحث از نماز جمعه در آثار امام‌خمینی منحصر در آثار مکتوب ایشان بود؛ اما پس از انقلاب اسلامی، این بحث روح تازه‌ای گرفت و امام‌خمینی آن را احیا کرد. نخستین امام‌جمعه‌ای که ایشان در تهران تعیین کرد، سیدمحمود طالقانی بود. طالقانی در روز 5 مرداد ۱۳۵۸ در ماه مبارک رمضان نخستین نماز جمعه را در دانشگاه تهران اقامه کرد.[21]
دومین امام جمعه تهران نیز آیت‌الله منتظری بود که در 21 شهریور 1358 به این سمت منصوب شد.[22] اما وی به فاصله کوتاهی بعد از انتصاب به قم رفت و از امامت جمعه تهران استعفا کرد و آیت‌الله خامنه‌ای در 24 دی 1358 با حکم امام خمینی امامت جمعه تهران را بر عهده گرفت.[23] در مراکز استان‌ها و برخی شهرها نیز امامان جمعه را امام‌خمینی منصوب کرده است.[24] از زمان برگزاری اولین نماز جمعه تهران در 5 مرداد 1358 تاکنون تهران و تمام شهرستان‌ها هر هفته شاهد برگزاری نمازهای جمعه است و در حال حاضر در بیش از 640 شهر کشور نمازهای جمعه به سنت اهل تشیع و در چند شهر دیگر به سنت اهل تسنن برگزار می‌شود.[25]
با گسترش اقامه نماز جمعه در ایران، امام خمینی به پیشنهاد آیت‌اللّه خامنه‌ای که در آن زمان رئیس‌جمهور بود مسئولیت ساماندهی و پیگیری مسائل مربوط به نماز جمعه را به مرکزی در قم سپرد و در ۱۳۷۱ با حکم آیت‌اللّه خامنه‌ای، شورایی با عضویت 9 تن از روحانیون به نام «شورای سیاستگذاری ائمه جمعه» مسئولیت این کار را بر عهده گرفت.[26]
امامان جمعه بعد از انقلاب در تهران
کسانی که بعد از پیروزی انقلاب تاکنون مسئولیت امامت نماز جمعه را در تهران داشته‌اند، عبارتند از: آقایان: سیدمحمود طالقانی، حسینعلی منتظری، سیدعلی خامنه‌ای، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد امامی کاشانی، محمدمهدی ربانی املشی، محمد یزدی، محمدرضا مهدوی کنی، احمد جنتی، سیدحسن طاهری خرم‌آبادی، محمدعلی موحدی کرمانی، سیداحمد خاتمی، کاظم صدیقی، سیدمحمدحسن ابوترابی‌فرد، محمدجواد حاج‌علی‌اکبری[27].
شهدای محراب نماز جمعه
از حضرت علی(ع) به عنوان «اولین شهید محراب» یاد می‌شود، اما در فاصله سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی، چند تن از امامان مشهور جمعه ایران، بر اثر اقدامات تروریستی، در نزدیکی محراب یا حین برگزاری نماز به شهادت رسیدند و به «شهدای محراب» معروف شدند. از جمله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی امام جمعه تبریز که در 10 آبان 1358 پس از اقامه نماز عید سعید قربان توسط یکی از اعضای گروه تروریستی فرقان ترور شد و به شهادت رسید.[28]؛ سیداسداللّه مدنی امام جمعه تبریز که در ۲۰ شهریور ۱۳۶۰ توسط یکی از اعضای سازمان مجاهدین خلق به نام «مجید نیکو» حین اقامه نماز جمعه ترور شد و به شهادت رسید.[29]؛ سیدعبدالحسین دستغیب شیرازی امام جمعه شیراز که در ۲۰ آذر ۱۳۶۰ در مسیر رفتن به محل برگزاری نماز جمعه توسط زنی از تشکیلات سازمان مجاهدین خلق ترور شد و با 12 نفر از همراهانش به شهادت رسیدند.[30]؛ محمد صدوقی امام جمعه یزد که در 11 تیر 1361 دقایقی پس از پایان برگزاری نماز جمعه و در حالی که روزه‌دار بود، در عملیات تروریستی انفجار نارنجک توسط یک عضو سازمان مجاهدین خلق به شهادت رسید.[31]؛ عطاءاللّه اشرفی اصفهانی امام جمعه کرمانشاه که در 23 مهر 1361 در نماز جمعه این شهر در 83 سالگی بر اثر انفجار بمب به شهادت رسید.[32] از آیت‌الله محمدباقر صدر نیز به عنوان یکی دیگر از شهدای محراب نماز جمعه یاد شده است. او در ۷ شهریور ۱۳۸۲ پس از امامت نماز جمعه و هنگام خروج از صحن نجف اشرف، در انفجار خودرو بمب‌گذاری شده به شهادت رسید.[33]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. محقّق کَرَکی جبل عامِلی، از فقها و علمای مشهور شیعه در عصر صفوی بود. او از وطن خود، جبل‌عامل مهاجرت کرد و ابتدا به عراق رفت و سپس به دعوت شاه اسماعیل صفوی به ایران آمد و در تبلیغ و ترویج تشیع، در ایران نقش مهمی را بر عهده گرفت. او را بانی برگزاری نماز جمعه در ایران می‌شمارند - ویکی شیعه، مبحث: « محقق کَرَکی».
[2]. ویکی شیعه به نقل از: منتظری، حسینعلی، البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات درس آیة‌اللّه بروجردی، قم، ۱۳۶۲ش، ص ۷؛ جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۲ش، ص ۲۶-۲۷.
[3]. جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۲، ص ۲۸.
[4]. قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۴۰۷ق، ص ۱۷۲-۱۷۳.
[5]. ویکی شیعه به نقل از: آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی‌القرن‌الرابع عشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.؛ جابری، کاظم، صلاة‌الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، قم، ۱۳۷۶ش، قسم۱، ص ۵۰ - ۵۱.
[6]. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص ۲۸.
[7]. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش، ج ۳، ص ۲۳۷.
[8]. جعفریان، صفویه در عرصه دین ...، ج ۱، ص ۲۶۹.
[9]. ویکی شیعه، مبحث : «نماز جمعه».
[10]. خبرگزاری مهر، موضوع: «آغاز رسمی نمازجمعه در ایران از دوران حکومت صفوی»، تاریخ: ۲۲ دی ۱۴۰۰.
[11]. منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۷.
[12]. ویکی شیعه، مبحث : «نماز جمعه».
[13]. مجموعه اسناد لانه جاسوسی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کتاب اول، ص 688، سند شماره 9.
[14]. یزدی، محمد، «وظایف روحانیت» در نقش روحانیت در نظام اسلامی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۵ش، ص ۸۴.
[15]. مجموعه اسناد لانه جاسوسی، همان، کتاب دهم، ص 659، سند شماره 320.
[16]. مجله «گذرستان» سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، موضوع: «سیدحسن امامی، امام جمعه تهران».
[17]. برای نمونه رک: کشوری، فرزانگان خوانسار، ۱۳۷۸ش، ص ۱۳۳.
[18]. شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، نشر مؤسسه کتاب شناسی شیعه، ج ۲، ص ۶۲۵.
[19]. جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، ۱۳۸۵ش، ج ۳، ص ۳۵۲.
[20]. آیت‌الله طاهری: باید از حکومتی کردن نماز جمعه پرهیز کرد. پرتال امام خمینی.
[21]. میرابوالقاسمی، سیدمحمدحسین، طالقانی فریادی در سکوت، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ 1، ۱۳۸۲، ۲۱۰ - ۲۱۱.
[22]. صحیفه امام، ج 9، ص 492.
[23]. صحیفه امام، ج 12، ص 116.
[24]. صحیفه امام، ج 9، ص ۲۵۷، ۲۶۶، ۳۱۹، ۴۹۲ و…
[25]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1394، ج 3، ص 398.
[26]. شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۸۲ش، ص ۲.
[27]. ویکی شیعه، موضوع: «نماز جمعه تهران».
[28]. روزنامه جمهوری اسلامی، 12 آبان 1358، ش 127، ص 1 - 2.
[29]. سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ج ۲، ص 654.
[30]. روزنامه اطلاعات 21 آذر ۱۳۶۰، ش 16599، ص 1 - 2.
[31]. سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی تا فرجام، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ج 2، ص 673.
[32]. روزنامه کیهان، 24 مهر 1361، ش 11700، ص 1.
[33]. ویکی فقه، دانشنامه حوزوی، موضوع: «شهدای محراب».
تعداد بازدید: 29
