07 مهر 1403
مرجان مهدی‌پور
«مستشرقان، روحانیت و انقلاب اسلامی ایران: بررسی و نقد دیدگاه مستشرقان در زمینه نقش روحانیت در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران» نام کتابی است که سعید باغستانی در چهار فصل نگاشته است.
ابتدای کتاب بعد از سخن ناشران مقدمه آمده که نویسنده ضرورت، انگیزه وعلاقمندی خود را برای این پژوهش بیان کرده است. او در این مقدمه 8 صفحه‌ای، اسلامگرایی را از ویژگی‌‌های خاص انقلاب اسلامی می‌داند که مورد توجه اندیشمندان غربی و شرقی قرار گرفته است. همچنین در مقدمه به نقش روحانیت در شکل‌دهی انقلاب، سئوالات اصلی و فرعی پژوهش، فرضیه، ضرورت تحقیق، روش تحقیق (توصیفی ـ تحلیلی)، پیشینه پژوهش و قلمرو پژوهش پرداخته است.
در فصل اول با عنوان «مفاهیم و کلیات» مفاهیم واژه‌های روحانیت (در معنای لغوی و اصطلاحی)، مستشرقان (با تعریف عام و خاص) و نیز مفهوم انقلاب اسلامی توضیح داده شده است. همچنین در بخش کلیات، سابقة تاریخی روحانیت در سه دین یهود، مسیحیت و اسلام آمده است. بخش دیگر این فصل به «علل و انگیزة توجه مستشرقان به «میراث شرق» اختصاص دارد که نویسنده آنها را با سه دیدگاه خوش‌بینانه، بدبینانه و معتدل برمی‌شمارد و دیدگاه خود را معتدل معرفی می‌کند.
فصل دوم «تحلیل مستشرقان از تبیین جریان‌شناسی روحانیت در انقلاب اسلامی» است که با مقدمه آغاز می‌شود. در ابتدای مقدمه آمده است که 5 اتفاق مهم سیاسی - اجتماعی ایران از جمله قیام تحریم تنباکو، نهضت مشروطه، جنبش ملی کردن صنعت نفت، قیام 15 خرداد 1342 و انقلاب اسلامی؛ در دو خصلتِ مهم مردمی و مذهبی بودن مشترک هستند. سپس از دیدگاه مسشترقان نقش روحانیت را در انقلاب اسلامی بررسی می‌کند. در مرحله اول از دیدگاه برخی مستشرقان، روحانیت را در سه گروه غیرسیاسی، محافظه‌کار و رادیکال قرار می‌دهد. در مرحله دیگر روحانیت را با تقسیم‌بندی دوگانه به صورت روحانیت مبارز - میانه‌رو، بنیادگرا – غیرسیاسی و در نهایت موافق ولایت فقیه - مخالف ولایت فقیه مطرح می‌کند. سپس به نظرات چند تن از روحانیان معروف و مشهور در سه گروه غیرسیاسی (آیت‌الله خویی و مرعشی)، میانه‌رو (آیت‌الله گلپایگانی و شریعتمداری) و مخالف یا موافق ولایت فقیه (امام خمینی) می‌پردازد. پس از آن دیدگاه تئوریک و مواضع سیاسی آیات عظام خویی، مرعشی نجفی، سیدمحسن حکیم، سیدمحمدهادی میلانی، سیدعبدالله شیرازی، شریعتمداری و امام خمینی را مطرح می‌کند.
فصل سوم با عنوان «تحلیل مستشرقان از کارکرد روحانیت شیعه در انقلاب اسلامی» نیز با مقدمه‌ای آغاز می‌شود که در آن سؤالات مستشرقان را در باب کارکرد روحانیت شیعی آورده است؛ سپس دو تحلیل از مستشرقان دربارة روحانیت ارائه می‌کند. در مرحله اول تحلیل کارکرد روحانیت در انقلاب اسلامی از جمله کارکردهای تبلیغی، آموزشی، اخلاقی، کلامی و سیاسی آمده است. نویسنده در بخش کارکرد سیاسی به قدرت‌طلبی و انگیزه مادی روحانیت، مدل استبدادی حکومت، نگرش مادی به قدرت، مقایسه روحانی شیعی با کشیش مسیحی، دنیاطلبی یا دنیاگریزی می‌پردازد. باغستانی در مرحله دوم از کارکرد سیاسی، به تحلیل اقتصادی از نقش روحانیت در شکل‌گیری انقلاب اسلامی پرداخته و عوامل آن را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. این عوامل عبارتند از: برجسته‌سازی انگیزه‌های مالی علما، مخالفت علما با اصلاحات ارضی، مخالفت علما با اصلاحات سیاسی ـ اجتماعی، مخالفت علما با سیاست موازنة مثبت و امور خلاف شرع، مخالفت علما با مدرنیزاسیون غربی، رابطة علما با بازار، نگرش مادی به رابطة معنوی علما با مردم و...
«تحلیل مستشرقان از نقش روحانیت در هدایت و معماری انقلاب اسلامی» عنوان فصل چهارم است که با یک مقدمه آغاز می‌شود. سپس به نقش روحانیت در سه بخش هدایت فکری روحانیت، مدیریت و معماری روحانیت در انقلاب اسلامی و نقش روحانیت در مشارکت و سازمان‌‌دهی مردم در انقلاب اسلامی پرداخته است. همچنین در هر بخش نقش روحانیت را از دیدگاه‌های مختلف آورده، در نهایت دیدگاه مستشرقان مورد نقد و بررسی قرار داده است.
در پایان کتاب بعد از جمع‌بندی و نتیجه‌گیری، فهرست منابع و نمایه آمده است. بیش از 200 منبع در نگارش این کتاب استفاده شده است. لازم به تذکر است کتاب برگرفته از پایان‌نامه دکتری سعید باغستانی در رشته تحصیلی «مدرسی معارف - گرایش انقلاب اسلامی» است.
کتاب «مستشرقان، روحانیت و انقلاب اسلامی ایران» با 279 صفحه در سال 1401 توسط مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم چاپ و منتشر شده و در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است.
تعداد بازدید: 22
