سپاه پاسداران

اولین آنها تشکیلات منسجم دولت موقت بود که ابتدا «گارد ملی» نام داشت. در این تشکیلات حجت‌الاسلام حسن لاهوتی با عنوان نماینده امام خمینی حضور داشت و ابراهیم یزدی معاون وقت نخست‌وزیر دولت موقت در امور انقلاب نیز مأمور همکاری با لاهوتی بود.[1] آنان در اسفند ۱۳۵۷ ضمن اعلام موجودیت این تشکیلات، عده‌ای از جمله برخی اعضای اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در آمریکا و کانادا را جذب، و ساختمان ساواک را به عنوان مقر اصلی خود تعیین کردند و در مکان‌هایی چون پادگان اسدآباد به آموزش عقیدتی سیاسی و نظامی افراد پرداختند. محسن رفیق‌دوست، علی فرزین، محمد غرضی، اصغر صباغیان، غلامعلی افروز، و علیمحمد بشارتی اعضای موثر این گروه بودند[2] و علی دانش‌منفرد به عنوان فرمانده این تشکیلات انتخاب شد.[3]

گروه دیگری نیز به رهبری حجت‌الاسلام محمد منتظری (شهید) با گردآمدن در ساختمان گارد شهربانی (محل کنونی اداره گذرنامه) نیرویی ‌نظامی در حراست از انقلاب تشکیل دادند. به اعتقاد آنها این نیرو می‌توانست به عنوان بازوی نظامی انقلاب ایفای نقش کند. به گفته برخی منتظری اولین کسی بود که موضوع تشکیل نیروی نظامی را در روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی مطرح کرد. او عده‌ای از انقلابیون و نیز گروهی را که در لبنان و فلسطین آموزش نظامی چریکی دیده بودند دور هم گردآورد. سید محمد کاظم موسوی بجنوردی و یوسف کلاهدوز از شاخص‌ترین افراد این گروه بودند.[4]

همزمان با فعالیت این دو تشکل، عده‌ای از زندانیان سیاسی مسلمان حکومت پهلوی نیز که تجربه کار تشکیلاتی و مبارزه مسلحانه داشتند، در اندیشه تشکیل بازوی نظامی برای حفظ انقلاب در پادگان جمشیدیه گردآمده با هماهنگی آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و با هدف مقابله با توطئه‌های مسلحانه عناصر حکومت گذشته و خنثی کردن اقدامات احتمالی گروه‌های مسلح مخالف انقلاب، فعالیت‌هایی آغاز کردند. از این گروه نیز می‌توان به جواد منصوری، عباس آقازمانی (ابوشریف) و عباس دوزدوزانی اشاره کرد.[5]

تشکل چهارم که به موازات سه گروه اول شکل گرفت و مدتی به عنوان بازوی نظامی انقلاب عمل کرد عده‌ای از اعضای هفت گروه مسلح مذهبی بودند که با ادغام آنها «سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی» پدید آمد. از شاخص‌ترین افراد این گروه که عمدتاً با آیت‌الله مرتضی مطهری (شهید) در ارتباط بودند، می‌توان به محمد بروجردی (شهید)، مرتضی الویری و محسن رضایی اشاره کرد.[6]

 به غیر از تشکیلات دولت موقت که «گارد ملی» را ابزاری ضروری برای اعمال حاکمیت در کشور می‌دانست، سه گروه دیگر بر این اعتقاد بودند که بازوی نظامی انقلاب باید به طور مستقیم زیر نظر رهبر انقلاب و مستقل از دولت عمل کند. فعالیت‌های آنان نیز عمدتاً با رهنمودهای رهبر انقلاب همراه بود. اعضای شورای انقلاب نیز اعتقادشان این بود که سپاه پاسداران باید با فرمان امام خمینی شکل بگیرد، ولی زیر نظر شورای انقلاب عمل کند.[7]

چهار تشکل یادشده، حدود دو ماه در شرایط بحرانی اول انقلاب فعالیت کردند اما تداخل ماموریت‌های نظامی آنها تنش‌هایی نیز در پی داشت و باید تدبیر دیگری اندیشیده می‌شد. از این رو شورای انقلاب به ادغام این چهار تشکل و ایجاد تشکیلات منسجم و یکپارچه‌ای به نام «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» رای داد و حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی مامور پیگیری این امر شد. او با انتخاب سه نفر از هر تشکل، مجموعه ۱۲ نفره‌ای تشکیل داد و جلسه‌هایی با آنان برگزار کرد تا ترتیب ادغام، و تشکیل سپاه پاسداران و تهیه اساسنامه آن داده شود. نام اعضای این گروه ۱۲ نفری بر اساس منابع مختلف عبارتند: از محمد غرضی، اصغر صباغیان، محسن رفیق‌دوست، عباس دوزدوزانی، جواد منصوری، عباس آقازمانی (ابوشریف)، سید محمدکاظم بجنوردی، یوسف کلاه‌دوز، محمد بروجردی، مرتضی الویری، یوسف فروتن و محسن رضایی. سپس محسن رضایی، محسن رفیق‌دوست و عباس دوزدوزانی به عنوان نمایندگان این تشکل جدید در اواخر فروردین ۱۳۵۸ با هدف کسب موافقت امام خمینی برای تأسیس سپاه پاسداران، راهی قم شدند و به دیدار ایشان رفتند.[8]

تأسیس سپاه

امام خمینی در این دیدار، دستور تشکیل نیرویی مسلح و مکتبی مستقل از دولت موقت و تحت نظر شورای انقلاب، با عنوان «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» را صادر کرد.[9]

در پی این فرمان، سپاه پاسداران از میان نیروهای یادشده و بخشی از نیروهای کمیته‌های انقلاب اسلامی[10] شکل گرفت.[11] سپس عباس دوزدوزانی اولین بیانیه سپاه را تدوین و تنظیم کرد. این بیانیه همزمان با اعلام رسمی تشکیل سپاه در دوم اردیبهشت ۱۳۵۸ در مطبوعات منتشر شد. برای آرم سپاه نیز طرح‌های مختلفی طراحی شد و در نهایت طرح یوسف کلاهدوز (شهید) به تصویب رسید.[12] در این طرح، تاریخ تأسیس سپاه (۱۳۵۷) قید شده، که اشاره به سال آغاز کار ۴ تشکل اولیه دارد.[13]

بعد از تأسیس سپاه، بحث‌هایی در مورد عمر این نهاد مطرح شد. مصطفی چمران (شهید) معتقد بود «سپاه باید همیشه باقی بماند» و آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی می‌گفت: «عمر سپاه تا زمان برقراری نظم در کشور است.» ولی اظهارات روز ۲۰ اردیبهشت حجت‌الاسلام حسن لاهوتی به گذراندن دوره سربازی جوانان در سپاه، و گزینش بعضی از آنان برای حضور بلندمدت در این نهاد اشاره کرد که نشان می‌داد سپاه قرار است نهادی دائمی در کشور باشد.[14]

از جمله مشکلات سپاه در آغاز تشکیل، سازماندهی نیروهای جوان انقلابی در قالب مجموعه‌ای نظامی با حفظ ارزش‌ها و فرهنگ مردمی و تعیین تکلیف داوطلبان وابسته به سازمان‌های سیاسی مسلح و علاقه‌مند به حفظ انقلاب بود.[15]

نخستین مسئولان سپاه

مسئولیت‌های سپاه، در آغاز تأسیس، بر عهده این افراد بود: جواد منصوری فرمانده، یوسف کلاهدوز مسئول آموزش، علی محمد بشارتی مسئول اطلاعات و تحقیقات، سیداسماعیل داوودی مسئول اداری و مالی، مرتضی الویری مسئول روابط عمومی، یوسف فروتن معاون روابط عمومی،[16] عباس آقازمانی مسئول واحد عملیات،[17] محسن رضایی مسئول سازمان اطلاعات،[18] محسن رفیق‌دوست مسئول تدارکات[19] و سیدمهدی هاشمی مسئول واحد نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه.[20]

مدتی پس از تشکیل سپاه، عباس دوزدوزانی به سفارش امام‌خمینی فرماندهی سپاه را بر عهده گرفت.[21] در سوم خرداد ۱۳۵۹ ابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت و فرمانده کل قوا، ابوشریف را به فرماندهی سپاه برگزید.[22] امام‌خمینی در ۲۸ تیر ۱۳۵۹ مرتضی رضایی را که توسط بنی‌صدر و پس از ابوشریف برای تصدی سپاه معرفی شده بود مورد تأیید قرار داد.[23] سپس امام‌ در شهریور ۱۳۶۰ طی حکمی محسن رضایی را به فرماندهی سپاه پاسداران منصوب کرد[24] و وی تا زمان رحلت امام این مسئولیت را بر عهده داشت.[25]

عضوگیری و گسترش سپاه

عضوگیری پاسداران از مساجد آغاز شد. صلاحیت‌های مکتبی و نظامی و وابسته‌نبودن به گروه‌های سیاسی منحرف، از معیارهای اصلی گزینش بود. پس از تثبیت تشکیلات مرکزی سپاه، واحدهای شهرستان‌ها به‌طور خودجوش و به کمک روحانیون و معتمدان و روشنفکران محل تشکیل شد.[26] سپاهیان در آغاز بدون تشریفات و درجه در کنار هم فعالیت می‌کردند و همه لباسی سبزرنگ بر تن داشتند.[27] شمار اعضای سپاه به‌تدریج افزایش یافت.[28] سخنگوی سپاه در خرداد ۱۳۵۸، تعداد افراد سپاه را جزو اسرار نظامی خواند و نیروی ذخیره آن را نیروهای مردمی و بسیجی و بیش از چندین میلیون نفر برشمرد.[29]

سال ۱۳۶۸، در پایان دفاع مقدس، سپاه پاسداران ۱۵ لشکر در اختیار داشت.[30] گروهی از بانوان نیز در سپاه به خدمت مشغول شدند و در امور فرهنگی، امنیتی و هدایت کمک‌های مردمی و پشتیبانی جبهه‌ها فعالیت می‌کردند.[31] در آغاز تشکیل سپاه در سال ۱۳۵۸ مرضیه حدیدچی (دباغ) در شورای فرماندهی سپاه شرکت می‌کرد.[32] وی در سازمان‌دادن به سپاه غرب کشور ایفای نقش کرد و بعداً فرمانده سپاه پاسداران انقلاب همدان شد.[33]

پیش از تشکیل وزارت سپاه پاسداران، هواداران انقلاب اسلامی به‌طور داوطلبانه به سپاه کمک می‌کردند.[34] بنیاد مستضعفان، شورای انقلاب و نخست‌وزیر نیز در تأمین بودجه سپاه کمک می‌کردند و به افراد رسمی حقوق ماهیانه پرداخت می‌شد.[35] ارتش نیز در تهیه لوازم نظامی مورد نیاز، به سپاه یاری می‌رساند.[36] پس از مدتی بودجه این نهاد، وابسته به دولت شد.[37]

جایگاه و هدف سپاه

سپاه پاسداران مهم‌ترین بازوی نظامی انقلاب و نظام اسلامی است. در اصل ۱۵۰ قانون اساسی، نگهبانی از انقلاب و دستاوردهای آن مهم‌ترین فلسفه وجودی این نهاد ذکر شده ‌است. امام‌خمینی پاسداری از اسلام و قرآن،[38] دفاع از دستاوردهای نهضت اسلامی،[39] پاسداری از جمهوری اسلامی و مبارزه با توطئه‌های دشمنان اسلام،[40] پاسداری از استقلال کشور و انتظام امور[41] و مراقبت از شخصیت‌های انقلاب در برابر تروریست‌ها[42] را از انتظارات خود از پاسداران انقلاب برشمرده و از آنان خواستند ضمن هماهنگی با نیروهای دیگر،[43] در رفع نابسامانی‌های عمومی به دیگر قوا یاری رسانند. [44] مسئولان مختلف نظام جمهوری اسلامی نیز پاسداری از مهم‌ترین انقلاب دینی و ضد استبدادیِ تاریخِ معاصر و صیانت از دستاوردهای آن در برابر رقبای داخلی و خارجی و تربیت نیرویی آماده، کارآزموده، دارای اخلاق اسلامی را از اهداف تشکیل سپاه پاسداران برشمرده‌اند.[45]

در نخستین اطلاعیه شورای فرماندهی سپاه، وظایف این نهاد کمک به اجرای امور انتظامی امنیتی و دستگیری عناصر ضدانقلاب، مبارزه مسلحانه با جریان‌های برانداز و مخالف جمهوری اسلامی، دفاع از کشور در برابر اشغالگران بیگانه، همکاری با نیروهای مسلح، کمک به اجرای دستورات دادگستری، حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش جهان اسلام با نظارت رهبری و استفاده از نیروهای انسانی سپاه برای مقابله با حوادث طبیعی و کمک به طرح‌های جمهوری اسلامی شمرده شده‌است.[46]

مقابله با گروه‌های ضدانقلاب و کارشکنی‌های طرفداران حکومت پهلوی از نخستین اقدامات این نهاد بود.[47] برخی از گروه‌های سیاسی که تشکیل سپاه پاسداران را با برنامه‌های خود در تعارض می‌دیدند، با آن به مخالفت برخاستند. سازمان مجاهدین خلق ایران ضمن مخالفت با بقای ارتش، در برابر اعلان تأسیس سپاه پاسداران نیز واکنش نشان داد و آن را به «حرس القومی» کشورهای عربی برای نابودی انقلابیون تشبیه کرد.[48] شیوه برخورد با هواداران حکومت پهلوی از موارد اختلاف دولت موقت با سپاه بود.[49] بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت نیز با سپاه همراهی نمی‌کرد[50] و مخالفان انقلاب، برای تحریک دیگر قوای مسلح علیه سپاه، آن را شبه‌نظامیان نامنظم، احساساتی و رقیب ارتش می‌خواندند.[51]

 امام‌خمینی در برابر حمله مخالفان، از سپاه حمایت می‌کردند. ایشان تصریح کردند «اگر سپاه نبود، کشور هم نبود.»[52] ایشان هراس دشمنان داخلی و خارجی از این نهاد و حمله آنان به سپاه را نشانه قدرتمندی و سودمندی این نهاد برای کشور خواندند و ریشه مخالفت با سپاه را مخالفت با اسلام دانستند.[53] امام به منظور تشویق پاسداران و حمایت مردم از این نهاد نوپا، شغل پاسداری را حرفه‌ای شریف و سنگین برشمردند.[54] همچنین سپاه را از نهادهای بنیادین و جوشیده از متن ملت[55] و مدافع ارزش‌های الهی نظام اسلامی خواندند[56] و تضعیف آن را خیانت به کشور دانستند.[57]

ایشان با اشاره به ضرورت وجود این نیرو برای پاسداری از کشور[58] به علما و امامان جمعه سفارش کردند این نهاد را تقویت کنند و سخنان و خطبه‌های آنان در جهت تضعیف سپاه نباشد.[59] آیت‌الله سیدمحمود طالقانی امام‌جمعه تهران با تأکید بر نقش مثبت سپاه و کمیته‌های انقلاب، تضعیف این دو نهاد را محکوم کردند.[60] آیت‌الله خامنه‌ای نماینده امام‌ در شورای عالی دفاع نیز از این نهاد حمایت کردند[61] و بعدها آن را یکی از دو بازوی نیرومند نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران دانستند.[62] ایشان سپاه پاسداران را به پدیده‌ای تشبیه کردند که «اوایل انقلاب متولد شد، در بستر انقلاب رشد و نمو یافت، و اکنون از ارکان انقلاب و از عناصر تفکیک‌ناپذیر آن است؛ به‌طوری که اگر نباشد، انقلاب با خطرهای جدی روبرو می‌شود.»[63]

اساسنامه و ساختار سپاه

سپاه در آغاز تأسیس زیر نظر شورای انقلاب قرار گرفت و شورای انقلاب برای آن اساسنامه‌ای در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ تصویب کرد[64] و آیت‌الله موسوی اردبیلی رابط میان دولت و سپاه تعیین شد. این مسئولیت بعدها بر عهده آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفت.[65] ایشان تا ۵ اسفند ۱۳۵۸ این مسئولیت را بر عهده داشتند.[66] اساسنامه سپاه نیز در ۱۵ شهریور ۱۳۶۱، در ۴۹ ماده و ۱۶ تبصره به تصویب نهایی مجلس شورای اسلامی رسید.[67] مجلس تغییراتی در اساسنامه اعمال کرد؛ ازجمله فرماندهی شورایی و بخش نهضت‌های آزادی‌بخش از آن حذف شد و سپاه، تحت فرماندهی رهبر انقلاب با هدف نگهبانی از انقلاب قرار گرفت.[68]

ارکان تشکیلاتی سپاه

برابر ماده ۱۳ اساسنامه، ارکان تشکیلاتی سپاه عبارت‌اند از: فرماندهی کل سپاه، وزارت سپاه پاسداران و شورای عالی سپاه.[69] سپاه در سال ۱۳۶۱ دارای وزارتخانه شد و محسن رفیق‌دوست نخستین وزیر سپاه معرفی شد. این وزارتخانه که در جنگ نقش تدارکات را ایفا می‌کرد،[70] در شورای بازنگری قانون اساسی حذف شد و فرماندهی سپاه پاسداران بنا بر اصل ۱۱۰ قانون اساسی زیر نظر فرمانده کل قوا قرار گرفت. سپاه تا سال ۱۳۶۴ تنها نیروی زمینی در اختیار داشت. امام‌خمینی در ۲۶ شهریور این سال با توجه به اصل ۱۵۰ قانون اساسی در ضرورت آمادگی همه‌جانبه سپاه در پاسداری از انقلاب، دستور داد این نهاد به نیروی زمینی و هوایی و دریایی مجهز شود.[71] سپس در سال ۱۳۶۹ به ‌فرمان آیت‌الله خامنه‌ای دو نیروی دیگر با نام‌های «نیروی قدس» و «مقاومت بسیج» به سازمان سپاه پاسداران اضافه گردید و این نهاد در مجموع به پنج نیرو گسترش یافت.[72]

به دنبال این توسعه ساختاری، نمایندگان مجلس قانون سپاه را با توجه به تدابیر و رهنمودهای فرمانده کل قوا بررسی کردند و در تاریخ ۲۱ مهر ۱۳۷۰ این قانون تصویب و با تأیید شورای نگهبان در تاریخ ۲۴ مهر ۱۳7۰ توسط ستاد فرماندهی کل قوا به سپاه ابلاغ شد. این قانون مشتمل بر ۲۳۵ ماده و ۲۰۶ تبصره است.[73]

نمایندگان امام‌ در سپاه

حسن لاهوتی نخستین نماینده امام‌ خمینی در سپاه بود[74] امام‌ در ۲۵ شهریور ۱۳۵۸ از وی خواستند در جلسات شورای عالی هماهنگی سپاه شرکت و شرح کارها را هر هفته به ایشان گزارش کند.[75] لاهوتی پس از چند ماه از این سمت استعفا کرد و آیت‌الله خامنه‌ای مسئولیت‌های وی را بر عهده گرفتند.[76] امام‌ خمینی در ۲۸ خرداد ۱۳۵۹ فضل‌الله محلاتی را به نمایندگی خود در سپاه برگزیدند و به وی سفارش کردند سازمانی برای بازرسی نیروهای مسلح با همکاری نمایندگان رهبری در دیگر نیروهای مسلح، تأسیس کند و به‌طور هفتگی از فعالیت خود گزارش دهند.[77]

امام در اول تیر ۱۳۵۹ در دیدار با مسئولان اطلاعات و تحقیقات سپاه از آنان خواست برای حفظ اسلامیت سپاه و جلوگیری از انحراف فکری و عملی پاسداران و رعایت حق و حقوق مردم و مسائل مورد نیاز به آیت‌الله حسینعلی منتظری، علی مشکینی و حسین راستی کاشانی مراجعه کنند.[78] گستردگی سپاه به‌ویژه توجه به مسئله عقیدتی و فکری پاسداران موجب شد تا امام‌ خمینی نماینده دیگری نیز در سپاه منصوب کنند[79] و در ۲۳ آذر ۱۳۶۰ حجت‎الاسلام سیدحسن طاهری خرم‌آبادی را به نمایندگی در سپاه برگزیدند و از وی خواستند با کمال دقت، در تطبیق قوانین و تصمیمات سپاه با احکام اسلام کوشش کند و بر خط فکری و اعتقادی سپاه در سراسر ایران نظارت دقیق داشته باشد و با کمال قاطعیت از انحرافات و تخلفات جلوگیری کند.[80]

به دنبال مأموریت طاهری خرم‌آبادی در مهر ۱۳۶۱ در پاکستان، حجت‌الاسلام محمدرضا فاکر مسئولیت‌های وی را از طرف امام ‌خمینی بر عهده گرفت.[81] وی ده ماه در این مسئولیت به کار مشغول بود و پس از آن، طاهری خرم‌آبادی دوباره به حکم امام نمایندگی ایشان در سپاه را از سر گرفت.[82] پس از شهادت حجت‌الاسلام فضل‌الله محلاتی در ۱۹ بهمن ۱۳۶۶، حجت‌الاسلام محمود محمدی عراقی تا انتصاب حجت‌الاسلام عبدالله نوری، به عنوان جانشین نماینده امام در سپاه انجام وظیفه ‌کرد.[83] امام‌ خمینی در ۱۸ اسفند ۱۳۶۷ عبدالله نوری را که نمایندگی ایشان در جهاد سازندگی را بر عهده داشت، به نمایندگی خود در سپاه نیز برگزیدند.[84]

فرماندهان سپاه

طبق اصل ۱۱۰ قانون اساسی عزل و نصب فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از اختیارات و وظایف رهبری محسوب می‌شود.[85]

اسامی فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از آغاز تأسیس تاکنون به شرح زیر است:

•  جواد منصوری (از ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ تا ۵ اسفند ۱۳۵۸)
• عباس دوزدوزانی (از ۵ اسفند ۱۳۵۸ تا ۲ خرداد ۱۳۵۹)
• عباس آقازمانی (از ۲ خرداد ۱۳۵۹ تا ۲۷ خرداد ۱۳۵۹)
• مرتضی رضایی (از ۲۲ تیر ۱۳۵۹ تا ۲۰ شهریور ۱۳۶۰)
• محسن رضایی (از۲۰ شهریور ۱۳۶۰ – ۱۹ شهریور ۱۳۷۶)
• سرلشکر پاسدار سید یحیی رحیم صفوی (از ۱۹ شهریور ۱۳۷۶ تا ۱۰ شهریور ۱۳۸۶)
• سرلشکر پاسدار محمدعلی جعفری (از ۱۰ شهریور ۱۳۸۶ تا ۱ اردیبهشت ۱۳۹۸)
• سرلشکر پاسدار حسین سلامی (از ۱ اردیبهشت ۱۳۹۸)

عملکرد سپاه

سپاه پاسداران در همه مأموریت‌ها، از تأمین امنیت داخلی و دفاع مقدس و کارهای فرهنگی تا سازندگی، کارنامه قابل توجهی داشته ‌است. این نیرو در سرکوب و دستگیری نیروهای ضدانقلاب اعم از تروریست‌ها مانند گروه فرقان[86] خان‌های یاغی[87] و حامیان حکومت پهلوی و گروه‌های ضدانقلاب مسلح  مشارکت جدی داشت[88] و با با تجزیه‌طلبان مبارزه کرده است.[89]

سپاه پاسداران موفق شد در سال ۱۳۵۸ غائله قومی و نظامی سازمان خلق عرب را در خرمشهر[90] با هماهنگی ارتش از میان بردارد[91] ازمیان‌بردن فتنه و آشوب چریک‌های فدایی خلق در سال ۱۳۵۸ در ترکمن‌صحرا با همراهی ارتش[92]، و مبارزه با غائله پاوه و کردستان از دیگر فعالیت‌های سپاه است.[93]

خنثی‌سازی و دستگیری عوامل کودتای نقاب در سال ۱۳۵۹[94] با همکاری دیگر نهادهای امنیتی در کارنامه سپاه جای دارد[95] این نیرو در خاموش‌کردن فتنه حزب خلق مسلمان[96] نیز نقش داشت و با رصدکردن کودتای صادق قطب‌زاده علیه جمهوری اسلامی[97] از فاجعه‌ای بزرگ پیشگیری کرد.[98] نیز با همراهی دیگر نیروهای امنیتی توانست توطئه حزب توده علیه جمهوری اسلامی را در سال ۱۳۶۱ خنثی سازد.[99]

مقابله با اقدامات ضد امنیتی سازمان مجاهدین خلق ایران ازجمله جاسوسی برای بیگانگان،[100] کشف خانه‌های تیمی و مقابله با عملیات مسلحانه این گروه علیه نظام جمهوری اسلامی[101] از دیگر برنامه‌های سپاه بود[102] پس از انفجار تروریستی نخست‌وزیری و به شهادت رسیدن محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر در ۸ شهریور۱۳۶۰، امنیت مجلس و ریاست‌جمهوری و مکان‌های حساس به سپاه پاسداران سپرده شد[103] و این نیرو توانست با هماهنگی با کمیته‌های انقلاب اسلامی و دادستانی انقلاب و دیگر نیروهای امنیتی، ضدانقلاب را قلع و قمع کند[104] و امنیت پرواز هواپیماها را تأمین نماید.[105]

احزاب سیاسی و مخالف نظام پس از پیروزی انقلاب با شعار خودمختاری به هدف تجزیه کردستان از ایران و با حمایت بیگانگان، منطقه را ناامن کردند. اشغال پادگان‌های نظامی، ترور و ترساندن افراد بومی و غیر بومیِ طرفدار نظام، مصادره و به‌آتش‌کشیدن اموال دولتی و گرفتن مالیات از مردم ازجمله اقدامات این سازمان‌ها بود.[106] تلاش دولت و نمایندگان امام‌خمینی برای مذاکره با گروه‌های سیاسی و نظامی مخالفان نظام به جایی نرسید.[107] در نتیجه، امام‌ از قوای انتظامی و سپاه خواستند برای نجات مردم به پاوه[108] و کردستان[109] بروند. سپاه با همراهی دیگر نیروها و تشکیل گروه‌های ضربت توانست از سقوط شهرهای کردستان به دست ضدانقلاب جلوگیری کند و امنیت راه‌ها را برقرار سازد.[110] شورشیان، خود را در میان مردم پنهان کردند و پاسداران بدون آسیب‌رساندن به مردم[111] با فعالیت‌های تروریستیِ گروه‌ها مقابله کردند و در این مبارزه شهدای بسیاری تقدیم کردند[112]

سپاه با نشر صدها جزوه و کتاب آموزشی درباره عقاید و اخلاق و دفاع مقدس[113] و دیگر مسائل اجتماعی و انتشار نشریاتی مانند «پیام انقلاب» و «امید انقلاب» به گسترش فرهنگ معنویت در میان افراد جامعه کمک کرد. سپاه در دوره‌ای که هنوز ارگان‌های مسئول کشوری مستقر نشده بودند، وظایف آنان را نیز عهده‌دار بود. مبارزه با احتکار و گران‌فروشی، مبارزه با مواد مخدر، تأمین امنیت راهپیمایی‌های مردمی از فعالیت‌های سپاه بود.[114]

سپاه در دفاع مقدس

در هشت سال جنگ تحمیلیِ عراق علیه ایران[115] بیشتر نیروهای رزمنده از نیروهای تحت فرمان سپاه بودند[116] و با مشارکت در طراحی و عملیات‌هایی مانند شکست حصر آبادان، عملیات طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس اندک‌اندک نبض جنگ را به دست گرفتند.[117]

سپاه در طراحی عملیات‌های بزرگ و مهمی مانند نبرد فاو و خیبر علیه دشمن بعثی ابتکار عمل داشت[118] و توانست با فعالیت‌های بازدارنده، نقش ممتازی در امنیت خلیج فارس و کشتی‌های تجاری ایجاد کند.[119] سپاه به همراهی دیگر نیروهای مدافع کشور ازجمله کمیته‌های انقلاب[120] نیروی هوایی ارتش و هوانیروز،[121] سازمان مجاهدین خلق ایران را در عملیات مرصاد زمین‌گیر کرد[122] و توان آنان را برای ادامه فعالیت‌های نظامی علیه کشور از بین برد.[123]

سپاه با سازماندهی داوطلبان، افزون بر کمک به مردمی‌شدن حکومت، از این نیروی بزرگ برای دفاع و امنیت داخلی کشور استفاده کرد.[124] این نیرو در مبارزه با ناامنی‌های داخلی و جنگ تحمیلی، شهدای بسیاری تقدیم انقلاب و تمامیت ارضی کشور کرده‌است[125] و گروهی از فرماندهان این نیرو چون محمد جهان‌آرا، رضا چراغی، محمد بروجردی، محمود کاوه، ابراهیم همت، حسن باقری و حسین خرازی، در این راه به شهادت رسیدند.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پس از پایان دفاع مقدس با تشکیل قرارگاه خاتم‌الانبیا[126] از توان مهندسی رزمی خود در راه سازندگی کشور استفاده کرد. هم‌زمان با اجرای طرح‌های بزرگ سازمانی، تجهیزات و فن‌آوری نظامی و آموزش نیروهای انسانی نیز رشد و تکامل پیدا کرد و سپاه توان نظامی، موشکی و رزمی‌اش را ارتقا داد[127] و در حوزه سدسازی، ساخت اتوبان و فرودگاه، سازمان دریایی، کشاورزی، بازسازی مناطق جنگ‌زده و احیای جنگل‌ها و کارهای صنعتی فعالیت‌های مهمی را به انجام رساند.[128]

سپاه در سرکوب داعش

سپاه پاسداران در سال‌های پس از جنگ مؤثرترین نیرو در برقراری امنیت در منطقه خلیج فارس بود. این نهاد از طریق «سپاه قدس» طی سال‌های دهه ۱۳۹۰ سهم تعیین‌کننده‌ای در مبارزه با داعش و سایر گروه‌های تکفیری و تروریستی در عراق و سوریه بر عهده داشت و در تقویت گروه‌های مقاومت اسلامی در عراق، یمن، فلسطین، لبنان، سوریه، و... نقش مؤثری ایفا کرد. سپاه در این عرصه شهدای بسیاری نیز تقدیم کرد که از آنها به عنوان «شهدای مدافع حرم» یاد می‌شود. در رأس این شهیدان سردار قاسم سلیمانی است که در ۱۳ دی ۱۳۹۸همراه با همرزم خود «ابومهدی‌المهندس» در نزدیکی فرودگاه بغداد قربانی تروریسم آمریکایی شدند.[129] نیروی دریایی سپاه همچنین حضور پررنگی در رویارویی با توسعه‌طلبی‌ها و رجزخوانی‌های آمریکا و انگلیس در تحولات خلیج فارس داشته و مبارزه وسیع با قاچاق محموله‌های دریایی در آب‌های منطقه را مدیریت کرده است.

اقدامات عمرانی و فرهنگی سپاه

فعالیت‌های سازندگی سپاه پاسداران در کشور زیر نظر قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء^(ص) انجام می‌پذیرد.[130] قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا ^(ص) سازمانی شبه‌دولتی، در سال ۱۳۶۸ به منظور مشارکت در امر بازسازی کشور تشکیل شد.[131] این قرارگاه به‌عنوان سازمانی پروژه‌محور در عرصه‌های عمرانی از جمله نفت، گاز، پتروشیمی، مترو، بناها، آب، راه‌سازی، سدسازی، کشاورزی و مخابرات در داخل کشور در حال فعالیت است.[132]

فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای سپاه نیز زیر نظر قرارگاه فرهنگی اجتماعی بقیة‌الله^(ع) انجام می‌شود.[133] این قرارگاه با هدف فعالیت در عرصه‌های جنگ فرهنگی و رسانه‌ای، حفظ و ترویج دستاوردهای انقلاب و مبارزه با ولنگاری فرهنگی با روش نرم‌افزاری و رسانه‌ای تشکیل شده است.[134]

روز پاسدار

در تقویم ایران، روز سوم شعبان مصادف با سالروز ولادت امام حسین^(ع) به‌عنوان روز پاسدار تعیین شده است. امام‌خمینی در ۶ تیر ۱۳۵۸ و به مناسبت میلاد حضرت سیدالشهدا^(ع) در پیامی به پاسداران انقلاب اسلامی، سوم شعبان، سالروز تولد امام‌حسین^(ع) را روز پاسدار نام‌گذاری کردند[135] و امام‌حسین^(ع) را بزرگ‌پاسدار قرآن کریم و اسلام عزیز شمرد و پاسداران را به پیروی از سیره ایشان فرا خواندند.[136] ایشان انتخاب این روز به نام «روز پاسدار» را بیانگر رسالت بزرگ پاسداران می‌دانستند و معتقد بودند همان‌گونه که امام‌حسین^(ع) از انقلاب الهی پیامبر^(ص) پاسداری کرد و اسلام را نجات داد، پاسداران نیز از انقلاب اسلامی، حراست و حمایت می‌کنند[137] و باید در صدد پاسداری از اسلام و حکومتِ حق و عدل باشند که خود نیازمند متصف‌شدن پاسداران به صفت عدالت است.[138] ایشان حفاظت و پاسداری از اسلام را در برخورد خوب و برادرانه با مردم و رعایت تعادل در رفتارها می‌دانستند.[139]

پی‌نوشت‌ها: