11 خرداد 1404
احمد ساجدی
امام خمینی، 10 سال پس از برقراری نظام جمهوری اسلامی ایران، در 13 خرداد 1368 رحلت کردند. وی از سال‌ها پیش از انقلاب، از بیماری قلبی رنج می‌بردند. مدتی پس از آن که در 10 اسفند ۱۳۵۷ از تهران برای اقامت به قم رفتند[1]بیماری قلبی ایشان تشدید شد.[2] امام به پیشنهاد دکتر سیدحسن عارفی، در اواخر دی ۱۳۵۸ در خانه شهاب‌الدین اشراقی، داماد ایشان، تحت نظارت پزشکان قرار گرفتند.[3] در بامداد ۳ بهمن ۱۳۵۸ درد سینه ایشان از نو آغاز شد و به زمین افتادند. عارفی با توجه به کمبود امکانات پزشکی در قم با مشورت نزدیکان امام، ایشان را در همان شب با آمبولانس به تهران انتقال داده، در بیمارستان قلب شهید رجایی بستری کردند.[4] با توجه به نزدیک بودن نخستین انتخابات ریاست‌جمهوری[5]، امام در بیمارستان به فرزند خود سیداحمد، سفارش کردند اگر مسئله‌ای برای ایشان پیش آمد، آن را تا پیش از برگزاری انتخابات، پنهان نگه دارند.[6]
پس از مدتی حال امام خمینی بهتر شد و پزشکان سفارش کردند ایشان دوره نقاهت را در آب و هوای مناسب‌تری بگذرانند. از این‌رو منزلی در «دربند» شمیران برای ایشان و همراهان تهیه شد.[7] امام در 12 اسفند بیمارستان را ترک کرده و در خانه جدید، ساکن شدند.[8] پس از مدتی درد قلبی دوباره آغاز شد. پزشکان، تجویز دارو و استراحت و جراحی را پیشنهاد دادند. امام با جراحی مخالف بودند ولی پذیرفتند داروهای تجویزشده را منظم استفاده کنند.[9] محل سکونت امام خمینی در شمیران، به دلیل دشواری دیدارها و اعیانی‌بودن آن مورد پذیرش ایشان نبود و پس از چند ماه، در 29 اردیبهشت 1359 برای سکونت به محله جماران رفتند. با ورود ایشان به جماران گروه پزشکی ثابتی از متخصصان قلب، ریه و داخلی تشکیل شد.[10]
در اوایل سال ۱۳۶۲، دکتر عارفی، پیشنهاد داد به سبب رعایت مسائل درمانی، سیاسی و امنیتی، بیمارستانی در نزدیکی محل سکونت امام تأسیس شود.[11] امام به بیماری تنگی عروق قلب مبتلا بودند و احتمال اینکه عارضه وخیمی مانند سکته، سرطان یا خونریزی برای ایشان به وجود آید، بسیار بود.[12]
امام در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۶۸ به دلیل احساس درد در معده، برای معاینه پزشکی در بیمارستان بقیه‌الله جماران بستری شدند و معاینه کاستروسکپی نشان از سرطان و زخم‌های متعدد معده داشت.[13] ایشان عصر روز ۱ خرداد ۱۳۶۸ برای جراحی داخلی به بیمارستان بقیه‌الله و صبح روز ۲ خرداد ۱۳۶۸ به اتاق عمل منتقل شدند. جراحی را دکتر ایرج فاضل با کمک دکتر منوچهر دوایی و دکتر محمدرضا کلانتر معتمدی انجام دادند.[14]
اعضای خانواده و دفتر امام و مسئولان ارشد کشور، در محل حضور داشتند و رخداد را از طریق تلویزیون مداربسته می‌دیدند.[15] پزشکان پس از عمل، حال امام را رضایت‌بخش اعلام کردند و این خشنودی مردم را در پی داشت[16] اما تبعات پیش‌بینی‌نشده بیماری، چند روز پس از عمل نمایان شد. در ساعت 30 : 14 شنبه سیزدهم خرداد ۱۳۶۸ امام خمینی دچار تهوع و استفراغ شدند؛[17] درصد زیادی از سکته‌های قلبی، با علایم تهوع و استفراغ همراه است.[18]
موضوع وخامت حال امام، به مسئولان کشور اطلاع داده شد.[19] بلافاصله جلسه‌ای با حضور مسئولان انتظامی و امنیتی در یکی از اتاق‌های بیمارستان تشکیل شد و درباره مسائل امنیتی و حفاظتی در جماران و کل کشور به‌ویژه مرزها تصمیماتی گرفته شد.[20] اعضای مجلس خبرگان نیز تلفنی برای جلسه صبح 14 خرداد به تهران فراخوانده شدند.[21]
ساعت 58 : 15 روز 13 خرداد، فشار خون امام به صفر رسید و قلب ایشان از کار ایستاد. با آمادگی تیم پزشکی موقتاً ضربان قلب و تنفس آغاز به کار کرد؛ اما ایشان بی‌هوش بودند.[22] در جلسه دیگری که در محوطه بیمارستان و با حضور پزشکان و مسئولان کشور تشکیل شد، دکتر عارفی تأکید کرد امام از نظر پزشکی حداکثر تا ۲۴ ساعت دیگر زنده خواهند بود. از این‌رو تصمیم گرفته شد برای آماده‌سازی مردم و درخواست دعای خیر آنان اطلاعیه‌ای صادر شود.[23]
سلول‌های سرطانی در بدن امام خمینی منتشر شده بود و در بیشتر اعضای حیاتی مثل مغز، کبد، ریه و قلب اختلال ایجاد کرده بود.[24] ایشان در ساعات بعد از ظهر تنها برای لحظاتی به هوش آمدند، اما سرانجام در ساعت 23 : ۲2 دقیقه شب، قلب ایشان از حرکت بازایستاد.[25]
اطلاع‌رسانی عمومی و بازتاب
اطلاعیه ساعت 30 : 20 دقیقه 13 خرداد که از سوی دفتر امام خمینی منتشر شد، با اشاره به وجود مشکل در سیر درمان ایشان، درخواست دعای خالصانه از ملت داشت[26]؛ به‌ویژه پخش آیه کریمه «اَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ»[27] از رادیو و تلویزیون، معنایی نگران‌کننده با خود داشت.[28] در پی انتشار اطلاعیه، هزاران نفر از مردم، برای آگاهی از حال امام، به سوی جماران شتافتند و خیابان منتهی به جماران پر از جمعیت شد.[29] مردم در حالی شب را به صبح رساندند که نمی‌دانستند در ساعت 23 : ۲2 دقیقه شب گذشته قلب امام از حرکت ایستاده بود.[30] درباره چگونگی اعلام خبر رحلت به مردم، قرار شد به دلیل ضرورت برخی هماهنگی‌ها تا روز بعد صبر کنند.[31] پیش از اطلاع‌رسانی، دستور آماده‌باش کامل در جبهه‌های جنگ نیز داده شد.[32]
مقدمات تشییع پیکر امام
پیکر امام به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد.[33] مأموریت تأمین امنیتِ مراسم وداع، تشییع و خاکسپاری نیز با تصمیم شورای امنیت کشور بر عهده سپاه گذاشته شد.[34]
صبح 14 خرداد، زمینی با قابلیت توسعه، در نزدیکی بهشت زهرا(س) انتخاب شد. مرتضی طباطبایی - شهردار تهران- و محمدعلی انصاری مأمور شدند موقعیت، وضعیت شرعی مالکیت و خرید محلِ مورد نظر را بررسی کنند. پس از آن، شبانه کار مسطح‌کردن و آماده‌سازی آغاز شد.[35]
قطع برنامه‌های عادی و پخش حزن‌انگیز صوت قرآن بدون فاصله پس از اذان صبح 14 خرداد از رادیو، مردمی را که منتظر شنیدن خبر سلامتی امام خمینی بودند، نگران کرد. ساعت 7 صبح، محمدرضا حیاتی، گوینده خبر صدا و سیما با صدایی بغض‌آلود، خبر رحلت امام خمینی را به اطلاع ملت رساند: «اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ»،[36] «یا اَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی»[37] روح بلند پیشوای مسلمانان و رهبر آزادگان، حضرت امام خمینی به ملکوت اعلی پیوست و دل مالامال از عشق به خدا و بندگان رنج‌کشیده صالحش از تپش افتاد...»[38] پس از این پیام، اطلاعیه مشترک مسئولان نظام نیز در تسلیت درگذشت امام خمینی قرائت شد[39] دولت در اطلاعیه‌ای تا پایان هفته را تعطیل رسمی و چهل روز عزای عمومی اعلام کرد.[40]
اگرچه از طریق رادیو از مردم خواسته شد که به سوی جماران حرکت نکنند، اما در برخی مناطق تهران، مردم و دسته‌های عزادار به صورت خودجوش به راه افتادند. گروهی راه جماران در پیش گرفتند و گروهی در برابر ساختمان مجلس، که نمایندگان مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی، اعضای شورای عالی قضایی، هیئت دولت و شورای نگهبان در آن جمع بودند، تجمع کردند.[41]
تشکیل مجلس خبرگان
صبح روز 14 خرداد جلسه رسمی خبرگان رهبری، به ریاست آیت‌الله علی مشکینی، در محل مجلس شورای اسلامی تشکیل شد.[42] در این جلسه، وصیت‌نامه امام خمینی که در صندوق امانات مجلس قرار داشت، گشوده شد.[43] از آنجاکه فرزند امام به سبب تألم روحی حضور نداشت، آیت‌الله خامنه‌ای (رئیس‌جمهور)، وصیت‌نامه را برای حاضران قرائت کرد.[44] دستور جلسه بعد از ظهر، که به‌صورت غیر علنی برگزار شد، انتخاب جانشین امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران بود که پس از بحث‌های زیاد، سرانجام پیشنهاد رهبری آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، با اکثریت قاطع ۶۰ رأی از ۷۴ رأی پذیرفته شد.[45]
مراسم وداع و نماز
مراسم وداع امت با امام به روز 15 خرداد در مصلای تهران و اقامه نماز و تشییع پیکر، به روز 16 خرداد موکول شد.[46] مصلای تهران از نخستین ساعات بامداد 15 خرداد تا صبح روز بعد، در حالی‌که پیکر امام در سردخانه کوچک شیشه‌ای بر فراز بلندی قرار داشت، شاهد وداع میلیون‌ها نفر از سراسر کشور با ایشان بود.[47] ساعت 35: 7 صبح 16 خرداد، جمعیت انبوه مردم به امامت آیت‌الله‌العظمی سید محمدرضا گلپایگانی، بر پیکر امام خمینی نماز گزاردند.[48] سپس پیکر ایشان با خودرویی ویژه به سمت بهشت زهرا(س) حرکت داده شد.[49]
تشییع و خاکسپاری
موج میلیونی مشایعت‌کنندگان مسیر مصلای تهران تا بهشت زهرا(س) را با پای پیاده برای همراهی با پیکر امام طی کردند.[50] حضور گسترده مردم به حدی بود که مراسم تدفین به دفعات، عقب افتاد.[51] تابلوهای پارچه‌ای با نام شهرهای مختلف نشان از حضور مردم این شهرها در مراسم داشت. بیش از هفتاد تن از خبرنگاران خارجی در تهران بودند.[52] در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا(س)، به دلیل متوقف شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت 30 : 10 در محل دفن به زمین نشست،[53] اما در یک لحظه تابوت بر دستان مردم و به هر سو کشیده می‌شد.[54] حجت‌الاسلام علی‌اکبر ناطق نوری با کمک تعدادی از سپاهیان حاضر در محوطه، تابوت را از مردم گرفته، آن را روی سقف آمبولانس قرار دادند؛ ولی به محض نزدیک‌شدن به محل مرقد بار دیگر تابوت به میان مردم کشیده شد. در این هنگام تکه‌هایی از کفن امام خمینی پاره شد.[55] وقتی برای بار دوم ناطق نوری موفق شد تابوت را از مردم بگیرد، با عبای خود روی تابوت را پوشاند و تا رسیدن بالگرد برای حفظ تابوت، خود را سپر قرار داد و سپس پیکر امام به سختی از دست‌های مردم مجدداً به بالگرد انتقال یافت.[56]
بالگرد، از بهشت زهرا(س) به دانشکده افسری و از آنجا به اردوگاه منظریه (شمال جماران) رفت تا پیکر امام بار دیگر به جماران منتقل شود.[57] پس از انتقال پیکر به سردخانه بیمارستان، بار دیگر با برد یمانی - که متعلق به آیت‌الله خامنه‌ای بود - کفن انجام شد[58] بعد از ظهر همان روز، پیکر در یک تابوت دردار فلزی، به بهشت زهرا(س) بازگردانده شد.[59] در بهشت زهرا(س) با وجود گرمای شدید و تراکم جمعیت، و با وجود اعلام عقب‌افتادن مراسم تدفین، مردم عزادار همچنان منتظر رسیدن پیکر امام بودند.[60] پس از آرامش نسبی، بالگرد حامل پیکر در محوطه به زمین نشست و هم‌زمان گروه سرود مشغول نواختن سرود جمهوری اسلامی شد.[61] محوطه عمدتاً با نیروهای پاسدار و انتظامی پر شد. آنان تابوت امام را بر دست گرفته و به کنار قبری که همان روز حفر شده بود آوردند.[62] ناطق نوری با کمک دو نفر پیکر را داخل قبر گذاشت.[63]
واکنش‌های خارجی
خبر رحلت امام در صدر اخبار جهان قرار گرفت[64] و مسلمانان زیادی در جهان، اعم از شیعه و سنی مجالس سوگواری و ترحیم بر پا کردند.[65] هر یک از تحلیلگران در پنج قاره جهان از نگاه خود به تحلیل این موضوع پرداختند.[66] در این میان به جز عوامل ضدانقلاب، سلطنت‌طلب‌ها و برخی رسانه‌های وابسته، بقیه با احترام از امام خمینی یاد کردند.[67]
تلاطم ایران در روز 14 خرداد و انتخاب جانشین امام خمینی، ناظران سیاسی را به تغییر لحن درباره ایران واداشت.[68] خبرگزاری‌های رویترز، بی‌بی‌سی، رادیو رییم صهیونیستی و... که مدعی محبوبیت نداشتن امام در میان مردم بودند، در روز 15 خرداد پس از حضور میلیونی مردم در مصلی برای خداحافظی با پیکر ایشان، از این حضور با شگفتی یاد کردند و این اجتماع را پس از آغازین روزهای انقلاب، بزرگ‌ترین اجتماع مردم خواندند.[69] یونایتدپرس نوشت: «بیشتر جمعیت تهران و میلیون‌ها نفر از شهرستان‌ها که به پایتخت آمده بودند، در مراسم تشییع شرکت کردند.» برخی خبرگزاری‌ها مانند بی‌بی‌سی تصاویر حضور مردم در تشییع را با تصاویر 12 بهمن ۱۳۵۷ مقایسه کردند.[70]
رهبران، مقامات، شخصیت‌ها، و سازمان‌های جهانی نیز با حضور یا فرستادن پیام، درگذشت امام را تسلیت گفتند.[71] حافظ اسد، رئیس‌جمهور سوریه، امام خمینی را امام همه مسلمانان نامید و تأکید کرد: «با رحلت او، ایران و جهان، فقیهی عالیقدر را از دست داد.»[72] غلام اسحاق‌خان، رئیس‌جمهور پاکستان، ضمن حضور در مراسم خاکسپاری، گفت: «امام خمینی فصلی تابناک از تاریخ را ساخت و رحلتش جهان اسلام را در ماتم فرو برد.»[73] جورج بوش، رئیس‌جمهور آمریکا، اذعان کرد با وجود کینه‌ای که از وی به سبب مبارزه علیه منافع آمریکا دارد، از درگذشت او احساس تأسف می‌کند.[74] جیمی کارتر رئیس‌جمهور سابق آمریکا نیز گفت «آیت‌الله خمینی بی‌تردید یکی از مردان بزرگ تاریخ بود؛ و مورخان روزی نشان خواهند داد که او مردی بود که شخصیتش به‌خوبی درک نشده بود.»[75] پاپ ژان پل دوم، رهبر کاتولیک‌های جهان، نیز تأکید کرد «باید درباره آنچه آیت‌الله خمینی در کشورش و بخش وسیعی از جهان انجام داد، با احترام عظیم و تفکری عمیق اظهارنظر کرد.»[76]
خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل، تعداد زیادی از رؤسای کشورها، از جمله راجیو گاندی نخست‌وزیر هند، میخائیل گورباچف، رهبر شوروی و... با حضور در دفاتر سفارت و نمایندگی‌های ایران و امضای دفتر یادبود، تأسف و همدردی خود را با مردم و مسئولان کشور اعلام کردند.[77]
سیدمحمدحسین فضل‌الله از علمای برجسته لبنان، شیخ‌سعید شعبان رهبر جنبش توحید اسلامی لبنان، شیخ محمد بشیر آلبانی مفتی اعظم سوریه، شیخ حسن قناعتلی از علمای ترکیه و بسیاری دیگر، با ستایش از شخصیت امام خمینی، وی را رهبر مسلمانان جهان نامیدند و فقدان او را مصیبت دردناکی شمردند.[78] همچنین مسلمانان اروپا، آفریقا و آسیا تا چهل روز پس از درگذشت امام مراسم سوگواری برگزار کردند.[79] برخی دولت‌ها و کشورهای دیگر مانند لبنان، سوریه، هند، بحرین، افغانستان، تانزانیا، کوبا و لیبی به مناسبت درگذشت امام خمینی از یک تا هفت روز عزای عمومی اعلام کردند.[80]
سوگواری ملت
از نخستین ساعات اعلام خبر درگذشت امام خمینی، سیل جمعیت از نقاط مختلف تهران، با سینه‌زنی به سمت جماران حرکت کردند. صدها هزار نفر از سراسر کشور برای وداع با امام در مصلی و شرکت در مراسم تشییع به تهران آمدند.[81] خبرنگاران خارجی که حیرت‌زده از مراسم فیلم و عکس می‌گرفتند، اذعان می‌کردند این مراسم بدون هیچ برنامه‌ریزی قبلی و کاملاً خودجوش بوده است.[82]
مراسم سوگواری تا چهلم، در سراسر کشور ادامه یافت.[83] مراجع عظام تقلید، درگذشت امام را تسلیت گفتند و مردم را به صبر و آرامش و پاسداشت مقام ایشان دعوت کردند.[84] اندوه عمومی، تاریخ برگزاری امتحانات مدارس و دانشگاه‌ها و کنکور سراسری را یک هفته به تعویق انداخت.[85] روز 17 خرداد ۱۳۶۸، به دعوت رهبری نظام، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای و با حضور انبوه مردم عزادار، مجلس بزرگداشت امام خمینی در دانشگاه تهران برگزار شد[86]؛ مراسمی نیز با حضور مراجع عظام تقلید و اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم برپا شد[87]؛ همچنین شخصیت‌ها و نهادهای مختلف مانند سران سه قوه، جامعه روحانیت مبارز، شورای مدیریت حوزه علمیه قم و دفتر تبلیغات اسلامی، مجالس یادبود برگزار کردند.[88]
بسیاری از مردم از نقاط مختلف ایران برای شرکت در مراسم یادبود رحلت امام و بیعت با رهبر جدید انقلاب، با پای پیاده به تهران می‌آمدند.[89] در روزهای نزدیک به چهلم، کاروان‌های بسیاری برای شرکت در مراسم چهلم به سمت تهران حرکت کردند.[90] بسیاری از مسلمانان دیگر نقاط جهان نیز برای شرکت در این مراسم که روز ۲۲ تیر ۱۳۶۸ در مرقد امام خمینی برگزار شد، به ایران سفر کردند.[91]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. رجایی‌نژاد، محمد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، مجله حضور، ش ۶۳، ۱۳۸۶، ص ۱۸۴.
[2]. خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، به کوشش حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم...، چ 1، ۱۳۷۷ش، ص ۱۱؛ توسلی، محمدرضا، مصاحبه، مجله حوزه، ش ۴۵، ۱۳۷۰، ص ۵۶.
[3]. عارفی، سیدحسن، طبیب دل‌ها، خلاصه گزارش‌های طول درمان و سیر معالجات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چ 2، ۱۳۷۸ش، ص ۵۲.
[4]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۵۵ – ۵۶.
[5]. اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران روز جمعه 5 بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد و ابوالحسن بنی‌صدر به عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران بعد از انقلاب اسلامی انتخاب شد.
[6]. آشتیانی، علی‌اکبر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چ 1، ۱۳۸۰، ج 2، ص 13.
[7]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۶.
[8]. کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ، چ 1، ۱۳۸۹ش، ص ۳۸۱.
[9]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۷.
[10]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۷۳ – ۷۵.
[11]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۱۱۵ – ۱۱۷.
[12]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۱۲۰.
[13]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۱۷۱ – ۱۷۲.
[14]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۱۸۳ – ۱۸۵.
[15]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۱۸۴.
[16]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۶ خرداد ۱۳۶۸، ص ۱ – ۲.
[17]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۲۹.
[18]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۱۳۲.
[19]. بروجردی، مسیح، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ 1، ۱۳۷۷، ص ۱۱۰.
[20]. بروجردی، خاطرات، همان، ص ۱۱۳.
[21]. هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۸، بازسازی و سازندگی، به اهتمام علی لاهوتی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، چ 1، ۱۳۹۱، ص ۱۴۷.
[22]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۳۴.
[23]. بروجردی، خاطرات، همان، ص ۱۱۴؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۴ خرداد ۱۳۶۸، ص ۱۲.
[24]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۳۵.
[25]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۶۱.
[26]. مجله حضور، ج 1، ص ۱۰۵؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه اربعین رحلت امام‌خمینی ۱۶ خرداد ۱۳۶۸، ص ۴؛ روزنامه جمهوری اسلامی، 14 خرداد ۱۳۶۸ ص 1 - ۱۲.
[27]. قرآن کریم سوره نمل، آیه ۶۲.
[28]. یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه اولین سالگرد رحلت امام‌خمینی، ۱۳۶۹ش، ص ۴.
[29]. مجله حضور، ج 1، ص ۱۰۵ – ۱۰۶؛ چهل پرده اشک، همان، ص ۴.
[30]. عارفی، طبیب دل‌ها، همان، ص ۶۶۱؛ میریان، خاطرات، سیدرحیم، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ 1، ۱۳۷۷ش، ص ۶۴.
[31]. بروجردی، خاطرات، ص ۱۱۵؛ امام‌خمینی به روایت آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ 1، ۱۳۸۵ش، ص ۴۲۳.
[32]. هاشمی رفسنجانی، بازسازی، همان، ص ۱۴۷.
[33]. سلیمانی، حسین، چاپ‌شده در خاطرات خادمان و پاسداران امام‌خمینی، تهران، عروج، چ 1، ۱۳۸۷، ص ۲۰۹ - ۲۱۱؛ میریان، خاطرات، همان، ص ۶۴.
[34]. عروج، خسرو، مصاحبه، خبرنگاران جوان، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۳۹۳.
[35]. انصاری، محمدعلی، همان، ص ۲۳ – ۲۵؛ بروجردی، خاطرات، همان، ص ۱۱۵.
[36]. سوره بقره، آیه ۱۵۶.
[37]. سوره فجر، آیات ۲۷ – ۳۰.
[38]. پیام انقلاب، مجله، مجله، ش ۲۶۰، ۱۳۶۹، ص ۵.
[39]. دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چ 2، ۱۳۷۷ش، ج 1، ص ۴۱۴ – ۴۱۵.
[40]. پیام انقلاب، همان، ص ۲۶.
[41]. یاد یار، همان، ص ۴ – ۵.
[42]. هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ص ۱۴۸ – ۱۴۹.
[43]. هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۹؛ امینی، ابراهیم، خاطرات آیت‌الله ابراهیم، حاج‌امینی نجف‌آبادی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۹۲ش، ص ۲۹۲.
[44]. امینی، ابراهیم، همان، همان ص؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ص ۴۲۴.
[45]. هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ص ۱۵۰ – ۱۵۱؛ روزنامه جمهوری اسلامی، 20 خرداد ۱۳۶۸، ص ۱۴ - ۱۵.
[46]. یاد یار، همان، ص ۵.
[47]. یاد یار، همان، ص ۵؛ کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، ج 1، ص ۴۱۵.
[48]. کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، همان، ص ۳۸۵.
[49]. یاد یار، همان، ص 6.
[50]. انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ 20، ۱۳۸۰ش، ص ۲۰۹؛ حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، ۱۳۸۲ش، ص ۹۰؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ خرداد ۱۳۶۸، ص 1.
[51]. حائری، روزشمار شمسی، همان، ص ۹۰.
[52]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۵ خرداد ۱۳۶۸؛ یاد یار، همان، ص ۶ و ۶۱.
[53]. روزنامه جمهوری اسلامی، 17 خرداد ۱۳۶۸؛ یاد یار، همان، ص 6.
[54]. یاد یار، همان، ص ۶.
[55]. ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات علی‌اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۴ش، ج 2، ص ۱۱۶.
[56]. ناطق نوری، خاطرات، همان، ج 2، ص ۱۱۶ - ۱۱۷.
[57]. ناطق نوری، پا به پای آفتاب، همان، ج 6، ص ۸۰.
[58]. توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چ 1، ۱۳۸۰ش، ج 2، ص ۱۱۵؛ ناطق نوری، پا به پای آفتاب، ج 6، ص ۸۰ – ۸۱.
[59]. ناطق نوری، پا به پای آفتاب، ج 6، ص ۸۱؛ ناطق نوری، خاطرات، ج 2، ص ۱۱۸.
[60]. یاد یار، همان، ص ۶.
[61]. اطلاعات هفتگی، مجله، ش ۲۴۳۸، ۱۳۶۸، ص 7.
[62]. یاد یار، ص 6.
[63]. ناطق نوری، پا به پای آفتاب، ج 6، ص ۸۱.
[64]. پیام انقلاب، مجله، ص ۵۶؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۶ و ۱۷ خرداد ۱۳۶۸.
[65]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱7 و ۱8 خرداد ۱۳۶۸.
[66]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱7 و ۱8 خرداد ۱۳۶۸؛ سپهری، محمد، خورشید بی‌غروب، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چ 1، ۱۳۶۹ش، ص ۱۵۹ – ۲۲۲.
[67]. پیام انقلاب، مجله، همان، ص ۵۶.
[68]. چهل پرده اشک، همان، ص ۴۱.
[69]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۷ و ۲۰ خرداد ۱۳۶۸؛ پیام انقلاب، مجله، همان، ص ۵۶ – ۵۷.
[70]. پیام انقلاب، مجله، همان، ص ۵۶ – ۵۷.
[71]. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، جهان در سوگ، تهران، چ 1، ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵، ج 1، تمام صفحات.
[72]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۶ خرداد ۱۳۶۸؛ مؤسسه تنظیم، همان، ج 2، ص 49.
[73]. مؤسسه تنظیم، همان، ج 2، ص 41.
[74]. اطلاعات هفتگی، ویژه دومین سالگرد، ۱۳۷۰ ، ص 10.
[75]. جوانان امروز، مجله، همان، ج 30، ش 1233.
[76]. سپهری، خورشید بی‌غروب، همان، ص ۶۱.
[77]. روابط عمومی، امام و انقلاب، ج 2، ص ۱۶۵– 167.
[78]. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، جهان در سوگ، ج 1، بیشتر صفحات؛ سپهری، خورشید بی‌غروب، ص ۲۷ – 59.
[79]. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، جهان در سوگ، ج 2، بیشتر صفحات؛ یاد یار، همان، ص ۴۸ –۵۰؛.
[80]. مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ج 2، بیشتر صفحات؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۷–۲۰ خرداد ۱۳۶۸.
[81]. پیام انقلاب، مجله، همان، ص 26.
[82]. پیام انقلاب، مجله، ص 25.
[83]. جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸ – ۲۴ خرداد ۱۳۶۸، صفحات ۴ - ۷؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۳۰ خرداد ۱۳۶۸، ص ۲؛ و بیشتر روزنامه‌های این دوره.
[84]. مشکوه، همان، صفحات 36 - 38.
[85]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۰ خرداد ۱۳۶۸، ص 2 - 4.
[86]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۸ خرداد ۱۳۶۸، ص 8.
[87]. روزنامه جمهوری اسلامی، ص ۱؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۱ خرداد ۱۳۶۸، ص 2.
[88]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۸ خرداد ۱۳۶۸، ص ۷؛ همان، ۱۹ خرداد ۱۳۶۸، ص 1.
[89]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۰ خرداد ۱۳۶۸، ص 13.
[90]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۴ تیر ۱۳۶۸، ص ۴؛ همان، ۱۸ تیر ۱۳۶۸، ص ۴؛ مشکوه، ص 93.
[91]. روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۱ تیر ۱۳۶۸، ص ۱۲؛ مشکوه، ص 93.
تعداد بازدید: 17
