27 آبان 1403
احمد ساجدی
تحریم اقتصادی» از ابزارهای فشار آمریکا بر دولت‌های مستقل است.
سابقه اولین تحریم اقتصادی ایران توسط آمریکا به اردیبهشت ۱۳۳۰ برمی‌گردد؛ زمانی که محمد مصدق توانست با حمایت مردم و روحانیت، نفت را ملی کند. در 27 و 28 این ماه به ترتیب دولت‌های انگلیس و آمریکا با انتشار بیانیه‌هایی، ملی‌شدن صنعت نفت در ایران را خلاف عرف بین‌المللی خواندند[1] و دولت آمریکا اعلام کرد: «شرکت‌های نفتی آمریکا از این پس مایل به مشارکت در فعالیت‌های نفتی ایران نیستند.»[2]
با این بیانیه، آمریکا در حمایت از انگلیس، واردات نفت از ایران را متوقف کرد. این اولین تحریم نفتی در تاریخ ایران بود که دولت محمد مصدق را با بحران مواجه کرد؛ بحرانی که سرانجام به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آمریکا مجدداً «تحریم اقتصادی» را در رفتار خود با ایران پی گرفت.[3] بهانه این اقدام تسخیر سفارت آمریکا در تهران (۱۳ آبان ۱۳۵۸)، و گروگان‌گیری تعدادی از جاسوسان سفارت، و با هدف واداشتن دولت ایران به آزادی گروگان‌ها صورت گرفت. اصلی‌ترین موارد تحریم، جلوگیری از صدور قطعات یدکی و ابزارهای نظامی به ایران(18 آبان)، ممنوعیت واردات نفت از ایران(22 آبان)، و سپس مسدودکردن دارایی‌های ایران در بانک‌های آمریکایی(24 آبان) بود.[4]
پس از این تصمیم، آمریکا تلاش کرد تا سازمان ملل و جامعه جهانی را با تحریم‌های خود علیه ایران همسو سازد. وقتی در این سیاست ناکام ماند، ابتدا روابط سیاسی با ایران را در 19 فروردین 1359 قطع کرد،[5] سپس در 29 فروردین همان سال هر نوع واردات از ایران را ممنوع اعلام کرد[6] و در 5 اردیبهشت با هواپیماها و بالگردهای نظامی به منطقه طبس بحمله کرد که شکست خورد.[7] پس از شکست این مداخله که به بهانه آزادسازی گروگان‌های آمریکایی صورت گرفت، در 30 اردیبهشت تعدادی از کشورهای اروپایی در هم‌پیمانی با آمریکا آمادگی خود را برای شرکت در یک رشته تحریم علیه ایران اعلام کردند[8] و این تحریم‌ها عملاً از اول خرداد 1359 به اجرا گذارده شد.[9]
موج دوم اقدامات تحریمی آمریکا علیه ایران زمانی شکل گرفت که دولت آمریکا به دلیل بمب‌گذاری در پایگاه نظامی آن کشور در لبنان در اول آبان ۱۳۶۲، ایران را در فهرست «کشورهای حامی تروریسم» قرار داد و در پی آن، صادرات تجهیزات نظامی و کالاهای دارای مصارف دوگانه نظامی و غیر نظامی به ایران را ممنوع کرد و موجب محدودیت کمک‌های مالی، از جمله اعطای وام بانک جهانی به ایران شد.[10] آمریکایی‌ها سپس تا چند سال هر از گاهی یک‌بار دامنه این محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها را گسترش دادند. این تحریم‌ها در تمام سال‌های «دفاع مقدس» علیه ایران ادامه یافت.[11] شدیدترین فشارها و تحریم‌های این دوره بعد از درگیری مستقیم نظامی آمریکا با ایران در خلیج فارس در سال ۱۳۶۶ اعمال شد.[12] در این مرحله، آمریکا در صدد متوقف کردن صادرات نفت ایران به کشورهای غربی و محدودکردن تجارت آنها با ایران برآمد[13] و به برخی کشورها، مانند ژاپن نیز فشار آورد تا از روابط تجاری خود با ایران بکاهند.[14]
در طول دهه 1370 که ایران سرگرم بازسازی ویرانه‌های پس از جنگ تحمیلی بود، آمریکا با ادعای «دستیابی ایران به فناوری تولید و کاربرد جنگ‌افزارهای نظامی»، جمهوری اسلامی ایران را تحت تحریم تجهیزات و مواد مرتبط با تولید سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیک و همچنین تحریم کالاهای دومنظوره قرار داد.[15]
در سال‌های ریاست جمهوری بیل‌کلینتون در آمریکا (1371 تا 1379) تحریم‌هایی با عنوان «مهار دوجانبه ایران و عراق» (۱۳۷۲)، و لایحه تحریمی موسوم به «قانون داماتو» حاوی ممنوعیت سرمایه‌گذاری در منابع نفت و گاز ایران (۱۳۷۵) برقرار شد.[16]
البته کلینتون، پیش از تصویب «قانون داماتو»، با حضور در جمع اعضای «کنگره جهانی یهود» در نیویورک در 10 خرداد 1375، و در حالی‌که عرقچین یهودی بر سر داشت، برای خوش‌آمد صهیونیست‌ها تصمیم کشورش برای قطع کلیه روابط بازرگانی و هرگونه سرمایه‌گذاری در ایران را اعلام کرده بود.[17]
در سال‌های ریاست جمهوری بوش پسر (1379 تا 1388) «قانون داماتو» تمدید شد و پس از واقعه ۱۱ سپتامبر (شهریور 1380) توسط گروه بن لادن، دولت آمریکا ایران را «محور شرارت» نامید و کلیه تحریم‌های پیشین را با افزودن موارد جدید، تشدید کرد.[18]
از دوره باراک‌اوباما (1388 تا 1396) به بعد نیز اتهاماتی چون توانمندسازی هسته‌ای، پشتیبانی از حزب‌الله لبنان و حمایت از تروریسم، بهانه‌هایی برای وضع مقررات تحریمی جدید علیه ایران شد.[19] به تدریج افراد، شرکت‌ها، بانک‌ها، شخصیت‌های حقوقی، حقیقی، قضایی، سیاسی، نظامی، و... در فهرست تحریم‌ها قرار گرفتند. هر فرد یا شرکت یا مؤسسه‌ای که قطعه‌ای برای رشد فناوری هسته‌ای ایران تهیه و ارسال می‌کرد، تحریم می‌شد. آمریکایی‌ها و سپس هم‌پیمانان اروپایی آنها در این تلاش حتی از گزارش‌های دروغین اعضای سازمان مجاهدین خلق نیز به عنوان منابع تصمیم‌گیری خود برای تشدید تحریم‌ها استفاده می‌کردند.[20] این گزارش‌ها و تصمیمات بعدی آمریکایی‌ها، ابزارهای فشار بر شورای امنیت سازمان ملل برای صدور قطعنامه‌هایی علیه فناوری هسته‌ای ایران نیز شد. در فاصله 1385 تا 1389 شش قطعنامه علیه برنامه‌های هسته‌ای ایران در شورای امنیت به تصویب رسید.[21] با صدور هر قطعنامه، تعداد بیشتری از متحدان آمریکا به صف تحریم‌ها می‌پیوستند.[22]
از طرفی به دلیل ارتباطات وسیع سیاسی و تجاری با کشورهای مختلف جهان، آمریکا بسیاری از تحریم‌هایش علیه ایران را توانسته بود عملاً به کشورهایی که مایل به شرکت در تحریم‌ها نبودند، تسری دهد. برای مثال برخی از دولت‌ها که عمده سهام شرکت‌های نفتی فعال در کشورشان متعلق به سرمایه‌گذاران آمریکایی بود، مجبور به پیروی از تحریم‌های آمریکا شدند. همچنین، تعدادی از کشورها و شرکت‌های خارجی نیز از بیم اقدامات تلافی‌جویانه آمریکا، از جمله محدود کردن دسترسی به امکانات و تسهیلات مالی و تجاری آمریکایی، به درجات مختلف از این تحریم‌ها تبعیت کردند.[23]
آمریکا، اتحادیه اروپا، و سازمان ملل عملاً به سه منبع اعمال تحریم علیه ایران طی دو دهه 1380 و 1390 تبدیل شده بودند؛ تحریم‌هایی که آمریکایی‌ها سکاندار اصلی آن بودند.
تحریم‌های آمریکایی‌ها علیه ایران در تمام طول ۴۵ سال اخیر با شدت و ضعف ادامه داشته و همه رؤسای جمهوری آمریکا در اعمال این تحریم‌ها و فشارها نقش داشتند. این تحریم‌ها در دوران دونالد ترامپ (۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹) به حدی افزایش یافت که بعضی منابع آمریکایی تصریح داشتند که دیگر هیچ مقام و شرکت و بانک و سازمان دولتی یا خصوصی در ایران وجود ندارد تا در پوشش تحریم‌های آمریکا قرار گیرد. در نتیجه تحریم‌ها از اواخر زمامداری ترامپ، رفته‌رفته مشروعیت جهانی و طبعاً حمایت متحدان آمریکا را از دست دادند. تصمیمات تحریمی دوران دونالد ترامپ غالباً فاقد حمایت شورای امنیت سازمان ملل بود و از پشتیبانی بین‌المللی برخوردار نشد.[24]
ترامپ وقتی از کاخ سفید کنار رفت، جسته و گریخته به بعضی خطاها و تصمیمات شتاب‌زده خود در تحریم ایران و دیگر کشورها اقرار کرد. از جمله در شهریور ۱۴۰۳ اعلام کرد «گسترش تحریم‌ها زمینه‌های تدریجی مرگ دلار و هر آنچه را که دلار نماد آن است فراهم کرده و این خطری برای دلار است.»[25] و در جایی گفته بود: «استفاده بی‌رویه از ابزار تحریم، سلطه دلار در جهان را به خطر انداخته است، زیرا دولت‌های تحت تحریم به دنبال استفاده از ارزهایی غیر از دلار هستند.»[26]
آمریکا تا پایان فروردین ۱۴۰۳ با 15 هزار و 373 تحریم فعال علیه کشورهای مختلف، پیشتاز جهانیان در اعمال تحریم‌ها بوده و مدیریت این تحریم‌ها سبب ایجاد بحران در وزارت خزانه‌داری آمریکا شده است.[27] دیک چنی وزیر دفاع اسبق آمریکا نیز گفته است: «70 کشور با دوسوم جمعیت جهان تحت تأثیر تحریم‌های آمریکا قرار دارند.»[28]
آثار و پیامدهای تحریم اقتصادی
تحریم‌های اقتصادی قطعاً بی‌تأثیر نبوده و مشکلاتی مانند محدودیت تجارت بین‌المللی ایران، سقوط ارزش ریال، قطع کمک نهادهای بین‌المللی و دشواری وضع اقتصادی و معیشتی مردم را به دنبال داشته است؛ اما تحریم‌های آمریکا تأثیری در تغییر رفتار ایران در جهت اهداف آمریکا نداشته است. از این‌رو برخی سیاست‌مداران، تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی ایران را موفق و برخی دیگر ناموفق ارزیابی کرده‌اند.[29]
برخی مخالفان تحریم معتقدند نفت ایران در هر صورت، حتی با هزینه بیشتر به فروش می‌رسد[30] و سیاست تحریم به نفع آمریکا نبوده است.[31] چنان‌که پس از سال‌ها تحریم ایران، وزارت خزانه‌داری این کشور اعلام کرد: «تأثیر تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران ناپیدا و تعیین میزان موفقیت آن دشوار است و گره‌خوردن روابط تجاری ایران با جهان و نقش تعیین‌کننده آن در بازار نفت جهان، کار آمریکا را در انزوای اقتصادی ایران مشکل کرده‌است.»[32]
جمهوری اسلامی ایران در خلال تحریم‌ها نه تنها در صحنه بین‌المللی منزوی نشد، بلکه با گرایش به کشورهای جنوب شرقی آسیا، کشورهای مشترک‌المنافع، تحکیم ارتباط با همسایگان، عضویت فعال در پیمان‌های منطقه‌ای، و... زمینه‌های قطع وابستگی به آمریکا را طی چهار دهه اخیر فراهم کرده است.[33]
از سوی دیگر بعضی متحدان راهبردی آمریکا، منافع اقتصادی خود را بر تحریم‌های یکجانبه واشنگتن ترجیح داده و طی یک دهه اخیر، تلاش‌های محسوسی برای تبدیل شدن به یکی از طرف‌های تجاری ایران به کار بسته‌اند.[34]
آمریکایی‌ها طی 45 سال گذشته از یک سو به خاطر اعمال تحریم‌ها امتیاز سرمایه‌گذاری در ایران را از دست داده و از سوی دیگر توان و انرژی قابل ملاحظه‌ای صرف مبارزه با انقلاب اسلامی و براندازی جمهوری اسلامی ایران کرده‌اند. تحریم‌ها نه تنها موجب مهار انقلاب و براندازی نظام نشده، بلکه دستاوردهایی نیز از جمله استقلال، قطع وابستگی اقتصادی به بیگانگان، افزایش حس خودباوری و اتکا به خود، بالابردن قدرت تولید بسیاری از اقلام صنعتی، اقتصادی، نظامی، کشاورزی، و نیازهای مصرفی مردم در داخل کشور را به ارمغان آورده است.[35]
اقتصاد مقاومتی
در مقابل سیاست‌های تحریمی امریکا، آیت‌الله خامنه‌ای بحث «اقتصاد مقاومتی» را مطرح و آن را یک روش مهم در تغییر مسیر حرکت اقتصادی کشور عنوان کردند. اقتصاد مقاومتی تن دادن به ریاضت اقتصادی نیست، بلکه ایجاد زمینه برای تغییر سبک زندگی به سمت حرکت جهادگونه و ایستادگی در برابر نقشه‌های دشمن است. مردم از سبک زندگی مبتنی بر رفاه‌طلبی، تجمل‌گرایی و مصرف‌زدگی غربی پرهیز می‌کنند و روش زندگی خود را بر اساس الگوی اسلامی - ایرانی تنظیم می‌نمایند.
اصطلاح «اقتصاد مقاومتی» برای نخستین‌بار در ۱۶ شهریور ۱۳۸۹ توسط آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار جمعی از کارآفرینان عنوان شد و[36] سپس در مجمع تشخیص مصلحت نظام بررسی و تدوین و تنظیم شد.[37] از آن پس، رهبر انقلاب در پیام‌های نوروزی خود، بیشتر سال‌ها را با عناوین مرتبط با اقتصاد مقاومتی و گرایش به سمت خودکفایی نامگذاری کرده‌اند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، نشر گفتار، ۱۳۷۶، ج 1، ص ۴۴۹.
[2]. مجله الکترونیکی «دوران»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ش 186، مقاله: «70 سال پیش چگونه تحریم شدیم؟»
[3]. متقی، ابراهیم، تأثیر تحریم‌های آمریکا بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، مجله علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، ش ۹، ۱۳۷۹، ص ۴۵ - ۴۶؛ مشیرزاده، حمیرا و هرمز جعفری، قدرت هژمون و دولت‌های انقلابی، مطالعه موردی آمریکا و جمهوری اسلامی ایران، مجله روابط خارجی، ش ۱۳، ۱۳۹۱، ص ۵۵ - ۵۶.
[4]. علیخانی، حسین، تحریم ایران، شکست یک سیاست، ترجمه محمد متقی‌نژاد، تهران، وزارت امور خارجه، چ 1، ۱۳۸6، ص 77 ؛ متقی، همان، ص ۵۳.
[5]. بهروز طیرانی، روزشمار روابط ایران و آمریکا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1379، ص 297.
[6]. علیخانی، همان، ص 92.
[7]. روزنامه اطلاعات و روزنامه جمهوری اسلامی، 6 اردیبهشت 1359، ص 1.
[8]. روزنامه اطلاعات، 1 خرداد 1359، ش 16148، ص 12؛ روزنامه جمهوری اسلامی، 31 اردیبهشت 1359، ش 282، ص 2.
[9]. روزنامه اطلاعات، اول خرداد 1359، ش 16148، ص 12؛ حسین علیخانی، همان، ص 96.
[10]. نوازنی، بهرام، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا در رویارویی با جمهوری اسلامی (۱۳۵۷ـ۱۳۸۰)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۳، ص ۲۴۰؛ متقی، همان، ص ۵۵.
[11]. «رتبه‌بندی تحریم‌های اقتصادی علیه ایران»، نشر مجلس، جمعی از نویسندگان، سال ۲۸ ، ش ۱۰۸، ص ۲۶۱.
[12]. نوازنی، همان، ص ۲۴۱.
[13]. نوازنی، همان، ص ۲۴۱.
[14]. متقی، همان، ص ۵۸ - ۵۹.
[15]. «رتبه‌بندی... »، همان، همان ص .
[16]. «رتبه‌بندی... »، همان، ص 262 ؛ بهروز طیرانی، همان، ص 367.
[17]. بهروز طیرانی، همان، ص 367 ؛ علیخانی، همان، ص 167.
[18]. «رتبه‌بندی... »، همان، ص 262.
[19]. «رتبه‌بندی... »، همان، ص 262.
[20]. مجله گذرستان، «تحریم یا ترور اقتصادی»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، عنوان مقاله: «تعریف و تاریخچه تحریم‌ها علیه ایران».
[21]. خبرگزاری ایسنا، «قطعنامه‌های شش گانه شورای امنیت؛ اسلحه‌ای بدون فشنگ»، کد: 99070503019، تاریخ: ۶ مهر ۱۳۹۹.
[22]. مجله گذرستان، همان، همان مقاله.
[23]. مجله گذرستان، همان، همان مقاله.
[24]. «ارزیابی تحریم‌های آمریکا در دوره اوباما و ترامپ»، پژوهشکده مطالعات راهبردی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
[25]. خبرگزاری ایسنا، «ترامپ: تحریم‌ها باعث مرگ دلار خواهد شد»، ۱۵ شهریور ۱۴۰۳.
[26]. کیهان آنلاین، «هشدارهای ترامپ درباره تحریم‌هایی که به سلطه دلار پایان می‌دهد»، کد خبر: ۲۹۵۰۷۵، تاریخ انتشار: ۱۷ شهریور ۱۴۰۳.
[27]. کیهان آنلاین، همان.
[28]. علیخانی، همان، ص 39.
[29]. برژینسکی، زبیگنیو و اسکو کرافت و ریچارد مورفی، گزارش شورای روابط خارجی ایالات متحده، ضرورت بازنگری در سیاست آمریکا در قبال ایران، ترجمه مجتبی امیری، مجله اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش ۱۱۵ ـ ۱۱۶، ۱۳۷۶، ص ۱۴۶ - ۱۴۷.
[30]. تیمرمن، کنت، گزارش تحریم اقتصادی ایران، مجله سیاست خارجی، ش ۴۱، ۱۳۷۶، ص ۱۸۲.
[31]. برژینسکی و دیگران، همان، ص ۱۵۱.
[32]. قاسمی، مصطفی، تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران و آثار آن، مجله مربیان، ش ۲۷، ۱۳۸۷، ص ۱۹۶.
[33]. مجله گذرستان، همان، مقاله: «تحریم‌های ناکارآمد».
[34]. مجله گذرستان، همان، مقاله: «تحریم‌های ناکارآمد».
[35]. مجله گذرستان، همان، مقاله: «تحریم‌های ناکارآمد».
[36]. روزنامه اطلاعات، ۱۸ شهریور ۱۳۸۹، ش 24844، ص ۷.
[37]. روزنامه اطلاعات، اول اسفند ۱۳۹۲، ش 25815، ص ۱.
تعداد بازدید: 11
