16 دی 1403
احمد ساجدی
محمدتقی مصباح یزدی فیلسوف و استاد برجسته حوزه علمیه قم، در 11 بهمن سال ۱۳۱۳ در شهر یزد و در خانواده‌ای مذهبی متولد شد.[1]
پس از تحصیلات دوره ابتدایی وارد مدرسه علمیه شفیعیه یزد شد و دروس مقدمات حوزوی را آغاز کرد.[2] او در کنار دروس رسمی حوزه، برخی از علوم دیگر مانند فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و زبان فرانسه را نزد یکی از علما به نام «محقّقی رشتی» فرا گرفت.[3] وی دوره مقدمات و سطح حوزوی را که عموماً در هشت تا ده سال خوانده می‌شد، در مدت چهار سال به پایان رساند.[4]
در اواخر ۱۳۳۰ به همراه خانواده برای ادامه تحصیل به نجف مهاجرت کرد و در درس «مکاسب» و «کفایة‌الاصول» استاد محمدعلی سرابی و علامه سیدعلی فانی، و نیز درس تفسیر آیتالله خویی شرکت کرد. اما بعد از شش ماه سکونت، به سبب وضع نابسامان مالی خانواده‌اش، در تابستان 1331 به یزد بازگشت.[5] پس از آن به قم مهاجرت کرد و در دروس مکاسب، کفایه و شرح منظومه شرکت کرد.[6]
وی دروس فقه و اصول را نزد امام خمینی و آیات عظام بروجردی، اراکی و بهجت،[7] دروس تفسیر و فلسفه و اسفار ملاصدرا و شفای ابن سینا را نزد علامه طباطبایی، دروس اخلاق و عرفان را نزد آیتالله بهجت و انصاری همدانی فراگرفت.[8] همچنین از محمدعلی نحوی، عبدالحسین عجمین، سیدعلیرضا مدرّسی، میرزا محمد انواری، مرتضی حائری یزدی و شیخ عبدالجواد جبل عاملی به عنوان دیگر استادان وی یاد شده است.[9]
آیتالله بهجت، او را به عنوان «مدرس اخلاق» به مردم معرفى می‌کرد و علامه طباطبایی نیز کار بازخوانى «تفسیر المیزان» را قبل از چاپ و نشر، به او سپرده بود.[10]
مصباح در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد رسید.[11] او تدریس‌تفسیر قرآن، مباحث اخلاقی و تربیتی را از مدرسه علمیه حقانی آغاز کرد و در همین مدرسه کتاب‌های «فلسفتنا و اقتصادنا» نوشته سیدمحمدباقر صدر را درس می‌داد. در سال‌های بعد در مؤسسه‌های «در راه حق»، «باقرالعلوم» و «امام خمینی»، دروس اسفار ملاصدرا، شفا و... را تدریس می‌کرد.[12]
فعالیت‌های مصباح یزدی پیش از انقلاب اسلامی ایران، بیشتر در دو مقطع زمانی سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ و ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷ شکل گرفت. وی از نویسندگان نشریات «بعثت» و «انتقام» بود. نخستین شماره نشریه بعثت در آذر ۱۳۴۲ منتشر شد. نشریه انتقام نیز از ۲۹ آذر ۱۳۴۳ به عنوان دومین نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه قم، به‌وسیله وی منتشر شد و انتشار آن تا ۱۵ مهر ۱۳۴۴ ادامه یافت و ۸ شماره از آن منتشر شد. این نشریات رویکرد سیاسی داشته و به انتقاد از حکومت پهلوی می‌پرداختند.[13] نشریه «انتقام» تقریباً به‌طور کامل توسط مصباح تولید محتوی می‌شد ولی نشریه «بعثت» حاصل تلاش مشترک وی و آقایان خسروشاهی، دعایی و هاشمی رفسنجانی بود.[14]
در اوایل سال ۱۳۴۳ جمعی از علما و مدرسین حوزه علمیه قم، به‌منظور انسجام بخشیدن به مبارزات سیاسی، گروهی سری به نام «جمعیت یازده نفره» را تشکیل دادند. اعضای گروه تلاش می‌کردند تا مرکزیتی برای مبارزه با حکومت پهلوی به‌وجود بیاورند. مصباح یکی از اعضای این جمع بود.[15] پوششی که برای این تشکیلات در نظر گرفته شده بود «اصلاح حوزه» و «تجدید نظر در کتاب‌های درسی حوزه» بود. مصباح، منشی جلسه بود و صورت جلسات را می‌نوشت و برای اینکه موضوعات لو نرود الفبای خاصی را مبنای نگارش گزارش‌های خود قرار داده و در واقع خطی اختراع کرده بود.[16] اساسنامه این تشکّل توسط مصباح تهیه و تنظیم شد و این امر زمینه پیگرد وی توسط ساواک را به‌وجود آورد.[17]
مصباح یزدی برخی از اعلامیه‌ها و نامه‌های سیاسی سال‌های قبل از انقلاب علیه حکومت پهلوی را امضا کرده است. از جمله: نامه فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم در ۸ مهر ۱۳۴۲ به هیئت دولت وقت در نکوهش بازداشت امام خمینی، نامه اعتراض فضلای یزد در اسفند ۱۳۴۳ به هویدا، نخست‌وزیر وقت در اعتراض به تبعید امام خمینی به ترکیه، اعلامیه حادثه کشتار یزد در ۱۶ فروردین ۱۳۵۷ و نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به رئیس‌جمهور فرانسه در حمایت از امام خمینی در آذر ۱۳۵۷[18]
مصباح از بدو ورود خود به حوزه علمیه قم، متوجه کاستی‌هایی در سه حیطه آموزشی، اخلاقی و تبلیغی گردید. از این‌رو طرحی مکتوب را به امضای دویست تن از بزرگان حوزه رساند و به محضر آیتالله بروجردی ارائه کرد و ایشان نیز آن را تأیید نمود. بر این اساس وی به همراه آقایان بهشتی و ربانی شیرازی مدرسه‌ای با نام «حقانی» جهت پروراندن طلاب ممتاز تأسیس کردند. آیتالله قدوسی نیز به ریاست این مدرسه منصوب شد. پس از چهار سال، به درخواست قدوسی مبنی بر شورایی شدن اداره مدرسه، مصباح به عضویت هیئت مدیره آن مدرسه درآمد. شاگردان این مدرسه بعد از انقلاب تصدی بسیاری از نهادها و ارگان‌ها را بر عهده گرفتند.
از دیگر خدمات آموزشی و پرورشی مصباح، پذیرفتن بخش آموزش مؤسسه «در راه حق« بود. این مؤسسه در راستای پاسخگویی به شبهات دینی تأسیس شده بود.[19] وی به سبب نفوذ عقاید ماتریالیستی و مارکسیستی و فرهنگ غرب به ذهن جوانان نقش مؤثری در ساماندهی بخش آموزش مؤسسه مذکور ایفا کرد.
تأسیس «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» و «بنیاد فرهنگی باقرالعلوم» از دیگر خدمات مصباح بود. وی در ابتدای انقلاب اسلامی، تأسیس دفتر یادشده را به تصویب ستاد انقلاب فرهنگی رساند که ثمرات آن تا هم‌اکنون، در میان دانشگاه‌ها آشکار است. وی همچنین در «بنیاد فرهنگی باقرالعلوم»، فارغ‌التحصیلان مؤسسه «در راه حق« را برای گذراندن دوره‌های تخصصی در یازده رشته علوم قرآنی، اقتصاد، تاریخ، کلام و دین‌شناسی، روان‌شناسی، علوم تربیتی، مدیریت، علوم سیاسی، فلسفه، حقوق و جامعه‌شناسی فراخواند. با توسعه این مؤسسه و همچنین گسترش روزافزون طلاب، نیاز به فضایی گسترده‌تر با امکانات بیشتر، محسوس بود. در نتیجه با تدبیر مصباح و عنایت امام خمینی و آیتالله خامنه‌ای، «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» در سال 1374 پایه‌گذاری شد.[20] هدف از تأسیس این مؤسسه تبیین و به‌کارگیری معارف اسلامی در رشته‌های مختلف علوم انسانی و تربیت پژوهشگر در معارف اسلامی و علوم انسانی بود. این مؤسسه، در زمان حیات مصباح یزدی با نظارت او اداره می‌شد.[21]
مصباح از منتقدان جدی دکتر علی شریعتی بود و نظرات او را برنمی‌تافت.[22] او به‌ویژه در کتاب «ذوالشهادتین امام» اتهامات و نسبت‌های تندی علیه شریعتی به کار برده است.[23]
مصباح یزدی پس از انقلاب اسلامی، مسئولیت‌های متعددی داشت که مهمترین آنها عبارتند از:
ـ عضویت در دوره دوم مجلس خبرگان رهبری از طرف مردم خوزستان و در دوره سوم و چهارم از سوی مردم تهران[24]
ـ ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت از خرداد ۱۳۷۶ تا آبان ۱۳۹۱[25]
ـ عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم[26]
ـ عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی[27]
ـ عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی[28]
ـ تأسیس دفتر همکاری‌های حوزه و دانشگاه به‌منظور اسلامی‌سازی متون درسی دانشگاه‌ها.[29]
از تابستان ۱۳۷۵ با مسئولیت مصباح یزدی و همکاری سازمان بسیج مستضعفان، «طرح ولایت» آغاز شد. هدف این برنامه آشنا کردن استادان و دانشجویان با مبانی اندیشه اسلامی بود. متون این دوره‌ها خلاصه‌ای از اندیشه‌های مصباح یزدی و شاگردان او است.[30]
مصباح در ۱۳۷۶، چند جلسه قبل از خطبه‌های نماز جمعه تهران سخنرانی کرد که بعدها این سخنرانی‌ها در دو جلد کتاب به نام «نظریه سیاسی اسلام» منتشر شد.[31]
درس اخلاق مصباح یزدی، سال‌ها و به صورت هفتگی در دفتر آیتالله خامنه‌ای در قم برگزار می‌شد.[32]
مصباح در ۱۳۶۰ و با اوج‌گیری فعالیت گروه‌های مارکسیستی، در مناظره‌ای با حضور احسان طبری، فرخ نگهدار و عبدالکریم سروش حاضر شد. وی در این مناظره که از سیمای جمهوری اسلامی پخش شد به نقد دیدگاه‌های مارکسیستی پرداخت. کتاب شش جلدی «پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک» حاصل نقدهای او بر اندیشه‌های مارکسیستی است که جلد اول آن در سال ۱۳۶۰ و پنج جلد دیگر در سال‌های بعد منتشر شد.[33]
مصباح، پس از ۲ خرداد سال ۱۳۷۶ نیز در مناظره‌ای تلویزیونی با محمدجواد حجتی کرمانی حاضر شد. محور گفت‌وگو، نقد سیاست‌های فرهنگی دولت وقت (سیدمحمد خاتمی) بود و مصباح که موافق سیاست‌های دولت نبود، به عنوان منتقد در این مناظره حاضر شده بود.[34]
محمدتقی مصباح یزدی در حوزه‌های مختلف اندیشه دینی تألیفات متعددی دارد.[35] او در آثارش، نظام فکری خود را ارائه کرده است. سازش نکردن با فرهنگ غربی به عنوان فرهنگ کفر، نفی قرائت‌های متعدد از دین، مرجعیت، روحانیت در دین‌شناسی و دفاع از ولایت مطلقه فقیه از جمله اندیشه‌های اوست. در اندیشه وی، دین مجموعه‌ای فراگیر از دستورات و احکام است که دنیا و آخرت و همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را در بر می‌گیرد. از نظر او دین جهت ارزشی پدیده‌ها را مشخص می‌کند؛ یعنی ارزش‌یابی و بیان کیفیت استفاده از آنها برای زندگی در جهت سعادت، وظیفه دین است؛ اما کیفیت پیدایش آنها را علم بیان می‌کند.[36]
مصباح، پذیرش یا سازش با فرهنگ غربی را به عنوان فرهنگ کفر و الحاد رد می‌کند؛ هرچند به ضروت استفاده از تکنولوژی مدرن باور دارد. از نگاه وی اومانیسم، سکولاریسم و لیبرالیسم، عناصر اصلی فرهنگ کفر و الحاد است و در برابر آن خدامحوری، اصالت دین و ولایت فقیه و محدودیت قانونی فعالیت انسان در دایره اطاعت از خدا، عناصر اصلی تفکر اسلامی است. این دو فرهنگ در مقابل هم قرار دارند: فرهنگ غربی، انسان را به آزادی مطلق از همه چیز، حتی آزادی از اطاعت خداوند، دعوت می‌کند و فرهنگ اسلامی ما را به اطاعت محض از خداوند دعوت می‌کند.[37]
از نگاه آیتالله مصباح، قرائت‌های متعدد از دین قابل پذیرش نیست. احکام و گزاره‌های دینی روشن و واضح‌اند و فهم آنها نیاز به تفسیر و توجیهات علمی ندارد.[38] او به نظریه‌پردازی روشنفکران در حوزه دین بی اعتنا بود و فقط دیدگاه و تفسیر علما را معتبر و تخصصی می‌دانست.[39]
مصباح یزدی به ولایت مطلقه فقیه اعتقاد داشت و از مدافعان اصلی این نظریه به شمار می‌آمد.[40] از نظر او، ولایت فقیه تنها شکل ممکن حکومت اسلامی محسوب می‌شود و حکومت اسلامی فقیه از همه اختیارات معصوم برخوردار است. وی حاکمیت و مشروعیت ولی‌فقیه را از سوی خداوند و امام زمان(عج) و ولی‌فقیه را منصوب از ناحیه آنها می‌دانست و بر آن بود که مردم و مجلس خبرگان تنها وظیفه کشف و شناسایی ولی‌فقیه را برعهده دارند. در عین حال او معتقد بود اصل تأسیس حکومت اسلامی و ولایت فقیه منوط به تمایل و پذیرش مردم است و فقیه در تشکیل حکومت اسلامی حق ندارد به اجبار و زور متوسل شود.[41] در چارچوب این تفکر، تنها قانونی که از خدا و دین سرچشمه بگیرد، معتبر و مشروع است، از آنجا که ولی‌فقیه منصوب از سوی خداست، قانون اساسی نیز مشروعیتش را از تأیید و امضای ولی‌فقیه به دست می‌آورد.[42]
آثار مصباح یزدی در زمینه تفسیر قرآن، فلسفه اسلامی، عقاید و کلام، اخلاق و اندیشه سیاسی اسلام است.[43] پایگاه اطلاع‌رسانی آیتالله مصباح یزدی بیش از 100 مورد از این آثار را فهرست کرده و متن بسیاری از آنان را نیز در دسترس گذاشته است.[44] از مهمترین آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد:
معارف قرآن؛ مصباح یزدی در این اثر 9 جلدی به تفسیر موضوعی قرآن در موضوعاتی همچون خداشناسی، انسان‌شناسی، جهان‌شناسی، راه و راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق، جامعه، تاریخ، حقوق و سیاست پرداخته است. بخش‌هایی از این اثر به زبان انگلیسی و اردو ترجمه شده است.[45]
آموزش فلسفه؛ این کتاب دو جلدی مجموعه درس‌های مصباح یزدی است که به همت برخی شاگردان او گردآوری و سپس به قلم خود او تکمیل شد. این اثر، در برخی مراکز حوزوی و دانشگاهی به عنوان متن آموزشی مورد استفاده قرار گرفته است. مباحث معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و خداشناسی سه بخش عمده این کتاب به شمار می‌رود. این کتاب به زبان انگلیسی، عربی، و بخش‌هایی از آن به روسی و بوسنیایی ترجمه شده است.[46]
آموزش عقاید؛ این کتاب، درس‌های وی درباره کلام اسلامی است که بعدها به قلم خود نگاشته و منتشر کرده و به عنوان متن درسی حوزه‌های علمیه قرار گرفته است. این کتاب به زبان‌های مختلف مانند انگلیسی، عربی، اسپانیولی، روسی و هندی ترجمه شده است.[47]
نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، رابطه علم و دین، نظریه سیاسی اسلام، نظریه حقوقی اسلام، شرح بر اسفار ملاصدرا، شرح الهیات و برهان شفا و شرح نهایة‌الحکمه، از دیگر آثار وی است.[48] بسیاری از کتاب‌ها و آثار مصباح در مراکز مختلف فرهنگی تدریس می‌شود.[49]
در بیست‌ودومین دوره همایش کتاب سال حوزه که در ۱۳۹۹ در قم برگزار شد مصباح یزدی به عنوان شخصیت برجسته علمی حوزه معرفی شد و به پاس خدمات علمی، فرهنگی، تدریس و تألیفاتش، مورد تقدیر در این دوره از همایش قرار گرفته است.[50]
محمدتقی مصباح یزدی، در ۱۲ دی ۱۳۹۹، بعد از مدتی تحمل بیماری در تهران درگذشت.[51] در پی درگذشت وی، حوزه‌های علمیه شنبه ۱۳ دی ۱۳۹۹ تعطیل اعلام شد.[52] آیتالله خامنه‌ای در پیامی او را فقیه و حکیم مجاهد، متفکری برجسته، مدیری شایسته، دارای زبان گویا در اظهار حق و استقامتی در صراط مستقیم توصیف کرد و خدمات وی در عرصه‌های مختلف همچون تولید اندیشه دینی و تربیت شاگردان ممتاز را کم‌نظیر دانست. همچنین وی درگذشت آیتالله مصباح را خسارتی برای حوزه علمیه و حوزه معارف اسلامی خواند.[53]
پیکر مصباح یزدی در شهرهای مختلف تشییع شد و چهار بار بر او نماز میت خوانده شد. آیتالله خامنه‌ای در سحرگاه ۱۳ دی، در دفتر خویش بر وی نماز خواند.[54]
مراسم تشییع آیتالله مصباح یزدی، ابتدا روز شنبه ۱۳ دی در حرم عبدالعظیم حسنی در شهر ری برگزار شد و محمد محمدی ری‌شهری بر او نماز خواند.[55] پیکر او سپس به مشهد انتقال داده شد و در حرم امام رضا(ع) طواف داده شد[56] و سید احمد علم‌الهدی بر او نماز اقامه کرد. آنگاه به قم منتقل گردید و در ۱۵ دی در این شهر تشییع شد و آیتالله نوری همدانی بر بدن او نماز خواند.[57] وی سپس در حرم حضرت معصومه(س) دفن شد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. پایگاه اطلاع‌رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[2]. صنعتی، رضا، گفتمان مصباح: گزارشی از زندگانی علمی و سیاسی آیتالله مصباح یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷، ص۴۲.
[3]. صنعتی، همان، ص۵۴.
[4]. «خلاصه زندگی‌نامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیتالله محمد یزدی.
[5]. صنعتی، همان، ص۴۲.
[6]. صنعتی، همان، ص۴۲ و ۴۳.
[7]. «ابعاد علمی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی،تاریخ بازدید: ۱۵ دی ۱۳۹۹.
[8]. «ابعاد علمی»، همان.
[9]. صنعتی، همان، ص۴۲ - ۴۳.
[10]. «خلاصه زندگی‌نامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیتالله محمد یزدی.
[11]. «شرح حال»، همان.
[12]. «ابعاد علمی»، همان.
[13]. عربی، حسین‌علی، اندیشه ماندگار (گذری بر زندگی و اندیشه‌های حکیم فرزانه حضرت آیتالله مصباح)، قم، ۱۳۸۱، ص ۱۵۹.
[14]. جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ویراست پنجم، بهار ۱۳۸۵، ص ۲۵۵.
[15]. عربی، همان، ص۱۶۱.
[16]. بهبودی، هدایت‌الله، شرح اسم، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تابستان ۱۳۹۲، ص ۱۵۷.
[17]. «خلاصه زندگی‌نامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیتالله محمد یزدی.
[18]. جعفربگلو، محمد، «سوابق علامه مصباح‌یزدی در مبارزه با رژیم پهلوی»، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۳۹۶.
[19]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مقاله: «محمد تقی مصباح یزدی».
[20]. دانشنامه حوزوی، ویکی فقه، مقاله: «محمدتقی مصباح یزدی».
[21]. عربی، اندیشه ماندگار، ۱۳۸۱ ش، ص۱۵۴.
[22]. جعفریان، رسول، همان، ص ۴۷۹.
[23]. روزنامه مشرق، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹، «یادداشتی بر کتاب شهادتین امام»، نوشته: حسن روزی طلب.
[24]. صنعتی، همان، ص ۱۹۸.
[25]. «آشنایی با مجمع جهانی اهل بیت»، سایت مجمع جهانی اهل بیت.
[26]. «اعضای جامعه مدرسین»، سایت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تاریخ بازدید: 4 آبان 1396.
[27]. مروری برکارنامه سیاسی و فکری آیتالله مصباح پس از انقلاب، سایت کیهان، تاریخ بازدید ۲۶ فروردین ۱۴۰۲.
[28]. همان.
[29]. همان.
[30]. صنعتی، همان، ص۱۸۹.
[31]. «معرفی کتاب نظریه سیاسی اسلام»، سایت اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[32]. «آغاز دوره جدید درس اخلاق آیتالله مصباح»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[33]. آثار نوشتاری، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[34]. صنعتی، همان، ص۴۵۲.
[35]. نگاه کنید به: «آثار نوشتاری»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[36]. مصباح یزدی، محمدتقی، «علم دینی(۴)»، جلسه چهارم، ۴ خرداد ۱۳۹۱ش، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی، تاریخ بازدید: ۶ آبان ۱۳۹۶.
[37]. مصباح یزدی، محمدتقی، نظریه سیاسی اسلام، تحقیق و نگارش کریم سبحانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ هشتم، ۱۳۸۶، ج 1، ص۱۷۴-۱۷۸.
[38]. مصباح یزدی، محمدتقی، کاوش‌ها و چالش‌ها، تحقیق و نگارش محمدمهدی نادری و سید ابراهیم حسینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چ 3، ۱۳۸۲، ص۹۹.
[39]. مصباح یزدی، نظریه سیاسی اسلام، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۷۸.
[40]. برزگر، ابراهیم، اکبر تقوی شوازی و فریبرز محرمخانی، «تحلیل متاتئوریک ریشه‌های نظریه مشروعیت حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی آیتالله مصباح یزدی»، دوفصلنامه پژوهش‌های سیاسی اسلامی، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۳، ص۲۰.
[41]. مصباح یزدی، محمدتقی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، تدوین و نگارش محمدمهدی نادری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۲، ص۶۹ - ۷۴.
[42]. مصباح یزدی، نگاهی گذرا ...، ص۱۱۶ - ۱۱۸.
[43]. صنعتی، همان، ص۹۲۵.
[44]. «راهنمای سیر مطالعاتی آثار آیتالله مصباح یزدی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[45]. «معارف قرآن(۱)، خداشناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[46]. «آموزش فلسفه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[47]. «آموزش عقاید»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[48]. «آثار نوشتاری»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
[49]. خبرگزاری ایرنا، مقاله: «نگاهی به زندگی‌نامه مرحوم آیتالله مصباح یزدی»، 12 دی ۱۳۹۹، کد خبر: 84169771.
[50]. دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه، ویژه‌نامه بیست‌ودومین همایش کتاب سال حوزه (۲۲)، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۹۹، ص۱۷و۲۱.
[51]. «آیتالله مصباح یزدی دار فانی را وداع گفت»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۱۲ دی ۱۳۹۹.
[52]. «تعطیلی حوزه های علمیه به مناسبت رحلت آیتالله مصباح یزدی»، خبرگزاری حوزه، تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۳۹۹.
[53]. پیام تسلیت آیتالله خامنه‌ای در پی درگذشت آیتالله محمدتقی مصباح یزدی، پایگاه اطلاع‌رسانی آیتالله خامنه‌ای.
[54]. «اقامه نماز رهبر انقلاب بر پیکر آیتالله مصباح یزدی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۳۹۹.
[55]. «آیین تشییع آیتالله مصباح‌یزدی در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) برگزار شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار خبر: ۱۳ دی ۱۳۹۹.
[56]. «طواف پیکر آیتالله مصباح یزدی در حرم مطهر رضوی»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۳۹۹.
[57]. پیکر آیتالله مصباح یزدی در حرم حضرت معصومه(س) آرام گرفت، خبرگزاری ایرنا.
تعداد بازدید: 17
