29 تیر 1404
میکائیل جواهری
مجله مکتب اسلام با نام اصلی «درس‌هایی از مکتب اسلام» اولین مجله وابسته به حوزه علمیه قم بود. پیش از این مجله، نشریه‌های دیگری که مدیران و نویسندگان آن از عالمان دینی قم بودند چاپ و منتشر می‌شد، ولی هیچ کدام ارگان حوزه علمیه قم شمرده نمی‌شدند.[1]
مجله درس‌هایی از مکتب اسلام در زمان حیات آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی و زیر نظر آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری در آذر 1337 و توسط آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، امام موسی صدر، آیت‌الله جعفر سبحانی، آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، حجت‌الاسلام مجدالدین محلاتی، آیت‌الله حسین نوری همدانی، آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی، آیت‌الله سیدمرتضی جزائری و حجت‌الاسلام علی دوانی پایه‌گذاری شد. در اساسنامه مجله، تاریخ نشر آن 1337 عنوان و تصریح شده که این مجله زیر نظر یکی از مراجع عالی‌قدر حوزه‌ی علمیه قم [آیت‌الله شریعتمداری] و همکاری دو هیئت علمی و مالی مرکب از ده نفر از دانشمندان جوان و روشنفکر حوزه علمیه و ده تن از بازرگانان خیراندیش و روشن‌دل تهران تأسیس گردید».[2] هیئت مالی مجله عمدتاً آذربایجانی و از یاران یا مقلدان آیت‌الله شریعتمداری بودند و پشتوانه مالی مجله محسوب می‌شدند که از آن جمله: حاج مجید پرکار، حاج اسماعیل سیگاری، حاج فرج نعمت‌زاده، حاج موسی ابریشمچی، حاج سیدمصطفی عالی‌نسب، حاج ابوالفضل احمدی، حاج کریم انصارین، حاج حسین کاغذیان، حاج بیوک جورابچی، حاج عباسعلی خامه‌چی و حاج محمد کلاهی بودند.[3]
در اولین شماره و اولین مقاله این مجله که با عنوان: «هدف ما» در آذر 1337 و در چاپخانه حکمت قم انتشار یافت، ضمن برشمردن مفاسد اخلاقی و سقوط اجتماعی انسان‌ها به دلیل دوری از حقایق دینی و اخلاقی در قرن اخیر و شیوع بی‌دینی، ظلم، بدبینی و سوء‌ظن، انواع جنایت‌های جانی و مالی و ... هدف از انتشار مجله را احساس وظیفه برای زنده کردن دستورات عالی اسلام، اعلام می‌کند و از دانشمندان و نویسندگان و همه آن‌هایی که وضع اجتماعی، آنان را ناراحت و دغدغه‌مند کرده و افرادی واقع‌بین هستند، دعوت به همکاری می‌کند و در آخرین جمله آورده است: «پشتیبان ما خداست، هدف ما سوق اجتماع به سوی است خدا».[4]
قیمت مجله برای اشتراک سالانه و شش‌ماهه و تک‌شماره به شرح زیر بود:
برای 12 شماره، 120 ریال و برای محصلین 80 ریال
برای 6 شماره، 60 ریال و برای محصلین 40 ریال
هر شماره، 10 ریال[5]
مجله در کاغذ‌های کاهی چاپ می‌شد و روی جلد نیز غالباً عکسی درج می‌شد که بی‌ارتباط با مقاله‌ای از مقالات مجله نبود. برای این که هزینه چاپ افزایش نیابد و مسئولین مجله ناچار به افزایش قیمت نباشند، سعی می‌شد از مواد ارزان قیمت و کاغذهایی با بهای کم، و فناوری ساده چاپ استفاده شود.
مجله مکتب اسلام از معدود نشریات حوزوی بود که می‌کوشید اندیشه‌های نو مذهبی را عرضه کند. این نشریه از حمایت آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی برخوردار بود و در زمینه‌های دینی، علمی و اجتماعی فعالیت داشت. مهم‌ترین ویژگی مجله، آموزش و روشنگری و تربیت عملی جوانان اسلام‌گرا بود و توانست بخشی از نیازهای دینی جوانان را پیش از پیروزی انقلاب اسلامی برآورده کند و مورد استقبال مردم قرار گیرد.
به نقل از آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، گردانندگان این نشریه در آغاز کار از مخالفت‌ها و عدم استقبال از مجله نگران بودند، اما پس از انتشار، با استقبال کم‌نظیر قشرهای مختلف مواجه شد، به طوری که شماره اول مجله چند بار تجدید چاپ شد و آیت‌الله بروجردی با ملاحظه استقبال مردم، بر حمایت خود از نشریه افزودند.[6]
مسئول اصلی مجله در سال اول انتشار، امام موسی صدر بود. وی اوایل زمستان 1337ش از عراق به حوزه علمیه قم بازگشت و مدیریت این مجله از نخستین اقدامات وی بود.[7] پس از آن، تا سال ۱۳۶۶ آیت‌الله مکارم شیرازی صاحب امتیاز و مسئول مجله بود و پس از آن تا کنون این مسئولیت بر عهده آیت‌الله جعفر سبحانی است. سردبیر نشریه نیز مدتی حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی بود و پس از وی حجت‌الاسلام فرج‌الله فرج‌اللهی عهده‌دار این مسئولیت شد.
با توجه به استقبال خوانندگان، مجله گاه با شمارگان 120 هزار نسخه به چاپ می‌رسید که در بین مجله‌های منتشره آن زمان بی‌سابقه بود. این استقبال تنها در داخل کشور نبود بلکه در خارج از کشور نیز مورد استقبال قرار گرفته بود و تقریباً در همه کشورهای فارسی زبان، مخاطب داشت. به ویژه به کشورهایی که دانشجویان ایرانی فعالیت داشتند، این مجله مرتباً ارسال می‌شد و آن‌ها نیز، اخبار و گزارش‌هایی از خارج کشور برای چاپ در مجله ارسال می‌کردند.[8]
هیأت تحریریه مجله به سه کلی دوره تقسیم می‌شود:
دوره اول: هیئت تحریریه اصلی یا پایه‌گذاران مجله بودند؛ افرادی همچون سید محمدحسین طباطبائی، لطف‌الله صافی گلپایگانی، سیدموسی شبیری زنجانی، محمد فاضل لنکرانی، علی احمدی میانجی، سیدمرتضی جزایری، احمد آذری قمی، سیدمهدی روحانی، شهاب‌الدین اشراقی، محمدجواد باهنر، سیدغلامرضا سعیدی با مجله همکاری داشتند.
دوره دوم: یک سال پس از انتشار مجله و با استعفای چند نفر از هیئت تحریریه اصلی، گروهی تحت عنوان هیئت تحریریه فرعی به کمک نشریه آمدند؛ عباسعلی عمید زنجانی، علی حجتی کرمانی، سیدهادی خسروشاهی، حسین حقانی زنجانی، زین‌العابدین قربانی، محمد مجتهد شبستری، رضا گلسرخی کاشانی و یعقوب جعفری از این جمله‌اند.
دوره سوم: پس از چند سال و به علت اشتغالات گوناگون اعضای اصلی، افراد دیگری به عضویت تحریریه مجله درآمدند؛ از جمله داوود الهامی، مهدی پیشوایی، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، کامل خیرخواه، هادی دوست‌محمدی، علی‌اکبر حسنی، احمد بهشتی، مهدی پیشوایی، یعقوب جعفری، محمود حکیمی و غلامرضا گلی زواره‌ای.[9]
در طول سال‌ها فعالیت مجله، افراد بسیاری در نویسنده با این نشریه همکاری داشته‌اند؛ آیت‌الله مرتضی مطهری (شهید)، مصطفی زمانی، سیدمحمدکاظم دانش (شهید)، سیدمجتبی موسوی لاری، دکتر منصور اشرفی، دکتر ابوتراب نفیسی، دکتر احمد صبور اردوبادی، دکتر علی پریور، مهندس ذبیح‌الله دبیر، دکتر علی‌اکبر شهابی، احمد راد، محمد حسین شریعتی و ... از آن جمله‌اند.
انتشار مجله مکتب اسلام سرآغاز تحولی نو در حوزه‌های علمیه در ایران و برخی کشورهای اسلامی بود. حجت‌الاسلام علی دوانی در این باره می‌گوید: «مجله مکتب اسلام راه را برای انتشار مجلات در حوزه‌های علمیه ایران و عراق باز کرد به طوری که در نجف زیر نظر شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر مجله «الاضواء» منتشر شد ... چند سال که در کویت منبر داشتم مجله‌ای به نام«الدعی الاسلامی» که مانند مجله مکتب اسلام ما بود، منتشر می‌شد و نویسندگان از خود کویت و کشورهای دیگر مقالاتی در آن درج می‌کردند».[10]
حجت‌الاسلام سید هادی خسروشاهی در همین باره به انتشار فصلنامه‌ها و سالنامه‌های دیگری با رویکرد مذهبی در حوزه علمیه قم اشاره می‌کند؛ مکتب تشیع (سالنامه و فصلنامه)، معارف جعفری (سالنامه و فصلنامه)، مکتب انبیاء (فصلنامه)، نسل جوان (ماهنامه و نشریات ضمیمه)، نشریه کتابخانه مسجد اعظم (سالانه ده شماره منتشر می‌شد) و سپس مجله پیام شادی برای کودکان، مجله نسل نو برای جوانان، مجله الهادی (فصلنامه‌ای به زبان عربی)، نشریات مؤسسه در راه حق و به سوی اسلام و نشریات دارالتبلیغ اسلامی از آن دسته‌اند.[11]
مجله مکتب اسلام در سال‌های نشر از دو سو تحت فشار بود؛ حکومت پهلوی و برخی افراد با تفکر خاص در حوزه علمیه که نامه‌های اعتراض‌آمیزی به آیت‌الله بروجردی ارسال می‌کردند و در آن به هیئت تحریریه نسبت‌های ناروایی می‌دادند.
محتوای مجله، به همراه سابقه انقلابی اعضای هیئت تحریریه که حکومت پهلوی را تأیید نمی‌کردند و برخلاف رویه مطبوعات آن دوره مجیز شاه و خانواده‌اش را نمی‌گفتند، حکومت را بر آن داشت تا به بهانه نداشتن امتیاز نشر، از انتشار آن جلوگیری کند. البته آیت‌الله بروجردی پس از اطلاع از این اقدام، به رئیس ژاندارمری قم پیغام دادند که این مجله باید منتشر شود و وی نیز مراتب نارضایتی و دستور آیت‌الله را به تهران گزارش کرد و در عین حال، آیت‌الله منتظر تصمیم و اجازه حکومت نماند و به آیت‌الله مکارم شیرازی دستور داد به کار خود ادامه دهند. صلابت آیت‌الله بروجردی باعث عقب‌نشینی حکومت و صدور امتیاز و مجوز نشریه شد.[12]
سپهبد نادر باتمانقلیچ، وزیر کشور دولت دکتر منوچهر اقبال، در تاریخ 12/3/1338، به فرمانداری قم می‌نویسد: «چون به موجب رأی مورخ 9/3/38 کمیسیون مطبوعات، آقای موسی صدر که تقاضای صدور مجله مکتب اسلام را نموده حائز شرایط مقرره در ماده 3 لایحه قانونی مطبوعات مصوب مرداد 34 شناخته شده است، لذا انتشار مجله مذکور به مدیریت و صاحب‌امتیازی نامبرده با روش علمی- ادبی و ترتیب ماهانه در شهرستان قم از این تاریخ بلامانع است. دستور فرمایید مراتب را به به مشارالیه ابلاغ فرمایند».
البته فشار حکومت به همین جا ختم نشد و به ویژه پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، بارها به بهانه‌های مختلف مجله توقیف می‌شد و پس از چندی با وساطت علما و برخی بزرگان رفع توقیف می‌گردید.[13]
مجله مکتب اسلام به دلیل مشی خود و مبارزه با مفاسد اخلاقی، اجتماعی و عقیدتی و مخالفت با حرکت‌های ضد دینی پهلوی، از سال 1340 به بعد تحت مراقبت دائم ساواک و دستگاه انتظامی کشور قرار داشت. این نشریه در سال 1340 به اتهام درج مقاله‌ای علیه کشف حجاب و در سال 1341 به دلیل مخالفت با آزادی‌های نامشروع در جامعه، مدتی دچار توقیف شد. این رویه سال‌های بعد نیز ادامه داشت و مسئولین مجله، به دلیل انتشار مقاله‌هایی در انتقاد از وضع ناهنجار اجتماعی یا مشکلات حاد اقتصادی مردم و مسائل مشابه، از سوی فرمانداری، ساواک یا شهربانی قم بازخواست می‌شدند یا با تذکر جدی مواجه بودند. در سال 1355 نیز به دلیل چاپ قطعه شعری از حجت‌الاسلام علی‌اکبر صادقی رشاد که در آن به مفاسد اجتماعی جامعه پرداخته و به مسلمانان هشدار داده شده بود، مجله به مدت شش ماه توقیف شد و این بار نیز با وساطت علمای حوزه علمیه قم و برخی روحانیون با نفوذ تهران، موفق شد به کار خود ادامه دهد.
اعضای اصلی مجله مکتب اسلام نیز در فهرست سیاه ساواک و شهربانی قرار داشتند و بارها طعم تلخ زندان و تبعید را کشیدند، ولی نشریه به کار خود ادامه داد.
برخی عالمان دینی و روحانیان نیز از مخالفان سرسخت این نشریه بودند. این عده که تبلیغ اسلام را منحصر در منبر و کتاب می‌دانستند و روش‌های جدید در تبلیغ را که حاصل پیشرفت علوم، ارتباطات، وسایل و رسانه‌های جمعی بود، برنمی‌تابیدند، نامه‌هایی خطاب به آیت‌الله بروجردی می‌نوشتند و از مسئولان نشریه بدگویی می‌کردند. این عده روزنامه‌نویسی و مجله‌نویسی را عیبی بزرگ برای عالمان و طلبه‌های دینی برمی‌شمردند و معتقد بودند: «طلبه‌ها درس نمی‌خوانند و همه روزنامه‌نویس شده‌اند»!
البته درایت و مدیریت گردانندگان این نشریه، به همراه آشنایی که آیت‌الله بروجردی با آنان داشت و حمایت‌های ایشان و در نهایت با فروکش کردن برخی مخالفت‌ها، این نشریه به کار خود ادامه داد.[14]
[1] . «نگاهی به انتشار مطبوعات دینی در قم از سال 1313 تا انتشار مجله مکتب اسلام»، مصاحبه حجت‌الاسلام سید هادی خسروشاهی، سایت حوزه نیوز، https://www.hawzahnews.com/news/249082؛ جلالی، غلامرضا، «مطبوعات حوزه و دانش آموختگان حوزوى از مشروطه تا انقلاب اسلامى»، مجله حوزه زیر نظر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سال 1379، ش 100، پرتال جامع علوم انسانی به نشانی: https://ensani.ir/fa/article/83984؛ جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چ چهارم، 1382 ص 180 و 181.
[2] . جعفریان، رسول، همان.
[3] . «نگاهی به انتشار مطبوعات دینی در قم از سال 1313 تا انتشار مجله مکتب اسلام»، همان.
[4] . مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، سال اول، شماره اول، چاپخانه حکمت قم، چ سوم، آذر 1337، ص 1 تا 4.
[5] . همان.
[6] . مکارم شیرازی، ناصر، «نیم نگاهی به «مکتب اسلام» نشریه‌ای با سابقه درخشان دینی»، مجله افق حوزه، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 16 شهریور 1390، ش 319، به نشانی: https://hawzah.net/fa/Magazine/View/6435/7844/101183
[7] . یاران امام به روایت اسناد ساواک، امام موسی صدر، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1379، بخش مقدمه، ص 27.
[8] . مکارم شیرازی، ناصر، همان.
[9] . مکتب اسلام (مجله)، ویکی شیعه به نشانی: https://fa.wikishia.net/view/
[10] . عین بقا، یادواره علامه محقق علی دوانی، زیر نظر محمد رجبی دوانی، نشر رهنمون، 1385، ص 55 و 56.
[11] . «نگاهی به انتشار مطبوعات دینی در قم از سال 1313 تا انتشار مجله مکتب اسلام»، همان.
[12] . حدیث روزگار، خاطرات استاد سیدهادی خسروشاهی، به کوشش حمید قزوینی، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، 1393، ص 198.
[13] . مکارم شیرازی، ناصر، همان.
[14] . «نگاهی به انتشار مطبوعات دینی در قم از سال 1313 تا انتشار مجله مکتب اسلام»، همان.
تعداد بازدید: 26
