05 شهریور 1404
میکائیل جواهری
یکی از خسارات تجاوز رژیم بعثی عراق علیه ایران در جنگ هشت ساله تحمیلی، نابودی بخشی از میراث فرهنگی و تاریخی است. برخی از این خسارت‌ها قابل ترمیم، ولی بخشی از آن جبران‌ناپذیر می‌باشد.
وارد کردن خسارت و یا نابود کردن آثار تاریخی یک کشور در واقع از بین بردن میراث بشری و جامعه انسانی است.
بر همین پایه از 135 سال پیش تاکنون، این موضوع جزو دغدغه جامعه جهانی بوده است و در کنوانسیون‌های 1899م/ 1278ش و 1907م/ 1286ش لاهه و میثاق مورخ آوریل 1935/ فروردین 1314 واشینگتن مورد موافقت و قبول دولت‌های طرف قرارداد در جهت حمایت از مایملک فرهنگی در هنگام مخاصمات مسلحانه قرار گرفته است. این نگرانی درباره آسیب و نابودی میراث تاریخی و فرهنگی در سال‌های بعد نیز مورد توجه جامعه جهانی بود و در ماه آوریل و مه 1954/ فروردین و اردیبهشت 1333، در کنفرانسی که از طرف سازمان یونسکو (سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) در لاهه تشکیل شد قوانین و مقرارتی برای حفظ و پاسداری از مایملک فرهنگی به تصویب اعضا رسید.
در مقدمه این مصوبه تأکید شده است که حفظ و حراست اموال فرهنگی برای همه ملل جهان اهمیت بسیاری دارد و این اموال مورد حمایت بین‌المللی است. به موجب ماده 4، اعضا متعهد هستند که اموال فرهنگی را در سرزمین خود و در سرزمین دولت‌های متعاهد محترم بشمارند و از هرگونه عمل خصمانه در این‌باره خودداری کنند، و اعمال هرگونه اعمال انتقامی علیه اموال فرهنگی ممنوع است.[1]
رژیم عراق با سابقه عدم پایبندی به قراردادهای بین‌المللی از جمله قرارداد 6 مارس 1975/ 15 اسفند 1353، الجزایر و پروتکل‌های الحاقی آن درباره حدود مرزی بین ایران و عراق، و حمله به شهرها و روستاهای مرزی در 31 شهریور 1359 و تصرف بخشی از مناطق جنوب و غرب ایران، در 22 اسفند 1363/ 13 مارس 1985، به شهر اصفهان حمله و بخشی از مسجد جامع اصفهان را ویران کرد. این در حالی بود که از همان ابتدای تجاوز عراق به ایران، مدیر کل وقت یونسکو احمد مختار امبو، طی نامه‌ای به جمهوری اسلامی ایران و عراق یادآور شده بود که آثار و بناهای تاریخی و باستانی باید از حمله و تهاجم مصون باشند و در همان زمان رژیم عراق به مدیر کل یونسکو رسماً اعلام کرد که عراق به تعهدات خود در حمله نکردن به این‌گونه مناطق پایبند بوده و مفاد کنوانسیون 1954 لاهه را در مورد حفظ آثار باستانی و بناهای تاریخی محترم خواهد شمرد.[2]
در این مقاله و مقالات بعدی نگاهی کوتاه به آثار و ابنیه تاریخی شهرها که مورد حملات رژیم عراق قرار گرفت، خواهیم داشت.
اصفهان
طبق گفته آقای حمیدرضا محققیان، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان و بر اساس آنچه در کتاب «فیروزه‌های سرخ» به نقل از عبدالله جبل عاملی[3] آمده است، بیش از 50 بنای تاریخی اصفهان در زمان جنگ به‌صورت مستقیم مورد اصابت موشک قرار گرفت و یا به صورت غیرمستقیم در اثر موج انفجار تخریب شدند.[4]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج اول، 1370، ص 79.
مسجد جامع اصفهان: در تاریخ 22 اسفند 1363 مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه نیز مشهور است و ساخت آن مربوط به قرن پنجم و دوره سلجوقی است، مورد اصابت دو راکت هواپیماهای متجاوز عراقی قرار گرفت. یکی از راکت‌ها در نزدیکی گنبد جنوبی و دیگری در فاصله کمی از گنبد شمالی مسجد منفجر شد و محوطه‌ای به وسعت هزار متر مربع را منهدم ساخت. بخش‌های آسیب دیده در کنار گنبد جنوبی مشتمل بر 11 چشمه طاق از راسته بازار عربان و فضاهای پیوسته به آن و 11 چشمه طاق از شبستان جنوب شرقی مسجد بود و بافت منهدم شده در جوار گنبد شمالی شامل کارونسرای شکربیگی و بخشی از بازار مجلسی بود.[5]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج اول، 1370، ص 70.
پس از اطلاع مدیر کل یونسکو آقای امبو از این حملات وی ضمن اظهار نگرانی از بمباران شهر قدیمی اصفهان و آسیب رساندن به مسجد جامع این شهر که از بناهای تاریخی و بسیار با ارزش ایران محسوب می‌شود، به اقدامات رژیم عراق اعتراض کرد. وی تأکید کرد: «عراق موظف به رعایت کنوانسیون لاهه در مورد حفظ آثار و اموال فرهنگی در زمان جنگ می‌باشد.» وی نامه‌ای نیز با همین هدف برای وزیر خارجه عراق ارسال داشت. احمد مختار امبو در پاسخ به نامه دکتر ایرج فاضل وزیر وقت فرهنگ و آموزش عالی ایران، از خبر بمباران شهر تاریخی اصفهان و آسیب رساندن به مسجد بسیار قدیمی جامع این شهر، اظهار نگرانی و تأسف کرد.[6]
حدود هشت ماه پس از حمله عراق به مسجد جامع اصفهان، به درخواست جمهوری اسلامی ایران و برای مشاهده آثار جنایت جنگی عراق و انهدام بخشی از آثار ارزشمند تاریخ بشری، کارشناسانی از سوی سازمان یونسکو به ایران آمدند و از محل مسجد و پیرامون آن بازدید کردند. هیئت اعزامی یونسکو از تاریخ 31 اکتبر تا 7 نوامبر 1985/ 9 تا 16 آبان 1364، شامل آقای عبدالغنی و پروفسور لومر، بود. متعاقب این بازدید و گزارش هیئت اعزامی، سازمان یونسکو این تجاوز را نقض صریح کنوانسیون 1954 لاهه دانست و ابراز تأسف نمود.[7]
بازارچه دردشت: از محلات بسیار قدیمی اصفهان است. در حملات هوایی عراق به این بازار و قسمتی از بافت مجاور آن، خسارات سنگینی وارد، سقف بخشی از بازار و چند دکان تخریب شد.[8]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج اول، 1370، ص 80.
مسجد رحیم‌خان: این مسجد از بناهای فاخر دوره قاجار است. در بمباران هوایی اصفهان سال 1365، در چوبی مقبره میرحسن بانی مسجد، در شمال غربی مسجد و هشتی[آستانه ورودی] پشت آن، دیوارهای تفکیکی هشتی اصلی ورودی، طاق دالان شمالی، شبستان شمالی، کاشی‌کاری‌های صحن اصلی از ده تا چهل درصد آسیب دیدند.[9]
مسجد سید: بانی این مسجد آیت‌الله سیدمحمدباقر شفتی متوفی 2 فروردین 1223 است. بهمن سال 1365 حملاتی از سوی هواپیماهای عراقی در اصفهان انجام گرفت که کاشی‌کاری‌ها، آلت چین‌های شیشه‌دار شبستان جنوب شرقی و بقعه مسجد سید در اثر این حملات آسیب دید.[10]
مسجد آقانور: این مسجد در محله قدیمی دردشت قرار دارد و ساخت آن در سلطنت شاه صفوی انجام شده است. در بمباران هوایی بهمن سال 65 بخشی از ایوان‌های شرقی و بخش بزرگی از شبستان بزرگ مسجد در اثر لرزش‌های موج انفجار فرو ریخت و به سر در زیبای مسجد خسارت زیادی وارد شد. همچنین آسیب‌هایی بین 20 تا 50 درصد به کاشی‌کاری‌ها، گلدسته، گره چین‌های شیشه‌دار شبستان غربی وارد آمد.[11]
مسجد حاج محمدجعفر آباده‌ای و بازار جماله کله: این مسجد در بازارچه‌ای به همین نام قرار دارد که در حدود سال 1280ق/ 1243ش بنا شده است. اسفند سال 1363 در اثر بمباران هوایی عراق، این مسجد و بازار جماله کله که در امتداد مسجد قرار دارد دچار تخریب و آسیب شد. در اثر این بمباران تزیینات و کاشی‌کاری ایوان‌های شمالی و جنوبی و شبستان شرقی مسجد به کلی ویران شد. همچنین سردر، هشتی شمالی و داخل ایوان جنوبی از 15 تا 50 درصد آسیب دید.[12]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج اول، 1370، ص 87.
خانه شیخ‌الاسلام: از خانه‌های زیبای دوره قاجاریه است. در بمباران بهمن سال 65 زیان‌های سنگینی به بخشی از این ساختمان وارد آمد و ارسی‌ها[پنجره‌های مشبک] و آلت چین‌های آن به کلی از بین رفت و به تزیینات و در‌های چوبی آسیب فراوان رسید.[13]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج اول، 1370، ص 96.
خانه هریتاش: این خانه از سازه‌های دوران صفوی است و در محله دردشت قرار دارد. در بمباران سال 65 به ارسی مرکزی، پنجره‌های مشبک طرفین و بام‌های ضلع شرقی، غربی و جنوبی زیان وارد شد.[14]
خانه سمسار: این خانه از بناهای دوره قاجار و تاریخ ساخت آن 1321ق/ 1282ش است. در اثر بمباران بخش بزرگی از ساختمان و تزیینات آن ویران شد.[15]
علاوه بر این‌ها اماکن و بناهای تاریخی و فرهنگی زیر در اثر حملات رژیم عراق آسیب دیدند:
مسجد امام(عباسی، سلطانی و شاه)؛ کاخ چهلستون؛ کاخ عالی‌قاپو؛ مسجد شیخ لطف‌الله؛ خانه بدیع‌الصنایعی؛ خانه حاج احمد کهرسنگی؛ خانه حاج حبیب‌آبادی؛ خانه خرازی؛ خانه شاکری؛ خانه حریرچیان؛ خانه روضاتی؛ خانه رعنایی؛ خانه ابراهیمیان؛ خانه صیرفی؛ خانه کتیرایی؛ خانه استاد علی معمار؛ خانه حقیقی؛ خانه سوکیاس؛ خانه داوید؛ خانه امینی.[16]
جلفا یا جولاه اصفهان: نام منطقه‌ای ارمنی‌نشین در اصفهان است. ارامنه به آن جوغا یا جولهاگ می‌‌گویند. رونق و رشد این محله در زمان شاه عباس اول صفوی(996ق/ 1587م) شکل گرفت.[17] این منطقه دارای 9 محله قدیم و جدید است. جلفای اصفهان دارای 30 ابنیه تاریخی شامل: کلیسا، حمام، کارونسرا و خانه‌های قدیمی است و کلیسای وانگ، مریم(س)، گیورگ از آثار ارزشمند آن است. در آخرین روزهای جنگ تحمیلی در اثر اصابت چندین موشک به جلفا خسارات زیادی به بخش قدیمی وارد شد و خسارات محله تبریزی‌ها و کلیسای میناس قابل توجه بود.[18]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، اداره کل حقوقی وزارت امور خارجه، چ دوم، 1373، ج 2، ص 87 و 88؛ نژندی‌منش، هیبت‌الله، الیاسی قهفرخی، زهرا، حمایت از اموال فرهنگی در مخاصمات مسلحانه، انتشارات خرسندی، 1389، ص 83- 49؛ زحمتکش، مجید و آرش‌پور، علیرضا، «راهکارهای حمایتی حقوق بین‌الملل عرفی از اموال فرهنگی در زمان مخاصمات مسلحانه»، مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره نهم، ش 1، بهار 1396، ص 141 - 174.
[2]. تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 88؛ پورمحمدی، نعمت‌الله، حقوق بشر دوستانه در جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، 1385، ص 82 – 92.
[3]. دکتر عبدالله جبل عاملی: ریاست دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی اصفهان طی سال‌های 1356 تا 1366 و مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان طی سال‌های 1366 تا 1372.
[4]. فیروزه‌های سرخ: بمباران اماکن تاریخی شهر اصفهان در هشت سال جنگ تحمیلی(براساس مصاحبه و اسناد موجود)، مصاحبه و تدوین مرتضی رمضانی، اصفهان، کاشف علم، 1401، ص 112. بمب‌ها و موشک‌های صدام به ۹۳ اثر تاریخی اصفهان آسیب جدی رساند، خبرگزاری دفاع پرس به نشانی: https://defapress.ir/fa/news/619289
[5] .میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1370، ص 77 – 79.
[6]. روزنامه اطلاعات، 17 فروردین 1364، ش 17560، ص 1.
[7]. تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 89؛ اشرفی، علیرضا و ابوئی، رضا، «واکاوی حادثه بمباران مسجد جامع عتیق اصفهان»، فصلنامه علمی- تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، ج 5، ش 2، تابستان 1404، ص 110 – 120.
[8]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 80.
[9]. همان، ص 81 و 82.
[10]. همان، ص 86؛ «مروری بر بمباران آثار تاریخی اصفهان»، باشگاه خبرنگاران جوان به نشانی: https://www.yjc.ir/fa/news/7908479
[11]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 87.
[12]. همان، ص 90 و 93 و «مروری بر بمباران آثار تاریخی اصفهان»، باشگاه خبرنگاران جوان، همان.
[13]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 96 و 97.
[14]. همان، ص 98 و 99.
[15]. همان، ص 102.
[16]. همان، ص 89، 90، 92، 100 تا 106؛ حجت، مهدی، «جنگ تحمیلی و میراث فرهنگی»، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع (مجموعه مقالات)، دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، 1368، ج 2، ص 372 – 378.
[17]. امیری، شهرام، «جلفای اصفهان از صفویه تا قاجاریه»، پیمان، فصلنامه فرهنگی ارمنیان، س 8، ش 30، زمستان 1383، به نشانی: https://paymanonline.ir/جلفای-اصفهان-از-صفویه-تا-قاجاریه/؛ فیروزه‌های سرخ، همان، ص 79 – 81.
[18]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 107؛ فیروزه‌های سرخ، همان.
تعداد بازدید: 21
