23 دی 1403
احمد ساجدی
محمدعلی اراکی، دوم دی 1273 در اراک به دنیا آمد.[1] پدرش میرزاآقا فراهانی، مشهور به «حاج میرزا احمدآقا»، از علمای فراهان و اراک بود[2] و مادرش «عَلَویه‌آغابیگم» از نوادگان «امامزاده سیدحسن واقف» بود و نسبش به امام سجاد(ع) می‌رسید.[3] اراکی باجناق آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم بود.
محمدعلی اراکی در پنج‌سالگی به مکتب‌خانه رفت و از درس صابر اراکی و نیز شوهرخواهر خود به نام عمادی استفاده کرد.[4] در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراک شد و مقدمات علوم اسلامی را نزد سیدجعفر شیثی،[5] مقطع سطح را نزد عباس ادریس‌آبادی و سیدمحمدتقی خوانساری[6] و شرح منظومه ملاهادی سبزواری را نزد محمدباقر اراکی سلطان‌آبادی، مشهور به «سلطان‌العلمای اراکی» فراگرفت.[7] او سال‌ها از درس خارج آقانورالدین اراکی نیز بهره برد.[8] اراکی از قدیمی‌ترین شاگردان عبدالکریم حائری یزدی در حوزه اراک و قم[9] و مورد توجه وی بود و در سفر تاریخی وی به قم در سال ۱۳۰۰ که منجر به تأسیس حوزه علمیه قم شد، همراه و ملازم او بود.[10] این سفر در آخرین روز سال 1300 صورت گرفت[11] و اراکی همراه با بسیاری از مریدان و شاگردان عبدالکریم حائری یزدی از جمله امام خمینی، سیدمحمدرضا گلپایگانی و دیگران، وی را در این مهاجرت همراهی کردند.[12]
اراکی پس از ورود به قم در بیرونیِ منزل آیت‌الله حائری اقامت کرد و بعد از مدتی در مدرسه خان سکونت گزید. بعد از چند ماهی خانواده را از اراک به قم آورد و تا آخرین لحظه در درس حائری شرکت کرد.[13] یکی از اقدامات مهم اراکی در قم، مسئولیت بازبینی و اصلاح کتاب «الصلاة» آیت‌الله حائری یزدی بود. وی این کار را با همکاری آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی به انجام رساند.[14]
اراکی پس از تحصیل در حوزه‌های علمیه اراک و قم، بیش از ۳۵ سال در حوزه علمیه قم تدریس کرد.[15] او در زمان حضور مرجع تقلید وقت آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی، در کنار امام خمینی، از استادان مطرح فقه و اصول حوزه علمیه بود.[16] در غیبت سیدمحمدتقی خوانساری به جای او در مسجد امام‌حسن عسکری(ع) قم، به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت و از اواخر ۱۳۲۳ امامت نماز جمعه قم را بر عهده گرفت.[17] وی پس از وفات سیدمحمدتقی خوانساری به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.[18] سیدمحسن خرازی، عبدالنبی نمازی، علی ثابتی، محمد یزدی، محسن حرم‌پناهی، یحیی انصاری شیرازی،[19] رضا استادی، محمد مؤمن و سیدمحمدعلی علوی گرگانی[20] ازجمله شاگردان او هستند.
در نمازهای جماعت او در مسجد امام‌حسن عسکری(ع)، مدرسه فیضیه و حرم فاطمه معصومه(س)، بسیاری از علمای بزرگ و مجتهدان قم شرکت می‌کردند.[21] بنا بر گزارش ساواک در زمان زعامت آیت‌الله بروجردی، اراکی یکی از استادان درس خارج حوزه بود و در اراک و بروجرد نفوذ فوق‌العاده‌ای داشت.[22] به موجب یکی از گزارش‌های ساواک که راجع به استادان حوزه علمیه قم تحقیقی آماری به عمل آورده بود، آیت‌الله اراکی در ۱۳۳۵ بالغ بر ۱۰۰ شاگرد در حوزه علمیه قم داشته است.[23]
اراکی ارتباط دوستانه نزدیکی با امام خمینی داشت. او از رفاقت صمیمانه خود با امام به نیکی یاد کرده و گفته که همه‌روزه مسیری را در قم با ایشان در رفت و آمد بوده است.
آیت‌الله اراکی بر اهمیت مبارزه با حکومت پهلوی اعتقاد داشت و این مهم را حین تدریس به شاگردان خود انتقال می‌داد. وی یک بار بعد از مهاجرت آیت‌الله بروجردی به قم(سال 1323)، موضوع قیام و مبارزه عمومی علیه اعمال خلاف شرع پهلوی دوم را با وی مطرح کرده بود،[24] اما نهایتاً برای پیشبرد اهداف مبارزاتی خود، با نهضت امام خمینی همراه شد.
اراکی در پی اولین موضعگیری امام علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در ۱۳۴۱ طی تلگرامی به محمدرضا پهلوی به تاریخ 3 آذر 1341، این لایحه را خلاف موازین شرع و باعث نارضایتی مردم دانست و خواستار لغو آن شد.[25] در اسناد ساواک گزارش‌های متعددی از جلسات محرمانه در منازل مراجع، ازجمله امام‌خمینی و اراکی درباره موضوع فوق وجود دارد.[26]
در سال 1342 و قبل از دستگیری امام خمینی توسط مأموران حکومت پهلوی، آیت‌الله اراکی به اطرافیان خود گفته بود: «بنابر آنچه در روایات معصومین وارد گردیده، در رأس هر صد سال، تجدد و احیاگری برای مذهب می‌آید. من تمام علما را مورد ارزیابی قرار دادم و جز ایشان احیاگری برای اسلام نیافتم. ایشان مجدد دین اسلام در قرن حاضرند...»[27]
پس از بازداشت و تبعید امام‌خمینی به ترکیه در ۱۳۴۳ اراکی از ایشان با صراحت پشتیبانی می‌کرد.[28] وی پس از انتقال امام از ترکیه به عراق در 1344، راهی این کشور شد و نخستین دیدار او با امام، در حرم حضرت ابوالفضل(ع) صورت گرفت.[29] وی در نجف نیز با وجود اختناق و مشکلات سیاسیِ مراوده با امام خمینی، توانست در بیت ایشان اقامت کند.[30] او می‌گفت اگر امام خمینی در کربلا حضور می‌داشت، در شمار شهدای کربلا قرار می‌گرفت.[31]
آیت‌الله اراکی از مبلغان و مدافعان انقلاب اسلامی بود. او چند روز پس از پیروزی انقلاب در نامه‌ای به امام خمینی جویای سلامتی ایشان شد. امام نیز در پاسخ، ضمن تشکر از وی تصریح کرد: «آنچه شد به قدرت والای اسلام و ایمان سرشار ملت و ادعیه خالصه بندگان خالص خداوند بحمدالله تعالی با ضایعات نسبتاً کم و دریافت‌های بسیار زیاد واقع شد. انقلابات معروف کشورهای دیگر با ضایعات کمرشکن و خرابی‌ها و کشتارهای بسیار زیاد به قدر این انقلاب ثمربخش نبود؛ اگر در این انقلاب اسلامی هیچ ثمره نبود جز انقراض این سلسله خبیثه، ملت را کافی بود؛ لکن امید است به ادعیه خالصه جنابعالی و سایر عبادالله‌المخلصین، ثمرات بزرگ اسلامی بر آن مترتب شود.»[32]
امام خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی از آیت‌الله اراکی خواست مسئولیت امامت نماز جمعه در قم را همچنان بر عهده داشته باشد. اراکی پیش از انقلاب نیز نماز جمعه را در قم اقامه می‌کرد. او که اولین امام جمعه شهر قم پس از انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شد،[33] مدتی این مسئولیت را در حرم حضرت معصومه(س) ادامه داد ولی به سبب کهولت سن، به تدریج آن را واگذار کرد.[34]
آیت‌الله اراکی در جریان جنگ تحمیلی از رزمندگان اسلام حمایت‌های زیادی کرد. وی تصریح داشت: «چون این جنگ، دفاع از اسلام و مسلمین است، شرکت در آن و تقویت رزمندگان واجب است.»[35]
اعضای مجلس خبرگان رهبری در سال ۱۳۶۲ افرادی را برای جانشینی امام‌خمینی بررسی کردند که آیت‌الله اراکی یکی از این افراد بود.[36] پس از رحلت امام نیز بسیاری از مقلدان امام، به تقلید از آیت‌الله اراکی رجوع کردند. البته طبق فتوای او که باقی‌ماندن بر تقلید از مجتهد میت را جایز می‌دانست، بر تقلید از امام‌خمینی باقی ماندند.[37] با درگذشت آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی در سال ۱۳۷۲، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ضمن تمجید از فقاهت تام، تقوا و عدالت محمدعلی اراکی، وی را مرجع متعین جهان تشیع معرفی کرد.[38] اما او همواره از مرجعیت کناره می‌گرفت. آیت‌الله خامنه‌ای درباره وی می‌گوید: «ایشان مردی بود که علمش مورد قبول همه، تقوایش مورد قبول همه. اما احتمالِ مرجعیتِ ایشان نمی‌رفت. از بس که خودش را از این خطوطی که به مرجعیّت منتهی می‌شود، کناره می‌گرفت. او به زهد و ورع و تقوا و کناره‌گیری، معروف بود.»[39]
محمدعلی اراکی در ۱ آبان سال ۱۳۷۳ بر اثر ضایعه عروقی در بیمارستان بستری شد و در نیمه‌شب سه‌شنبه، ۸ آذر ۱۳۷۳ در صدسالگی دار فانی را وداع گفت.[40] آیت‌الله محمدتقی بهجت بر وی نماز خواند و سپس پیکرش پس از مراسم تشییع در تهران و قم، در جوار حرم حضرت معصومه(س) در کنار مرقد آیات عظام عبدالکریم حائری یزدی و سیدمحمدتقی خوانساری دفن شد.[41]
از اراکی آثار چندی بر جای مانده که ازجمله عبارتند از: تقریرات درس شیخ‌محمد سلطان‌العلما، تقریرات دروس فقه عبدالکریم حائری یزدی (بیع، خیارات و نکاح)، نیز تقریرات درس اصول فقه وی، حاشیه بر دررالاصول وی، تقریرات درس فقه سیدمحمدتقی خوانساری، حاشیه بر عروه الوثقی، شرح عروةالوثقی، توضیح المسائل، مناسک حج، رساله استفتائات و مقدمه بر کتاب‌القرآن و‌العقل نوشته سیدنورالدین اراکی، النکاح والطلاق، کتاب الصلاة.[42]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. انصاری قمی، ناصرالدین، اختران فقاهت، قم، نشر «دلیل ما»، چ 2، ۱۳۷۸، ج 2، ص ۱۱۶۸.
[2]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 68؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، ۶۵۱؛ اراکی، فقهای نامدار، ص ۶۵۲ - ۶۵۳.
[3]. انصاری قمی، اختران فقاهت، همان، ج 2، ص ۱۱۶۸.
[4]. محمدعلی اراکی، مصاحبه، چاپ‌شده در فقهای نامدار شیعه، تألیف عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، چ 3، ۱۳۷۶، ص ۶۵۳؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ج 2، ص ۱۱۶۹.
[5]. اراکی، فقهای نامدار، همان، ص ۶۵۳.
[6]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چ 3، ۱۳۳۲، ج 2، ص ۱۱۶۹ ـ ۱۱۷۰.
[7]. انصاری قمی، ناصرالدین، «شیخ الفقهاء و المجتهدین آیت‌الله العظمی شیخ محمدعلی اراکی»، نشریه مسجد، ش ۱۷، آذر و دی ۱۳۷۳ ص 34.
[8]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، همان، ج 2، ص ۶۸؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ج 2، ص ۱۱۶۹.
[9]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، همان، ج 2، همان ص؛ انصاری قمی، همان، ص ۱۱۶۹ – ۱۱۷۰.
[10]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، همان، ج 2، ص 68؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، همان، ص ۶۵۰؛ ریحان یزدی، علیرضا، آینه دانشوران، مقدمه، تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چ 3، ۱۳۷۲، ص ۱۷۲.
[11]. حائری، شیخ عبدالکریم، نگهبان بیدار، سعید عباس‌زاده، سازمان تبلیغات اسلامی، 1377، ص 50.
[12]. بهبودی، هدایت‌الله، الف لام خمینی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1396، ص 40.
[13]. خرازی، سیدمحسن، روزنه‌هایی از عالم غیب، انتشارات کتاب جمکران، 1397، ص 356.
[14]. انصاری قمی، اختران فقاهت، همان، ج 2، ص ۱۱۷۰.
[15]. انصاری قمی، همان، همان ص.
[16]. صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، ۱۳۸۵، ج 1، ص 65.
[17]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج 2، ص ۶۹؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ج 2، ص ۱۱۷۳؛ مصلحی اراکی، ابوالحسن، خاطرات، ص ۶۶۵ - ۶۶۶.
[18]. انصاری قمی، اختران فقاهت، همان، ج 2، ص ۱۱۷۰–۱۱۷۱؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، صفحات 5 - ۶.
[19]. صالح، جامعه مدرسین، همان، ج 3، ص ۷۲، ۱۰۲، ۱۲۸، ۱۷۴، ۵۰۷ و ۵۳۸.
[20]. مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، مجله حریم امام، ش ۹۸، 5 دی 1392، ص 6؛ سلیمانی، مصطفی، یک قرن وارستگی، مجله حریم امام، ش ۹۸، 5 دی 1392 ص 3.
[21]. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، همان، ج 1، ص ۷۳ و ج 2، ص ۶۹؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم،فقهای نامدار شیعه، ص ۶۶۶؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، همان، ج 2، ص ۱۱۷۳.
[22]. مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ج 1، ص ۴۷ و ج 11، ص ۴۷؛ روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، چ اول، ۱۳۹۰، ج 4، ص ۴۷۳ – ۴۷۴.
[23]. جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 6، بهار ۱۳۸۵، ص ۲۰۲ (طبق این آمار در همان زمان تعداد شاگردان امام خمینی ۵۰۰ نفر، شاگردان گلپایگانی و شریعتمداری هر یک ۳۰۰ نفر، شاگردان علامه طباطبایی ۲۰۰ نفر و شاگردان مرعشی نجفی، عباسعلی شاهرودی و سید محمد داماد هر یک ۱۰۰ نفر بود.). همان همان ص.
[24]. صدرایی خویی، علی، آیت‌الله اراکی (یک قرن وارستگی)، با همکاری ابوالفضل حافظیان، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴، ص 49.
[25]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چ 2، ۱۳۷۴، ج 1، ص 49؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 2، ۱۳۷۷، ج 3 و 4، ص ۱۰۱.
[26]. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی، ج 1، ص ۳ - ۴.
[27]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقاله: «مروری بر حیات سیاسی آیت‌الله العظمی اراکی»، کد خبر: ۶۳۹۱.
[28]. صدرایی خویی، علی، یک قرن وارستگی، علی، یک قرن وارستگی، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، معروف، چ 1، ۱۳۷۹، ج 2، ص ۹۵۲.
[29]. صدرایی خویی، علی، یک قرن وارستگی، ج 2، ص ۹۵۲؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، ص ۷.
[30]. صدرایی خویی، علی، یک قرن وارستگی، ج 2، ص ۹۵۲.
[31]. اراکی، محمدعلی، مصاحبه، مجله حضور، ش ۵ – ۶، ۱۳۷۱، ص ۳۸؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، ص ۷؛ صدرایی خویی، علی، یک قرن وارستگی، ج 2، ص ۹۵۲.
[32]. صحیفه امام خمینی، ج 6، ص 168.
[33]. «نگاهی به تاریخچه نمازجمعه شهر مقدس قم»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ انتشار خبر: ۵ مرداد ۱۳۹۸.
[34]. اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۷؛ مصلحی اراکی، ابوالحسن، خاطرات، چاپ‌شده در فقهای نامدار شیعه، تألیف عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، چ 3، 1372، ص ۶۶۶.
[35]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مقاله: «مروری بر حیات سیاسی آیت‌الله العظمی اراکی»، کد خبر: ۶۳۹۱.
[36]. صالح، جامعه مدرسین، همان، ج 2، ص ۹۵۶.
[37]. عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، همان، ص ۶۷۰ – ۶۷۱.
[38]. صالح، جامعه مدرسین، همان، ج 2، ص ۲۴۸.
[39]. از بیانات ایشان در دیدار اقشار مختلف مردم، 6 دی 1372، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
[40]. روزشمار شمسی، تحقیق: علی حائری و همکاران، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز قم، ناشر: «دفتر عقل»، 1386.
[41]. روزنامه اطلاعات، پنجشنبه 10 آذر 1373، ش 20359، ص 1 - 2.
[42]. عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، ص ۶۶۲ – ۶۶۳؛ صدرایی خویی، علی، یک قرن وارستگی، همان، ج 2، ص ۹۵۳ – ۹۵۴؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، همان، ص ۸.
تعداد بازدید: 16
