14 بهمن 1403
احمد ساجدی
«سازمان پیشمرگان مسلمان کُرد»، نهادی متشکل از مسلمانان انقلابی بومی کُرد برای تأمین امنیت مناطق غربی ایران بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضدانقلاب در کردستان با ادعای دفاع از خلق کُرد آشوب‌هایی علیه جمهوری اسلامی آغاز کرد که دامنه آن، آذربایجان غربی و بخشی از کرمانشاه را نیز فرا گرفت.[1] برخی از این گروه‌ها مانند سازمان پیکار، چریک‌های فدایی خلق، و کومله مارکسیست بودند.[2] آنان به مراکز و نهادهای انقلابی همچون کمیته‌های مردمی،[3] پایگاه‌های دولتی[4] و حتی مساجد[5] حمله می‌کردند و به نام «فدایی» به فتنه‌گری و کشتن مردم می‌پرداختند.[6] با ناامن‌شدن کردستان، گروه قابل توجهی از متدینان و طرفداران انقلاب به کرمانشاه مهاجرت کردند.[7] در این میان کردهای مسلمان مریوان که درگیر مبارزه با ضدانقلاب بودند از محمد بروجردی فرمانده ستاد غرب کشور درخواست کمک کردند.[8] هیئت‌هایی نیز از سوی امام خمینی[9] و دولت موقت انقلاب برای مذاکره با شورشیان و رفع غائله به منطقه اعزام شدند؛ ولی مذاکرات آنان با کارشکنی معارضان به بن‌بست رسید.[10]
این شرایط منجر به تشکیل ستاد مشترک عملیات سپاه و ارتش شد که بروجردی، ناصر کاظمی فرمانده سپاه پاسداران کردستان، احمد متوسلیان فرمانده سپاه مریوان، علی صیاد شیرازی و احمد دادبین از ارتش جمهوری اسلامی، از اعضای مؤثر آن بودند. پس از چند جلسه رایزنی، محمد بروجردی برای شکستن قدرت ضدانقلاب، طرح تشکیل «سازمان پیشمرگان مسلمان کرد» را پیشنهاد کرد و مقرر شد برای تصویب نهایی، به شورای انقلاب تقدیم شود.[11] از سوی دیگر، کردهای مهاجر به کرمانشاه نیز متقاضی شرکت در مبارزه با ضدانقلاب بودند[12] و ۳۵۰ تن از آنان با هدف تأمین امنیت کردستان به تهران آمدند[13] و در مجلس خبرگان تحصن کردند.[14]
پس از موافقت امام خمینی با تشکیل این نیرو،[15] با تلاش آقایان بهشتی، خامنه‌ای و رفسنجانی[16] طرح تشکیل سازمان پیشمرگان مسلمانِ کُرد تدوین و به شورای عالی سپاه و پس از آن به شورای انقلاب ارائه شد و به تصویب رسید و مسئولیت آن به بروجردی واگذار شد.[17] بدین ترتیب در پاییز ۱۳۵۸ سازمان پیشمرگان مسلمان کرد تشکیل و فعالیت خود را آغاز کرد.[18]
ساختار و اهداف پیشمرگان
سپاه پاسداران در مرحله نخست در کرمانشاه، نیروهای کرد بومی و درگیر با ضدانقلاب را سازماندهی[19] و رحیم احمدی را به عنوان فرمانده این گروه منصوب کرد.[20] این نهاد برای روبه‌رو نشدن با مشکلات، چند ماه بدون نام و نشان فعالیت کرد[21] و پس از آن شاخه‌هایی در پاوه، جوانرود، کامیاران، مریوان[22] و برخی از دیگر مناطق تشکیل داد. در گزینش اعضای پیشمرگ سعی می‌شد از افراد بومی، مؤمن به انقلاب[23] و خوش‌سابقه استفاده شود.[24] به‌تدریج شمار اعضا به 30 هزار تن رسید و فرماندهان گردان‌ها و فرماندهان عملیاتی از پیشمرگان بودند.[25] هسته‌های اولیه این نهاد به مدت دوماه و نیم سلاح‌های سبک و نیمه‌سبک را آموزش دیدند.[26] علی‌اکبر مداحی مسئول آموزش، و پادگان «خضر زنده» در کرمانشاه، محل آموزش پیشمرگان بود.[27] پیشمرگان در قالب گردان‌ها و گروه‌های ضربت ایفای نقش می‌کردند[28] و بودجه آنان از طریق ارتش پرداخت می‌شد.[29]
سازمان پیشمرگان کُرد، انگیزه تشکیل این نهاد را در اطلاعیه‌ای در ۱۶ بهمن ۱۳۵۸ «مبارزه با ضدانقلاب با تکیه بر قرآن و رهنمودهای وحدت‌طلبانه امام خمینی، دوری از تفرقه، جهاد با کفار، دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی و راه امام خمینی، تأمین امنیت منطقه، نجات کردستان از سیطره گروه‌های ضدانقلاب، توجه به مسائل فرهنگی ـ سیاسی» اعلام کرد[30] و از همه مردم دلسوز مسلمان دعوت کرد به این تشکیلات بپیوندند.
واکنش‌ها به تشکیل پیشمرگان
تشکیل سازمان پیشمرگان مسلمان کرد با استقبال اهالی متدین کردستان روبه‌رو شد.[31] مردم برای پیوستن به این نهاد از نقاط مختلف کردنشین، ازجمله جوانرود و حتی مناطقی که در تصرف ضدانقلاب بود، اعلام آمادگی کردند.[32] طوایف و طبقات مختلف مردم کرد عضو آن شدند، ازجمله عشایر شمال و جنوب،[33] مردم شهرهای گوناگون کردستان به‌ویژه کردهای سنندج، بازاریان و معلمان.[34] همچنین گروه قابل توجهی از روحانیان برجسته کردستان با پیشمرگان مسلمان کرد همکاری کردند و برخی از آنان به عضویت این نهاد درآمدند.[35] زنان کرد نیز از پیشمرگان حمایت می‌کردند و در مواقعی دوشادوش همسران پیشمرگ خود می‌جنگیدند.[36] مردم مناطق کردنشین، علاوه بر حمایت‌های معنوی به این سازمان کمک‌های مالی نیز می‌کردند؛ چنانکه لباس‌های هم‌شکل پیشمرگان را آنان می‌دوختند.[37]
پس از سرکوب ضدانقلاب در سنندج در اردیبهشت ۱۳۵۹،[38] مردم از پیشمرگان و دیگر رزمندگان استقبال و مسجد جامع سنندج را چراغانی کردند.[39] همچنین سازمان‌ها، انجمن‌های اسلامی کارگری و دانشجویی ضمن محکوم‌کردن شرارت و تجزیه‌طلبی در کردستان از این نهاد حمایت کردند.[40]
گروه‌های ضدانقلاب به ترور پیشمرگان و پشتیبانان آنان برخاستند[41] و به خانواده‌های رزمندگان کُرد حمله کردند؛ ولی آنان در برابر این مشکلات صبوری کرده[42] و این مشکلات نتوانست آنان را به تسلیم درآورد.[43] با آنکه در آغاز، این نهاد از نظر مالی در تنگنا بود و حقوق اندکی به اعضای آن پرداخت می‌شد[44] و حتی برخی از پیشمرگان برای تجهیز این نهاد، از خود هزینه می‌کردند،[45] تبلیغات علیه این نهاد از سوی ضدانقلاب بسیار بود. آنان اعضای این نهاد را متهم به منفعت‌طلبی می‌کردند.[46] دولت موقت نیز با تشکیل چنین نهادی مخالف بود و از آنان حمایت نمی‌کرد.[47]
ویژگی‌های پیشمرگان
نگاه دست‌اندرکاران این نهاد به‌ویژه بروجردی به منطقه، بر مبانی معرفتی و محرومیت‌زدایی فرهنگی و اقتصادی و معرفی انقلاب از راه اخلاق به مردم استوار بود.[48] رفتار اسلامی و برادرانه فرماندهان با پیشمرگان بسیار مورد توجه بود.[49] آرامش و انصاف و آزاداندیشی و احترام به افکار دیگران،[50] صداقت، ایمان، پایمردی و شجاعت و ایثارِ بروجردی فرمانده سپاه کردستان[51] و اعتماد وی به مردم کرد،[52] موجب جذب جوانان پیشمرگ شد.[53] او به افراد و حتی معارضان اجازه می‌داد که سخن خود را بدون دغدغه بیان کنند و جواب بشنوند.[54] نجابت و تقوا و رفتار نیکوی احمد متوسلیان[55] و رفتار انسانی و اسلامی علی صیاد شیرازی[56] در رفتار نیک پیشمرگان مؤثر بود.
سازمان پیشمرگان کرد، پیش از آنکه تشکلی نظامی باشد، نهادی فرهنگی بود.[57] در میان پیشمرگان روحیه معنوی و اخلاق رواج داشت. جلسات قرائت قرآن برگزار می‌کردند.[58] آنها بسیار مردم‌دوست و ایثارگر،[59] انقلابی، و طرفدار یکپارچگی ایران[60] بودند. رابطه پیشمرگان با پاسدارانِ غیر بومی برادرانه و صمیمی بود. در نماز جماعت به پاسداران اقتدا می‌کردند[61] و با دیگر نیروهای مسلح نیز صمیمیت و همکاری داشتند[62] و از چالاکی، چابکی و توانایی رزمی برخوردار بودند.[63]
توجه به مسائل دینی و قرآنی در سرلوحه فعالیت‌های سازمان قرار داشت،[64] و این گروه نماد وحدت میان شیعه و سنی به‌شمار می‌آمد.[65] شکل‌گیری این سازمان که نخستین تجربه به‌کارگیری نیروهای مردمی و بسیج به منظور دفاع از انقلاب اسلامی در آن منطقه بود،[66] سبب نفوذ و حاکمیت نظام اسلامی در کردستان شد[67] و بر پیوند و همدلی نیروهای بومی هوادار انقلاب و نیروهای غیر بومی افزود.[68] مردم نیز از پیشمرگان حمایت گسترده کردند.[69]
پیشمرگان مسلمان کرد با عملکرد خود ماهیت گروه‌های ضدانقلاب را به مردم ایران نمایاندند.[70] آنان مأموریت‌های خود را به‌گونه‌ای انجام می‌دادند که ضمن پاکسازی منطقه به مردم آسیب نرسد.[71] یکی از عوامل طولانی‌شدن عملیات پاکسازی در مناطق درگیر، پیشگیری از کشته و زخمی‌شدن ساکنان آن مناطق بود.[72]
عملکرد پیشمرگان
شهریور ۱۳۵۸پس از اعلام عفو عمومی از سوی امام خمینی در کردستان،[73] افراد فریب‌خورده بسیاری از گروه‌ها به صورت انفرادی یا گروهی تسلیم شدند و سلاح را زمین گذاشتند[74] عملکرد خوب پیشمرگان نیز موجب شد که عده‌ای از افراد مخالف جمهوری اسلامی داوطلبانه به صف پیشمرگان بپیوندند و منشأ خدمات ارزنده‌ای شوند.[75] پیشمرگان با افراد فریب‌خورده مدارا و با افراد بازداشت‌شده با منطق انسانی و اسلامی رفتار می‌کردند و این خود زمینه تحول و جذب آنان را فراهم می‌کرد.[76] آنان در شناسایی عوامل ضدانقلاب با سپاه و ارتش همکاری مؤثری داشتند و پابه‌پای آنان در پاکسازی‌ها شرکت می‌کردند[77] و به دلیل تجربه و توان جنگ‌های چریکی، سد محکمی در برابر ضدانقلاب بودند.[78] بیشترین تلاش‌های اطلاعاتی در منطقه را این افراد انجام می‌دادند.[79] آنان در نخستین عملیات در زمستان ۱۳۵۸ در جریان آزادسازی کامیاران از دست ضدانقلاب درخشیدند.[80] شهرهای باینگان و نودشه نیز به همت این گروه آزاد شد.[81] در عملیات شکست محاصره پادگان سنندج در اردیبهشت ۱۳۵۹،[82] شکستن محاصره پادگان مریوان و نجات خانواده‌های ارتشیان،[83] پاکسازی شهر مریوان در تیر ۱۳۵۹،[84] آزادسازی بوکان و اشنویه در مهر و آبان ۱۳۶۰ [85] و آزادسازی سقز شرکت فعال داشتند.[86] کمک به شکستن حلقه محاصره ستون اعزامی از سنندج به مریوان به فرماندهی صیاد شیرازی از کارهای دیگر این سازمان بود.[87]
پیشمرگان سال ۱۳۵۹ در پاکسازی جاده‌های مواصلاتی و روستاهای کردستان،[88] سال 1361 در آزادسازی جاده سردشت پیرانشهر،[89] سال ۱۳۶۲ در آزادسازی جاده مهاباد ـ سردشت حضور فعال داشتند[90] و توانستند منطقه را امن سازند.[91] با ایجاد امنیت نسبی، مرکز بزرگ اسلامی غرب کشور که در سال ۱۳۵۹ به هدف سامان‌دادن به امور روحانیون منطقه تأسیس شده بود، فعالیت‌های خود را گسترش داد.[92]
پیشمرگان در دفع تجاوز ارتش عراق به ایران نیز نقش داشتند.[93] آنان در کنار سپاه و ارتش در عملیات قوچ سلطان،[94] عملیات قادر، والفجر ۲ و والفجر ۴ شرکت داشتند[95] و صدها نفر از آنان در کنار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی به شهادت رسیدند.[96] خانواده قادر خان‌زاده از پیشمرگان کرد بانه، شش شهید و یک جانباز در راه خدا دادند.[97] در میان اسیران زندان «دولتو» (زندانی که ضدانقلاب ایجاد کرده بود) که در اردیبهشت ۱۳۶۰ به دست عراق و با اشاره دموکرات‌ها بمباران شد،[98] افراد پیشمرگان مسلمان کرد نیز وجود داشتند.[99] مردم مسلمان کرد ۵۴۰۰ شهید داشتند[100] که 1000 نفر از آنان از اعضای این نهاد بودند.[101] از میان ۵۶۲ شهید زن استان کردستان، گروهی نیز از بانوان پیشمرگان مسلمان کرد بودند.[102]
پیوند پیشمرگان با امام خمینی
پیشمرگان به امام خمینی بسیار علاقه داشتند و خود را فرزندان ایشان می‌دانستند.[103] آنان به‌صراحت دلیل این حرکت خود را دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی و حمایت از راه امام خمینی اعلام می‌کردند.[104] روز ۱۰ اسفند ۱۳۵۸ پیشمرگان در تلگرامی به امام ضمن حمایت از جمهوری اسلامی و انتقاد از مماشات دولت موقت در برابر ضدانقلاب، رفتار دوگانه حزب دموکرات کردستان در مذاکره با دولت، به موازات ادامه جنایت در کردستان را منافقانه خواندند.[105] پس از اعلام سلامتی امام خمینی در پی بیماری ایشان در بهمن ۱۳۵۸، پیشمرگان در اطلاعیه‌ای با آرزوی بهبودی کامل برای ایشان، وی را «پدر انقلاب اسلامی» و وجود ایشان را «حامی مظلومان و درمان‌کننده دردهای مردم کردستان» دانستند.[106]
امام خمینی نیز پیشمرگان مسلمان کرد را محترم دانسته و از نیروهای وفادار به اسلام و انقلاب می‌شمرد. روز ۲۱ اردیبهشت ۱۳۵۹ گروهی از پیشمرگان کُرد در در محل اقامت امام در منطقه دربند تهران با امام دیدار کردند و از دولت جمهوری اسلامی خواستند که آنان را در برابر ضدانقلاب تقویت کنند. امام در این دیدار اطمینان دادند وضعیت درست خواهد شد.[107]
در دیدار گروهی از پیشمرگان کرد در ۱۰ مرداد ۱۳۵۹ با امام خمینی، یکی از پیشمرگان از شرایط نامساعد کردستان شکوه کرد که ایشان به آنان دلداری و امید داد که مشکلات منطقه کردنشین حل خواهد شد.[108] امام در 9 بهمن ۱۳۵۹ در دیدار با مجروحان و خانواده شهدای سپاه و پیشمرگان مسلمان کُرد، با اشاره به شایعه‌افکنان و فتنه‌انگیزی‌های مخالفان اسلام و انقلاب و سخنرانی برخی از سران کشورهای اسلامی در کنفرانس طائف در عربستان با هدف ایجاد اختلاف میان سنی و شیعه در ایران، توصیه کرد به حرف‌های شایعه‌افکنان و کسانی که از سر هوا و هوس سخن می‌گویند، گوش ندهند. مردم ایران همه با هم برادرند و نباید به این سخنان تفرقه‌افکنان توجه کنند که هر دو طایفه زیان خواهند دید.[109]
پس از شرکت پیشمرگان کرد مسلمان در آزادساختن کامیاران، بروجردی با عده‌ای از پیشمرگان به دیدار امام رفتند. پیشمرگان به همراه بنیان‌گذار انقلاب با نان و پنیر و خرما پذیرایی شدند. آنان از سادگی و صفای امام با خوبی و خوشی یاد کردند.[110]
در پی رحلت امام خمینی، توده مردم کردستان به‌ویژه پیشمرگان مسلمان کُرد بسیار متأثر شدند و جمع بسیاری از کردهای اهل سنت برای شرکت در تشییع پیکر ایشان راهی تهران شدند.[111]
شهادت فرمانده پیشمرگان
روز اول خرداد ۱۳۶۲ محمد بروجردی بانی تشکیل سازمان پیشمرگان مسلمان کرد و قائم‌مقام فرمانده قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) بر اثر برخورد خودرو حامل وی با مین در جاده مهاباد ـ نقده به شهادت رسید. بروجردی که از بنیانگذاران سپاه پاسداران بود، از ۲۵ مرداد ۱۳۵۸ در پی فرمان امام خمینی مبنی بر سرکوب تجزیه‌طلبان ضدانقلاب در کردستان تا پایان حیات خود مسئولیت بزرگی در پاکسازی کردستان از وجود عناصر ضدانقلاب داشت.[112]
سازمان پیشمرگان مسلمان کرد سرانجام در سال ۱۳۶۳ با هدف کارایی بیشتر، در سپاه پاسداران ادغام و به صورت بخشی از مجموعه این نهاد به فعالیت خود ادامه داد.[113]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. روحی، نبی‌الله، شکل‌گیری بحران کردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان کرد، مجله مطالعات راهبردی بسیج، ش ۳۴، ۱۳۸۶، ص ۲۳ – ۲۴؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷ – ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، دفتر نشر معارف انقلاب، چ 1، ۱۳۸۳، ص ۳۴۲ – ۳۴۳؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۳ مرداد ۱۳۵۸، ص ۱.
[2]. دریاباری، سیدمحمدحسین، احزاب سیاسی در ایران، مجله یاد، ش ۵۳ – ۵۶، ۱۳۷۸، ص ۴۹۱ – ۴۹۲؛ محمودزاده، محمد، آنها وجب به وجب کردستان را این‌گونه پاکسازی کردند، مجله شاهد یاران، ش ۶۷، ۱۳۹۰، ص ۵۰.
[3]. روحی، همان، ص ۱۴؛ چاپاری، رحیم، خاطرات رحیم چاپاری، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان، خاطرات جمعی از پیشمرگان مسلمان کرد، تدوین محمد فائق‌فرجی، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس کردستان، چ 1، ۱۳۸۵، ج 1، ص ۴۷.
[4]. دریاباری، همان، ص ۴۹۲.
[5]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۹ اسفند ۱۳۵۸، ص 4.
[6]. صحیفه امام، ج 10، ص ۳۳۷.
[7]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱8 اسفند ۱۳۵۸، ص ۱۲؛ چاپاری، همان، ص ۴۸؛ مداحی، علی‌اکبر، تأسیس سازمان پیشمرگان مسلمان کرد، روزنامه جوان، ۱۰ آبان ۱۳۹۳، ص 7.
[8]. اسماعیلی، عباس، مسیح کردستان، مجموعه خاطره، یادمان سردار سرلشکر پاسدار محمد بروجردی، قم، لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب(ع)، چ 1، ۱۳۷۶، ص 101 – 102.
[9]. جلائی‌پور، حمیدرضا، فراز و فرود جنبش کردی (۱۳۵۷–۱۳۶۷)، مجله مطالعات ملی، ش ۲۶، ۱۳۸۵، ص ۹۴.
[10]. صادقی، رضا، علل و عوامل ایجاد بن‌بست در مذاکرات کردستان، مجله نگین ایران، ش ۴۲، ۱۳۹۱، ص ۶۲ – ۷۲؛ محمودزاده، همان، ص ۵۶ – ۵۷.
[11]. شاهد یاران، مجله، فرمانده مقتدر و دوست‌داشتنی، سیری در زندگی‌نامه سردار جاویدالاثر مهندس حاج احمد متوسلیان، ش ۸۱، ۱۳۹۱، ص ۸؛ رفیق‌دوست، محسن، مصاحبه، مجله شاهد یاران، ش ۸۱، ۱۳۹۱، ص ۲۳.
[12]. موسوی، سیدکیارش، مریوان، ستادمرکزی راهیان نور، ۱۳۹۴، ص ۳۴ – ۳۵؛ احمدی، رحیم، خاطرات رحیم احمدی، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۴۲–۴۳؛ روحی، همان، ص ۱۵.
[13]. رستگارپناه، حسن، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲ آذر ۱۳۹۳.
[14]. عبدی سروآباد، امین، خاطرات امین عبدی سروآباد، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۱۲۰.
[15]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۱۹ – ۲۰.
[16]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۱۹ – ۲۰؛ روحی، همان، ص ۲۷؛ رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[17]. صفوی، سیدیحیی(رحیم)، خاطره، چاپ‌شده در مجموعه خاطره یادمان سردار سرلشکر پاسدار محمد بروجردی، قم، لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب(ع)، چ 1، ۱۳۷۶، ص ۱۹۶–۱۹۷؛ نصرالله زنجانی، حسین، مصاحبه، مجله شاهد یاران، ش ۶۷، ۱۳۹۰، ص ۹۵؛ محمودزاده، همان، ص ۵۰.
[18]. موسوی، مریوان، ص ۳۴.
[19]. دقیقی، حسین، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲ آذر ۱۳۹۳ ؛ روحی، همان، ص ۱۵؛ رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[20]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۱۷.
[21]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص 20.
[22]. روحی، همان، ص ۲۷.
[23]. شاهد یاران، فرمانده مقتدر و دوست‌داشتنی، ص ۷ – ۸.
[24]. رستگار، خاطره، ص ۱۵۴ – ۱۵۵.
[25]. مداحی، همان، ص ۷.
[26]. چاپاری، همان، ص ۴۸؛ روحی، همان، ص ۳۱.
[27]. مداحی، همان، ص ۷.
[28]. رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[29]. مداحی، همان، ص ۷.
[30]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۲۵ – ۲۷؛ فائق‌فرجی، محمد، روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۱۳ – ۱۴.
[31]. شاهد یاران، فرمانده مقتدر و دوست‌داشتنی، ص 8.
[32]. اسماعیلی، مسیح کردستان، همان، ص ۷۸ – ۷۹.
[33]. روحی، همان، ص ۳۷.
[34]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص 22 و ۴۱ ؛ روحی، همان، ص ۳۷.
[35]. روحی، همان، ص ۳۷؛ مرکز بزرگ اسلامی غرب کشور، سالنامه سنندج، ۱۳۹۵، ص ۳۷ - ۴۲.
[36]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۹ – ۴۰.
[37]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۴.
[38]. ابوالفتحی، حسین، روزنامه ایران، ۱۵ بهمن ۱۳۸۷، ص ۱۷.
[39]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۴ – ۳۵.
[40]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲ اسفند ۱۳۵۸، ص ۶.
[41]. شاهد یاران، فرمانده مقتدر و دوست‌داشتنی، ص ۸.
[42]. خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت، بیانات سال ۱۳۸۸، ص ۶۳.
[43]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۲۲ –۲۳ .
[44]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۲۵؛ مداحی، همان، ص ۷.
[45]. چاپاری، همان، ص ۵۸ – ۵۹.
[46]. ایازی، کمال، روزنامه اصفهان زیبا، ۱۸ مرداد ۱۳۹۶، ص ۲۳.
[47]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۸ اسفند ۱۳۵۸، ص ۱۲؛ صفوی، خاطره، ص ۱۹۶–۱۹۷.
[48]. نصرالله زنجانی، مصاحبه، ص ۹۵.
[49]. نیک‌روزی، ایرج، خاطرات ایرج نیک‌روزی، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۱۷۵ – ۱۷۶.
[50]. الله‌مرادی، محمد، مجله امتداد، ش ۳۴، ۱۳۸۷، ص ۲۶ – ۲۷.
[51]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۲.
[52]. عسکری، رضا، خاطره، چاپ‌شده در مجموعه خاطره یادمان سردار سرلشکر پاسدار محمد بروجردی، قم، لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب(ع)، چ 1، ۱۳۷۶، ص ۸۶.
[53]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۲.
[54]. الله‌مرادی، روزهای سبز، ج 1، ص ۷۸ – ۷۹.
[55]. بارزگان، صالح، خاطرات صالح بارزگان، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۱۴۷؛ الله‌مرادی، امتداد، ص ۲۷.
[56]. رضایی، خلیل، خاطرات خلیل رضایی، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۱۹۸.
[57]. نوروزی، ایمان و علیرضا کمیلی، بخوانید افسانه نیست، مجله امتداد، ش ۳۴، ۱۳۸۷، ص ۲۴.
[58]. الله‌مرادی، روزهای سبز، ج 1، ص ۶۸ – ۶۹.
[59]. تفاهم، روزنامه، ۷ تیر ۱۳۹۶، ص ۱۲.
[60]. صادقی‌گویا، مصاحبه، مجله شاهد یاران ش ۸۲، ۱۳۹۱، ص ۴۹ – ۵۰.
[61]. مداحی، همان، ص ۷.
[62]. خامنه‌ای، حدیث ولایت، ص ۳۵.
[63]. رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[64]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۲۵.
[65]. جلیلی، سعید، روزنامه جام جم، ۱۱ مرداد ۱۳۹۶، ص ۲.
[66]. فائق‌فرجی، روزهای سبز کردستان، ج 1، ص ۱۴.
[67]. مداحی، همان، ص ۷.
[68]. روحی، همان، ص ۳۵.
[69]. عابدی، یوسف، مصاحبه، روزنامه صبح صادق، ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۶، ص ۱۱.
[70]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۰ اسفند ۱۳۵۸، ص ۴؛ همان، ۲۱ اسفند ۱۳۵۸، ص ۴؛همان، ۲۶ اسفند ۱۳۵۸، ص ۴.
[71]. چاپاری، همان، ص ۵۶.
[72]. الیاسی، محمدحسین، نقش مردم‌یاری در مدیریت بحران با تأکید بر بحران کردستان ایران در دهه ۶۰، مجله مطالعات راهبردی بسیج، ش ۲۵، ۱۳۸۳، ص 8.
[73]. صحیفه امام، ج 9، ص ۴۴۵ – ۴۴۶.
[74]. چوپانی، محمد، خاطرات محمد چوپانی، چاپ‌شده در روزهای سبز کردستان...، همان، ص ۱۰۹.
[75]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۸؛ الله‌مرادی، روزهای سبز، ج 1، ص ۷۷ – ۷۹.
[76]. الله‌مرادی، روزهای سبز، ج 1، ص ۷۷ – ۷۹.
[77]. روزنامه اطلاعات، ۳۰ فروردین ۱۳۶۱، ص ۱ و ۱۵؛ مداحی، همان، ص ۷؛ روحی، همان، ص ۳۰ – ۳۱.
[78]. ایازی، روزنامه اصفهان زیبا، ص ۲۳.
[79]. رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[80]. صفوی، خاطره، ص ۱۹۶ – ۱۹۷؛ فائق‌فرجی، روزهای سبز کردستان ...، ج 1، ص ۱۳ – ۱۴.
[81]. روحی، همان، ص ۳۲.
[82]. اسماعیلی، همان، ص ۲۰۰ – ۲۰۱؛ احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۳۰ – ۳۵؛ ابوالفتحی، روزنامه ایران، ص ۱۷.
[83]. چاپاری، همان، ص ۵۹ – ۶۰.
[84]. موسوی، مریوان، ص ۲۹ – ۳۰ و ۴۲.
[85]. هشترخانی، امیر و دیگران، آذربایجان غربی در گذار از بحران‌های انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی (۱۳۵۷–۱۳۶۷)، تهران، سوره سبز، چ 1، ۱۳۹۵، ج 2، ص ۱۴۸ و ۱۸۵ – ۱۸۶.
[86]. فخری، نادر، مجله تبیان، خبرهای مرکز بزرگ اسلامی غرب کشور، ش ۱۰۳، ۱۳۹۳، ص ۴۸.
[87]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۲۴.
[88]. خامنه‌ای، سیدعلی، روزنامه فرهیختگان، ۲۱ خرداد ۱۳۹۶، ص ۴.
[89]. حیدری، زهرا، سردشت قطعه‌ای از بهشت، ستاد مرکزی راهیان نور، چ 1، ۱۳۶۰، ص ۶۰ – ۶۱.
[90]. صادقی، رضا، آذربایجان غربی در جنگ با ضدانقلاب و دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ 1، ۱۳۹۱، ص ۶۲ – ۶۳ و ۹۶.
[91]. فائق‌فرجی، روزهای سبز کردستان، ج 1، ص ۱۴.
[92]. مرکز بزرگ اسلامی، سالنامه سنندج، ص ۴.
[93]. احمدی، رحیم، خاطرات، ج 1، ص ۴۲.
[94]. عبدی، خاطرات، ج 1، ص ۱۳۴ – ۱۳۵؛ موسوی، مریوان، ص ۶۰.
[95]. رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس؛ موسوی، مریوان، ص ۷۴ – ۷۵.
[96]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۴، ص ۱؛ بهرامی ابهر، پرویز، سفر به بانه دیار خاطره‌ها، روزنامه کیهان، ۱۳ آذر ۱۳۸۹، ص ۱۱.
[97]. رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[98]. احمدی، بتول و دیگران، اوج مظلومیت، مستندی از جنایات ضدانقلاب در مناطق بحران‌زده غرب و شمال غرب کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اصفهان، ستارگان درخشان، چ 1، ۱۳۹۲، ج 1، ص ۵۸ – ۶۸.
[99]. حیدری، سردشت قطعه‌ای از بهشت، ص ۶۴.
[100]. همشهری آنلاین، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۸.
[101]. خبرگزاری فارس، ۱۱ بهمن ۱۳۹۳.
[102]. منصوری، ناهید، روزنامه اعتدال، ۴ تیر ۱۳۹۴، ص ۳.
[103]. ایازی، روزنامه اصفهان زیبا، ص ۲۳.
[104]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲ اسفند ۱۳۵۸، ص ۶.
[105]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱1 اسفند ۱۳۵۸، ص ۴.
[106]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱9 اسفند ۱۳۵۸، ص ۴.
[107]. صحیفه امام، ج 12، ص ۲۸۴.
[108]. رستگارپناه، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[109]. صحیفه امام، ج 14، ص ۲۶ – ۳۱.
[110]. نیک‌روزی، خاطرات، ج 1، ص ۱۷۴ – ۱۷۵.
[111]. خبرگزاری تسنیم، ۱۴ خرداد ۱۳۹۶.
[112]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، انتشارات سوره مهر، ج ۱، سال ۱۳۸۴، ص ۱۵۷ - ۱۵۸ ؛ روزنامه جمهوری اسلامی، 3 خرداد 1362، ص 11.
[113]. مرکز بزرگ اسلامی، سالنامه سنندج، ص ۳۸.
تعداد بازدید: 11
