08 تیر 1404
در سال‌های پایانی «دفاع مقدس» که آمریکایی‌ها اطمینان حاصل کردند هیچ امکانی برای پیروزی عراق در جنگ وجود ندارد، همه کوشش خود را به کار بستند تا از پیروزی جمهوری اسلامی ایران جلوگیری به کنند. یکی از این تلاش‌ها حضور روزافزون نظامی آنان در آبهای منطقه خلیج فارس با هدف تهدید و اعمال فشار بر ایران بود.
آمریکایی‌ها در تلاش بودند محیط خلیج فارس را برای تولید و صدور نفت ایران، فعالیت‌های بازرگانی ایران، تردد هواپیماهای ایران و برای حضور نیروهای دریایی ایران ناامن سازند. حمله موشکی و هوایی به کشتی «ایران اجر» در 30 شهریور 1366، حمله به سکوهای نفتی «رشادت» و «رسالت» در 27 مهر 1366، حمله به سکوی نفتی «ساسان» و انهدام آن در 22 فروردین 1367، حمله به سکوهای نفتی «سلمان» و «نصر» و انهدام آنها در 29 فروردین 1367، حمله به پایانه ایرانی «لارک» در 25 اردیبهشت 1367 و سرانجام حمله موشکی به هواپیمای مسافربری ایران در 12 تیر 1367 و ساقط کردن آن و کشتار همه مسافرانش، با همین هدف صورت گرفت.[1]
به عبارت دیگر حمله موشکی به هواپیمای مسافری ایران، در کنار سایر تعرضات و جنایات یادشده، هشداری بود از سوی کاخ سفید مبنی بر اینکه چنانچه جمهوری اسلامی ایران تن به صلح تحمیلی ندهد و دست از حملات خود علیه رژیم صدام بر ندارد، آمریکا دست خود را برای ارتکاب هر جنایتی باز گذارده است.[2] حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس شورای اسلامی نیز پس از این جنایت گفته بود: «حمله به ایرباس یک اخطار بود با این مضمون که آمریکا حدی برای تجاوز به ایران قائل نیست و حملاتش همه هدف‌های اقتصادی، مردمی، و نظامی را در بر می‌گیرد.»[3]
اعزام ناو وینسنس
یکی از کشتی‌های جنگی آمریکایی‌ها که در اول خرداد 1367 به منطقه اعزام و به بهانه باز نگاه‌داشتن تنگه هرمز در اطراف این تنگه مستقر شده بود[4] رزم‌ناوِ فوق مدرنِ «وینسنس» نام داشت. این رزم‌ناو به موشک‌های زمین به هوا با برد ۴۰۸ کیلومتر و سیستم پیشرفته راداری مجهز بود[5] این کشتی همچنین مجهز به پیشرفته‌ترین وسایل رادار و تسلیحات ضد موشکی بود و این رادار قادر بود تمامی خلیج فارس را کنترل کند و در آنِ واحد صدها هدف بسیار کوچک دریایی تا هواپیماهای بزرگ جنگی و غیر جنگی را به صورت دقیق شناسایی کند و هم‌زمان به نبرد هوایی، دریایی، و زیردریایی بپردازد.[6]
سرنگونی هواپیمای مسافری
پیش از ظهر روز یکشنبه 12 تیر 1367 یکی از هواپیماهای مسافربری جمهوری اسلامی ایران، از نوع «ایرباس» و با شماره پروازی «۶۵5» هنگامی که فرودگاه بندرعباس را به مقصد دبی ترک کرده بود، بر فراز جزیره «هنگام» مورد اصابت دو فروند موشک شلیک شده از ناو جنگی وینسنس آمریکا قرار گرفت[7] یکی از موشک‌ها بال سمت چپ هواپیما را جدا کرد و موشک دیگر به قسمت دو بال کوچک عقب هواپیما برخورد کرده و آن قسمت را از جا کند[8] و هواپیما مستقیماً به سمت دریا و به قعر آبهای خلیج فارس سقوط کرد.[9] در این حادثه تمامی 300 مسافر و خدمه هواپیما جان خود را از دست دادند.[10] در میان قربانیان 38 نفر اتباع خارجی از کشورهای یوگسلاوی، کویت، افغانستان، هندوستان، پاکستان، ایتالیا و امارات متحده عربی بودند. از نظر سنی 66 نفر از قربانیان این حادثه زیر 12 سال و از نظر جنسیتی، 52 نفر از آنان، زن بودند.[11]
پس از این جنایت، رونالد ریگان رئیس‌جمهور وقت آمریکا، اقدام ناو جنگی آمریکا در ساقط کردن هواپیمای مسافری ایران را «اقدامی دفاعی» خواند.[12] وی با این ادعا که هواپیما خارج از دالان هوایی شناخته‌شده بین‌المللی پرواز می‌کرده، و ناویان آمریکایی آن را یک جنگنده تلقی کرده بودند، اقدام نظامیان نیروی دریایی آمریکا را «به جا» خواند[13] و وزارت جنگ آمریکا نیز در گزارشی 53 صفحه‌ای با بهانه‌ها و ادله واهی تلاش کرد این جنایت را موجه جلوه دهد.[14] این در حالی است که «کاپیتان کارلسون»، فرمانده یک ناو دیگر آمریکایی به نام «سایدز»، گفته بود: «ایرباس ایرانى علائمى مبنى بر غیر نظامى بودن خود مى‌فرستاد و با سرعتى کم در حال اوج گرفتن بود. حتى اگر آن را به عنوان یک جت اف 14 شناسایى مى‌کردند باز هواپیماى اف 14 نمی‌توانست تهدیدی علیه ناو وینسنس یا سایدز یا هر شناور دیگر آمریکا باشد. از طرفی اپراتور‌هاى رادار ناو هواپیمابر فورستال نیز هواپیماى مزبور را به عنوان یک هواپیماى بازرگانى شناسایى کرده بودند.»[15] با وجود این آمریکایی‌ها این جنایت را مرتکب شدند و حتی در مرحله بعد به فرمانده ناو شلیک‌کننده موشک، مدال افتخار نیز اهدا کردند.[16]
واکنش‌های داخلی
پس از این حادثه هولناک، در ایران عزای عمومی اعلام شد،[17] آیت‌الله خامنه‌ای رئیس جمهوری اسلامی ایران آن را «بزرگترین جنایت در تاریخ معاصر ایران» خواند،[18] و دکتر علی‌اکبر ولایتی وزیر خارجه وقت در شکایتی به سازمان ملل خواستار محکومیت این جنایت از سوی دبیر کل این سازمان شد.[19]
روز 16 تیر 1367 پیکرهای 300 مسافر و خدمه هواپیمای ایرباس جمهوری اسلامی ایران در میان حزن و اندوه صدها هزار عزادار تهرانی از مقابل ساختمان مجلس شورای اسلامی تشییع شد[20] و این تشییع، به یک تظاهرات بزرگ سیاسی علیه حمایت‌های آمریکا از رژیم صدام و دخالت‌هایش در جنگ تحمیلی تبدیل شد.[21] مراسم تجلیل از قربانیان این جنایت نیز روز 18 تیر 1367 در مسجد ارک تهران برگزار شد.[22]
در این میان پاسخ امام‌خمینی به تلگرام تبریک «زائدبن‌سلطان آل نهیان» رئیس دولت امارات متحده عربی که دو هفته پس از این جنایت هولناک به مناسبت عید سعید قربان برای ایشان ارسال کرد، بسیار حائز اهمیت است. امام خمینی، در پاسخ به این پیام نوشت: «با وجود مصیبت‌هایی که از سویی ۲۹۰ مسافر بی‌گناه مورد هدف موشکی قرار گرفته و از سوی دیگر، بمباران شیمیایی صدام حسین در حلبچه و سایر مناطق، هر روز هزاران انسان را چون برگ خزان به روی زمین می‌ریزد و سکوت دولت‌های مسلمان منطقه که از یک محکومیت لفظی نیز دریغ می‌ورزند، چه جای عید و تبریک است!»[23]
بازتاب‌های خارجی
بسیاری از دولت‌های جهان نسبت به این حادثه اعلام موضع کردند. دولت‌های ایتالیا، مصر، الجزایر، استرالیا، تانزانیا، سوریه، ژاپن، لیبی، نیکاراگوئه، لهستان، فرانسه، یونان، نروژ، چکسلواکی، کانادا، هلند، بلژیک، مکزیک، پاناما، کره‌جنوبی، سوئیس و آرژانتین از وقوع این جنایت اظهار تأسف کرده[24] و بعضاً آن را نقض حقوق بشر و عملی غیرانسانی دانستند.[25] دولت‌های شوروی، چین و هند نیز اقدام آمریکا را محکوم کردند.[26] «خاویرپرز دکوئه‌یار» دبیرکل سازمان‌ملل متحد نیز در موضعی رسمی تأکید کرد که این واقعه را تا روشن‌شدن مسئولیت حادثه پیگیری خواهد کرد.[27]
علاوه بر این بسیاری از کشورهای اسلامی شاهد تظاهرات گسترده مردم علیه جنایات نظامیان آمریکایی در خلیج فارس بود.[28]
روز 17 تیر دبیرکل سازمان ملل اعلام کرد: «پرونده سرنگونی هواپیمای مسافری ایران در آبهای خلیج فارس را به هیچ‌وجه نمی‌توان مختومه دانست.»[29] این اظهارنظر در پاسخ به سخنان رونالد ریگان رئیس‌جمهور آمریکا ابراز شد که روز 14 تیر و تنها 2 روز پس از سرنگون ساختن هواپیمای مسافری ایران ادعا کرد «پرونده سقوط هواپیمای ایران از نظر آمریکا مختومه است»[30]
روز 24 تیر 1367 علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در نشست شورای امنیت سازمان ملل در جمع اعضای شورا گفت «آمریکا منادی مرگ، بی‌قانونی و شرارت است و جز ناامنی چیزی به ارمغان نیاورده است.»[31] در همین جلسه، جورج بوش معاون رئیس‌جمهور وقت آمریکا در برابر اعتراض وزیر خارجه ایران به صراحت اظهار داشت: «آقای وزیر به شما می‌گویم بین پایان جنگ و رویارویی با ما، یکی را باید انتخاب کنید...!»[32]
با پیگیری‌های دبیر کل سازمان ملل، شورای امنیت این سازمان 17 روز پس از این جنایت، در ۲۹ تیر 1367 «قطعنامه ۶۱۶» را صادر کرد. در این قطعنامه ضمن ابراز تأسف از سرنگونی هواپیمای ایرباس ایران و تسلیت به بازماندگان، لزوم توجه و رسیدگی «سازمان بین‌المللی هوانوردی» وابسته به سازمان ملل، موسوم به «ایکائو» به ابعاد حقوقی این حادثه مورد تأکید قرار گرفت. قطعنامه به گونه‌ای تنظیم شده بود که با وتوی آمریکا در شورای امنیت، مواجه نشود.[33]
اما سازمان «ایکائو» که در این‌گونه موارد مسئولیت سنگینی در امر رسیدگی‌های حقوقی به جوانب حادثه دارد، هشت ماه پس از صدور این قطعنامه در ۲۶ اسفند ۱۳۶۷ تنها از وقوع حادثه اظهار تأسف کرد و لزوم پرهیز از کاربرد زور علیه هواپیماهای غیرنظامی را مورد تأکید قرار داد.[34]
در مرحله بعد، دولتمردان آمریکایی تحت فشار جامعه جهانی و از بیم خشم افکار عمومی مردم جهان، طی نامه‌ای رسمی به دولت جمهوری اسلامی ایران، اقدام ناو جنگی وینسنس را خطا دانستند و از خانواده‌های قربانیان عذرخواهی کردند. آنان از طریق سفارت سوئیس در تهران ضمن اظهار تأسف، به صورت شفاهی پیغام دادند آماده‌اند غرامت بپردازند.[35]
این پرونده در نهایت با پرداخت 55 میلیون دلار خسارت برای خانواده‌های قربانیان و ۴۰ میلیون دلار خسارت برای سقوط هواپیما، از سوی دولت وقت آمریکا و بدون قبول مسئولیت حادثه مختومه شد.[36]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. علایی، حسین، سین علایی، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، تهران 1395، نشر مرز و بوم، ج 2، ص 389 - 391، و 438 ؛ علیرضا برزگر، روزشمار جنگ تحمیلی، انتشارات سروش، تهران، 1389، ص 142.
[2]. «مایکل آرماکاست» سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، در مصاحبه‌ای که در 21 تیرماه 1367 درباره سرنگونی هواپیمای جمهوری اسلامی ایران انجام داد، اعتراف کرد: «ما به طور یک جانبه سعی کردیم بر ایران فشار آورده، او را مجبور به پذیرش قطعنامه نماییم» ماهنامه الکترونیکی «دوران»، ش 68، تیرماه 1390، عنوان: «فاجعه در سکوت».
[3]. علایی، حسین، همان، ص ۴۴۰.
[4]. پارسادوست، منوچهر، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۱، ص ۵۸۶.
[5]. پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، همان، ص ۵۸۶.
[6]. پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، همان، ص ۵۸۶.
[7]. ویکی امام خمینی، موضوع: «حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران»، به نقل از: روزنامه واشنگتن‌پست، ۴ ژوئن ۱۹۸۸.
[8]. مجله گذرستان، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، عنوان مجله: «فاجعه ایرباس»، عنوان مقاله: « شلیک به هواپیمای مسافری، لکه ننگ ابدی بر پیشانی آمریکا».
[9]. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ۱۲ تیر 1367.
[10]. روزنامه اطلاعات، 13 تیر 1367، ش 18504، ص 1.
[11]. روزنامه اطلاعات، همان، ص 1.
[12]. روزنامه اطلاعات، همان، ص 1.
[13]. خبرگزاری ایرنا: «حادثه هواپیمای مسافربری ایران هرگز از حافظه مردم پاک نخواهد شد»، کد خبر: 84391185، تاریخ: 12 تیر ۱۴۰۰؛ نامه انقلاب اسلامی، مجله، ش ۴۸، ۱۳۶۷، ص 10.
[14]. خبرگزاری ایرنا: «دروغ آمریکایی‌ها در زمان حمله به هواپیمای مسافربری ایران»، کد خبر: 83377305، تاریخ: ۱۲تیر ۱۳۹۸.
[15]. مجله گذرستان، همان، عنوان مقاله: «به کدامین گناه کودکان این پرواز را در آسمان تکه تکه کردند؟».
[16]. سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی: «اعتراف فرمانده آمریکایی به سرنگونی هواپیمای مسافربری ایرانی» کد خبر: ۸۴۷۴ / ویل راجرز اذعان کرد: «من مفتخر به دریافت نشان به پاس خدمات و زحماتم در طی سالیان گذشته شدم، اما واقعه سرنگونی ایرباس مسافری ایران در خلیج فارس، برای من لکه ننگی هست که تا ابد پاک نخواهد شد.»
[17]. روزنامه جمهوری اسلامی، 13 تیر 1367، ش 2637، ص 1.
[18]. روزنامه اطلاعات، ۱۴ تیر ۱۳۶۷، ص ۲؛ کامرون، ر. هیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی، عزمی ثابت، تهران، وزارت امور خارجه، چ 1، ۱۳۷۶، ص ۲۳۴.
[19]. ولایتی، علی‌اکبر و اصغر صادقی و محمود یزدان‌فام، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، تهران، کتاب مرجع، چ 1، ۱۳۸۹، ص ۲۱؛ روزنامه اطلاعات، ۱۳ تیر ۱۳۶۷، ص ۱ - ۲.
[20]. روزنامه جمهوری اسلامی 18 تیر 1367 ش 2641، ص 1 - 12.
[21]. روزنامه جمهوری اسلامی، 18 تیر 1367، ش 2641، ص 1 و 12.
[22]. روزنامه جمهوری اسلامی، 19 تیر 1367، ش 2642، ص 12.
[23]. صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۷۲.
[24]. روزنامه اطلاعات، همان، ص 1.
[25]. روزنامه کیهان، ۱۳ تیر ۱۳۶۷، ص 12؛ درودیان، محمد، پایان جنگ (سیری در جنگ ایران و عراق)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۷، ج 5، ص ۱۰۷ – ۱۰۹.
[26]. روزنامه کیهان، ۱۳ تیر ۱۳۶۷، ص 12.
[27]. روزنامه اطلاعات، ۱۶ تیر ۱۳۶۷، ص 3.
[28]. روزنامه جمهوری اسلامی، 15 تیر 1367، ش 2639، ص 1.
[29]. روزنامه جمهوری اسلامی 18 تیر 1367، ش 2641، ص 1 - 3.
[30]. روزنامه جمهوری اسلامی، 15 تیر 1367، ش 2639، ص 1 - 3.
[31]. روزنامه اطلاعات، 25 تیر 1367، ش 18514، ص 1.
[32]. خرم، علی، آسیب‌شناسی دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در دوران جنگ تحمیلی، فصلنامه «نگین ایران»، ش 28، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، بهار 1388، ص 114؛ علایی، حسین، همان، ص 440.
[33]. آقایی، سیدداود، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۱، ص ۲۰۲.
[34]. فلسفی، هدایت‌الله و ابراهیم بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، مجله تحقیقات حقوقی، ش ۱۱–۱۲، ۱۳۷۱–۱۳۷۲، ص ۵۹۱.
[35]. هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی (کارنامه و خاطرات 1367)، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1389، ص 201.
[36]. خبرگزاری دفاع مقدس: «آمریکا به پرداخت غرامت محکوم نشد، بلکه با ایران به توافق رسید!»، کد خبر: ۲۲۹۷۹، تاریخ انتشار: ۱۲ تیر ۱۳۹۳ ؛ امیرخانی، خدیجه، «شلیک کن و فراموش نکن!» (سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو وینسنس آمریکا)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۹۳، ص ۱۶۴ – ۱۶۵.
تعداد بازدید: 15
