19 شهریور 1404
میکائیل جواهری
منطقه خوزستان به لحاظ تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
گستره تاریخی خوزستان موجب شده است که آثار تاریخی و میراث گران‌بهایی در این منطقه، علیرغم حوادث متعدد طبیعی و تاریخی، باقی بماند. میراثی که نه تنها متعلق به ایران، بلکه به جامعه بشریت تعلق دارد.
نظر به این اهمیت‌ها، در 31 شهریور 1359، میگ‌های عراقی با حمله به اهواز، فرودگاه و نیز سیلویی را در ابتدای جاده اهواز - امیدیه بمباران کردند. نیروهای عراقی 4 مهر 1359 به منطقه نورد در پانزده کیلومتری اهواز رسیدند. تا آن روز نیروهای عراقی حدود صد کیلومتر از جاده 130 کیلومتری اهواز - خرمشهر را اشغال کرده و بر راه‌های خروجی شهر در منطقه پلیس راه و پل نو مسلط شده بودند...[1]
این حملات و تجاوزات در طول جنگ تحمیلی موجب شد شهرهای استان خوزستان آماج خسارات‌های مختلف، از جمله انهدام و آسیب به میراث فرهنگی باشد. ازجمله شهرهای خرمشهر، آبادان، دزفول، هویزه، شوش و شوشتر مورد تهاجم و تخریب واقع شده‌اند.
خرمشهر
خرمشهر از شهرهای بسیار قدیمی استان خوزستان است و قدمت آن به 163 سال قبل از میلاد برمی‌گردد.[2] از آثار تاریخی در طول این مدت بندر و مسجد جامع خرمشهر است که در ابتدای جنگ مورد تهاجم رژیم عراق قرار گرفت و پس از تصرف کامل شهر در 4 آبان 59 توسط ارتش عراق دچار صدمات کلی شدند.
مسجد جامع خرمشهر بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد؛ ولی از مؤسس و بانی آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. سال ۱۳۴۸، قطعه زمینی از ضلع غربی به مسجد اضافه شد و به‌صورت فعلی با مساحـت ۱۲۰۹ مترمربع تجدید بنا گردید. با توجه به طبقات موجود، ۱۰۲۸ مترمربع اعیانی دارد که در اثر جنگ تحمیلی ۴۰ درصد آن تخریب شد.[3]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ اول، 1370، ص 19.
آبادان
موزه آبادان یکی از موزه‌های نسبتاً قدیمی ایران است. این موزه در سال ۱۳۳۸ با مجموعه آثاری از دوره ماقبل تاریخی و متأخر تا دوره قاجار و نیز آثاری از هنرمندان کارگاه‌های هنرهای سنتی افتتاح شد. در برپایی این موزه علی هانیبال (مستشرق و ایران‌شناس ایرانی- روسی، متوفی 2 اسفند 1344). ساختمان موزه با الهام از معماری سنتی ایران شکل گرفته است. این ساختمان دارای گنبدی به ارتفاع ۲۲/۵ متر، متأثر از گنبد مقبره دانیال نبی(ع) در شهر شوش است. موزه آبادان در یک طبقه و دارای یک تالار اصلی و دو تالار جنبی است. تالار اصلی، محل نمایش آثار دائمی موزه از جمله آثار به دست آمده از شوش (هزاره اول ق. م) و آثار دوره صفوی و قاجاری است.[4] در طول جنگ تحمیلی بخش بزرگی از این موزه ویران شد. البته آثار موجود در آن با همت برخی از باستان‌شناسان و کارشناسان آثار تاریخی در سال 59 به شهرهای دیگر انتقال یافت.[5]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ اول، 1370، ص 20.
در حملات عراق تقریباً هیچ نقطه‌ای از آبادان در امان نماند و علاوه بر تخریب موزه، کلیسای گاراپت مقدس هم 40 درصد آسیب دید. این کلیسا سال ۱۳۳۶ش. در دوران پهلوی بنا شد و بزرگ‌ترین تالار اجتماعات ارمنی‌های مقیم آبادان محسوب می‌شد. این کلیسا زیر نظر شورای خلیفه‌گری ارامنه جنوب و اصفهان فعالیت می‌کند. این کلیسا در مجاورت مسجد امام موسی‌بن جعفر(ع) است.[6]
منبع تصویر: میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ اول، 1370، ص 26.
دزفول
مرکز تاریخی شهر دزفول دارای ابنیه و آثار تاریخی بسیاری است. در تهاجمات مکرر عراق به این شهر به وسیله موشک و هواپیما، محله‌های قدیمی و تاریخی زیادی آسیب‌های کلی دیدند. «به طوری که بیش از 50 درصد مرکز تاریخی تخریب شد.»[7]
دزفول در طول جنگ حدود سه هزار نوبت بمباران و در این حملات بیش از ۱۹ هزار واحد مسکونی تخریب شد.»[8]
طبق فهرست شهرداری دزفول، 153 آثار و ابنیه تاریخی در دزفول قرار دارد که قدمت آن‌ها قبل از تاریخ تا دوره پهلوی اول است.[9]
از محلات قدیمی می‌توان موارد زیر را نام برد:
1- قلعه. بازار شهر در این محله قرار دارد. 2- صحرا بدر. در جاده اندیمشک به دزفول و در مدخل شهر قرار دارد. 3- احمد کور. 4- حیدرخانه. 5- سیاهپوشان. 6- لب خندق. 7- کتکبان. 8- کرناسان.[10]
در این محلات ابنیه و بقعه‌های [مقبره امامزادگان و بزرگان] تاریخی وجود دارد که هر کدام دارای تاریخچه قابل توجهی است. در طول جنگ تحمیلی تقریباً هیچ‌کدام از این آثار تاریخی از آسیب و تخریب در امان نماند. برخی از آثار و بقعه‌ها عبارتند از:
بقعه‌ها: شیخ اسماعیل، اکبر زرین‌کلا، بایوسف، کاشفیه، عباس علی، شاه رکن‌الدین، داعی، پیرروبن، بیت گزیده خاتون، سوار غیب، پیر فراش، جابر، علی سله، پیر نظر، اودوس‌او، علی مالک، علمدار، پیر زنگی، سید صبر، دلدول علی، ابوالعلاء.
آثار و ابنیه: اطاق آقامیر، حمام وزیر، حمام کرناسیون، پل قدیمی، اجاق مرتضی علی، مسجد جامع، مسجد ملا علیشاه، مسجد صعفه، مسجد میان دره، مسجد بازار کهنه.[11]
مسجد جامع دزفول: این مسجد از سازه‌های قرن دوم و سوم هجری است و در قرون بعدی به وسعت آن افزوده شده و مورد بازسازی قرار گرفته است. بخش‌هایی از شمال و شمال شرقی مسجد و بافت تاریخی پیرامونی مسجد بر اثر حملات موشکی عراق ویران شد.[12]
مسجد ملا علیشاه: این مسجد در کوچه معروف به آقامیر در نزدیکی بنای تاریخی دیگری موسوم به اطاق یا منزل آقامیر در مرکز دزفول قرار دارد. این مسجد در اثر حملات مکرر عراق به شهر دزفول صد در صد ویران شد.[13]
هویزه
هویزه یکی از شهرهای رونق گرفته در دوره صفویه است که بازارها، مساجد، مدارس، و عمارات زیبا در آن ساخته شده بود و آثار و بقایای قلعه آن دوران به صورت برج و حصارهای چهارگانه و کاخ، قبل از حملات رژیم عراق پا برجا بود. روزهای آغاز جنگ تحمیلی در 6 مهر 1359 و در مرحله بعد 27 دی همان سال به اشغال کامل ارتش صدام درآمد و پس از شانزده ماه آزاد شد. هویزه جنوبی‌ترین شهر دشت آزادگان و مرکز بخش هویزه است که در پانزده کیلومتری جنوب غربی سوسنگرد و 72 کیلومتری غرب اهواز قرار دارد و از جنوب و غرب به عراق منتهی می‌شود. هویزه با 1900 منزل مسکونی، چند ساختمان دولتی، یک دبیرستان، چهار دبستان، دو کودکستان، چهارده بنای تاریخی، سیزده زیارتگاه و چند پارک به تل خاکی تبدیل شد و تنها دو ساختمان از آن باقی مانده بود.[14]
آثاری مانند: مسجد جامع و مسجد لب شط، مقبره‌های مقدس مانند بقعه سلطان حمزه، سلطان داود و ابراهیم خلیل و بافت قدیمی و تاریخی شهر که کاملاً ویران شد.[15]
در اواخر اردیبهشت 1361، کمیته بررسی و افشای جنایات صدام در هویزه تشکیل شد و نمایندگان 30 کشور خارجی در تهران، جنایات صدام را در هویزه محکوم کردند.[16]
منبع تصویر(تپه‌های تاریخی شوش): میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ اول، 1370، ص 45.
شوش
شوش و پیرامون آن تاریخی کهن دارد و آثار تمدن عیلامی در آن مشهود است. در دوره‌های تاریخی هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان... شوش یکی از مراکز مهم سیاسی و اقتصادی بوده است.[17]
مقداری از آثار تمدنی شهر شوش تا شروع جنگ تحمیلی باقی بود. با آغاز جنگ و در طول هشت سال، برخی از این آثار متحمل زیان‌ها و آسیب‌های فراوان شدند.
تپه‌های تاریخی: شهر شوش دارای تپه‌های باستانی از دوره‌های مختلف تاریخی است و هر تپه تاریخچه‌ای مخصوص به خود دارد. این تپه‌ها عبارت است از: آکرویل، آپادانا، مرکزی یا شهر شاهی، شرقی یا شهر معروف به صنعتگران، هفت تپه، جعفرآباد، بندیال، بوهلان، ابوفندوا، خوانساری. اغلب این تپه‌های باستانی در حملات مکرر رژیم عراق دچار آسیب جزیی و کلی شدند. مثلاً هفت تپه موسوم به چغان یا چوگان که در 15 کیلومتری جنوب شرقی شوش قرار دارد، علاوه بر حملات عراق، به دلیل ضرورت سنگرسازی و مواضع دفاعی رزمندگان دچار آسیب یا خسارات فراوان شد.[18]
منبع تصویر(بقعه دانیال نبی): میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ اول، 1370، ص 50.
بقعه حضرت دانیال نبی(ع): این آرامگاه در مرکز شهر شوش قرار دارد و بنای فعلی آن مربوط به دوره قاجار است. در طول جنگ، بخشی از دیواره صحن و گنبد این زیارتگاه آسیب زیادی دید.[19]
منبع تصویر(تخریب بخشی از ایوان کرخه): میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ اول، 1370، ص 56.
شهر باستانی ایوان کرخه: شهر باستانی که به کاخ ایوان کرخه و در زبان محلی کوپت گاپون(قلعه بزرگ) مشهور است از سازه‌های دوره ساسانی است. با آغاز جنگ تحمیلی در نتیجه تبادل آتش بین نیروهای ایرانی و عراقی آسیب‌های جدی به این شهر و محوطه‌های آن وارد آمد. از جمله تخریب ایوان ورودی اصلی شهر و بنای مشهور به کاخ شاهی بود. همچنین با احداث سنگر در حصار‌ها و برج‌های آن، موجب اضطراب در لایه‌های بناها شد. آخرین بقایای کاخ، بخشی از رواق‌های کوشک سه ایوانی بود که در ضلع شرقی ویرانه‌های شهر به ارتفاع ده متر برپا بود که در اثر حملات عراق به تلی از خاک مبدل شد. ضلع شرقی به طول حدود 300 تا 400 متر نیز ویران شد و آثار سطحی آن یعنی رواق‌های پا برجای کوشک مزبور فرو ریخت.[20]
چغازنبیل: مرکز دینی و زیارتی است که 1250 سال قبل از میلاد در 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش توسط اونتاش گال از پادشاهان سلسله چهارم عیلامی بنا گردید. این زیارتگاه به صورت هرمی مربع شکل و 5 طبقه بوده که ارتفاع آن به 53 متر می‌رسید و اکنون 25 متر آن باقی مانده است. این اثر مهم جهانی نیز در جنگ تحمیلی متحمل خساراتی شد.[21]
موزه شوش: این موزه در سال 1345 تأسیس شد و آثار گران‌بهایی از تاریخ تمدن ایران در آن جای دارد که شامل تمدن و دوره عیلامی، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و دوره‌های پس از آن است. این موزه و برخی از آثار آن در اثر حملات عراق به شهر شوش و موج انفجار‌های حاصل از آن صدمات زیادی را متحمل شد.[22]
شوشتر
شوشتر و پیرامون آن تاریخی کهن و قبل از میلاد دارد. بدین جهت دارای آثار و ابنیه متعدد تاریخی است. این آثار شامل بقعه‌های امامزادگان و بزرگان، مساجد و پل‌ها است، مانند: امامزاده عبدالله، سید صالح، پیر فتح، شاه زید، مسجد جامع، پل‌های گرگر، عسگر، شاه علی، بند دختر...[23]
مسجد جامع: این مسجد از بناهای دوره آغازین اسلامی است که در ادوار بعدی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و بیش از 20 کتیبه چوبی، سنگی و گچ‌بری در مسجد به یادگار مانده است. آغاز ساخت مسجد سال 254 هجری قمری است.[24]
بر اثر اصابت بمب به مناطق مسکونی پیرامون مسجد و داخل محدوده بافت قدیمی شهر، بخشی از دیوار شرقی مسجد دچار آسیب شد..[25]
بقعه سید محمد بازار: این بقعه از سازه‌های شاه سلطان حسین صفوی(1115 قمری) است که در زمان قاجار بازسازی شده است. بخش غربی بقعه بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی خسارت فراوانی دید.[26]
بقعه امامزاده عبدالله: از نوادگان حضرت امام سجاد(ع) است و بنای آن به دوران خلافت عباسی در سال 629 هجری قمری می‌رسد. این بقعه در بمباران هوایی عراق آسیب فراوان دید.[27]
بقعه براء‌بن مالک انصاری: ایشان از صحابه پیامبر اکرم(ص) و برادر انس بن مالک است که در سال 17 یا 18ه.ق در فتح شوشتر به شهادت رسید و در همان منطقه به خاک سپرده شد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که اصل بنای آرامگاه مربوط به قرن ششم قمری است و پس از دوران صفوی مورد مرمت و تجدید بنا قرار گرفته است و بنای فعلی و ایوان و گنبد کاشی‌کاری آن از عصر قاجار باقی‌مانده است. در بمباران هوایی عراق قسمتی از سر در، گنبد و کاشی‌کاری دیواره‌ها از بین رفت.[28]
قلعه سلاسل: این قلعه از بناهای نظامی دوران ساسانی است که با سیستم آب‌رسانی و بادگیرهای متعدد بسیار جالب ساخته شده و یکی از ارزنده‌ترین بناهای جهان با شماره ثبت 1315 در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این قلعه در دوره‌های مختلف تاریخی مورد بازسازی قرار گرفته است. آخرین بازسازی سال 1307 توسط نظام‌السلطنه مافی انجام گرفت. در طول تاریخ بخشی از این اثر مهم از بین رفت و در جنگ تحمیلی آثار باقی‌مانده نابود شد و تنها قسمتی از کوشک‌ها و سرداب‌ها و اتاق‌ها باقی مانده است.[29]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سادات گرامی، زهرا، «اهواز»، سایت ویکی دفاع به نشانی: https://wikidefa.ir/?id=jdxwvun4
[2]. دانشنامه اسلامی، به نشانی: https://wiki.ahlolbait.com/خرمشهر
[3]. تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، اداره کل حقوقی وزارت امور خارجه، چ دوم، 1373، ج دوم، ص 90؛ مسجد جامع خرمشهر، نماد مقاومت و آزادی، به نشانی: https://www.masjed.ir/fa/newsagency/31874
[4]. اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان به نشانی: https://miraskhz.ir/rha/bank/9/موزه-آبادان
[5]. تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان؛ انتقال اشیا موزه‌ای مناطق جنگی، سایت سفرنویس به نشانی: https://safarnevis.com/roznevis/museum-and-war/
[6]. سورت گاراپت، تنها کلیسای آبادان، سایت باشگاه خبرنگاران جوان به نشانی:
[7]. نژندی‌منش، هیبت‌الله، الیاسی قهفرخی، زهرا، حمایت از اموال فرهنگی در مخاصمات مسلحانه، انتشارات خرسندی، 1389، ص 33.
[8]. شهری که سه هزاربار بمباران شد، سایت خبرگزاری دفاع مقدس به نشانی: https://defapress.ir/fa/news/29845
[9]. سایت شهرداری دزفول به نشانی: https://www.dezful.ir/fa-IR/DouranPortal/4705
[10]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، به کوشش سیداحمد موسوی، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1370، ص 21.
[11]. همان، ص 23.
[12]. همان، ص 33.
[13]. همان، ص 36؛ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 89؛ پورمحمدی، نعمت‌الله، حقوق بشر دوستانه در جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1385، ص 84.
[14]. هویزه، سایت ویکی دفاع به نشانی: https://wikidefa.ir/?id=fw8kniyb
[15]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 21.
[16]. سکندری، علی‌جان، آذری خاکستر، غلامرضا، «آستان قدس رضوی و نوسازی هویزه»، پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی، آستان قدس رضوی(ع)، س اول، ش 2، پاییز و زمستان 1401، ص 106.
[17]. مهرابی، طهمورث، آقاجانی، هاشم، «جایگاه سیاسی شهر شوش و دلایل افت سیاسی- اقتصادی آن در دوره ساسانیان»، دو فصلنامه علمی پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ، س پنجم، بهار و تابستان 1396، ش 2، ص 169 و 170.
[18]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 48-45 و 62-60.
[19]. همان، ص 49.
[20]. همان، ص 55؛ کریمیان، حسن، باغبان کوچک، غلامعلی، «ایوان کرخه: سازمان فضایی، فرم و عملکرد با استناد به داده‌های باستان شناسانه»، مجله مطالعات باستان شناسی، دانشگاه تهران، دوره سوم، ش 2، پاییز و زمستان 1390، ص 141.
[21]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 54- 51، «حمله عراق به مسجد جامع اصفهان و چغازنبیل و گزارش یونسکو»، روزنامه ایران، شماره : 7489، ۲۲ آبان ۱۳۹۹ ، نشانی اینترنتی:
[22]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 57 و 58، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 90، «موزه‌ی شوش»، اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان به نشانی: https://miraskhz.ir/rha/mataleb/2206
[24]. همان، ص 40؛ صالحی، سحر، خزائی، محمد، احمدپناه، سیدابوتراب، «تحلیل ساختار و ویژگی‌های بصری کتیبه کوفی سوره یس مسجد جامع شوشتر»، فصلنامه علمی نگره، دانشگاه شاهد، ش 58، تابستان 1400، ص 5.
[26]. همان، ص 41؛ فقیه بحرالعلوم، محمد مهدی، «امامزاده سید محمد بازار شوشتر»، سایت مزارات ایران و جهان اسلام، به نشانی: http://shrines.ir/post/168
[27]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 42؛ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 90؛ فقیه بحرالعلوم، «امامزاده عبدالله شوشتر»، همان، به نشانی: http://shrines.ir/post/167
[28]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 43؛ «براء‌بن مالک در تاریخ اسلامی»، سایت امامت پدیا به نشانی: https://fa.imamatpedia.com/wiki/براء_بن_مالک_در_تاریخ_اسلامی
[29]. میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، همان، ص 44؛ پورمحمدی، نعمت‌الله، حقوق بشر دوستانه در جنگ ایران و عراق، همان، ص 84، درخشی، حسن، محمدی‌پور، مولود، «کوشک قلعه سلاسل شوشتر»، فصلنامه باستان‌شناسی ایران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، ش 1، س دوم، بهار و تابستان 1391، ص 94-82.
تعداد بازدید: 15
