13 اسفند 1390
آشنائی با مورخان معاصر-2
محمد‌حسن رجبی
«... تا مرحله رسیدن به تاریخ‌نگاری اسلامی در کشور، راه درازی در پیش داریم و باید نظریه‌پردازی‌های متعددی صورت گیرد. این نظریه پردازی‌ها از یکسو باید مبتنی بر نگرش فلسفی بوده و از سوی دیگر بر داده‌های درست تاریخی استوار باشد. برای نیل به این منظور باید مورخان مسلمان صاحب‌اندیشه‌ای فلسفی براساس معارف متقن دینی باشند و یا اینکه فلاسفه اسلامی کشور به تحقیقات تاریخی روی آورده و نظریه‌پردازی کنند...»
* * * *
عبارات فوق بخشی از اظهارات دکتر محمد‌حسن رجبی مورخ و پژوهشگر معاصر در گفت وگو با مجله الکترونیکی دوران ـ وابسته به مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ـ است. وی در این مصاحبه دیدگاه‌های خود را درباره تاریخ‌نگاری در ایران و نقاط قوت و ضعف آن بیان کرده است.
آقای رجبی در عید غدیر سال 1335 در شهر قم دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدائی را در همان شهر طی کرد و سپس در 1350 به همراه خانواده به تهران مراجعت نمود و دوره متوسطه را در دبیرستان جعفری و سپس در دانشسرای مقدماتی مهبد گذراند. در خرداد 1352 دستگیر و تا آذر همان سال در زندان به سر برد. سپس تحصیلات خود را در دبیرستان شبانه فضیلت ادامه داد.
رجبی پس از پایان دوره متوسطه در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در دانشگاه تهران به تحصیلات خود ادامه داد. او کارشناسی را در1363 و کارشناسی ارشد را در 1369 در همین رشته کسب کرد.
آقای رجبی از سال 1358 تا 1363 مدیریت گروه تاریخ رادیو را بر عهده داشته و از 1365 تا 1370 قائم‌مقام مدیر کل آرشیوهای صدا و سیما بوده است. وی در فاصله سالهای 80 ـ 1370 مدیر کل مرکز خدمات عمومی کتابخانه ملی و قائم‌مقام سرپرست دائره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی بوده و سپس مشاورت معاون سیمای جمهوری اسلامی ایران را بر عهده گرفته است. او هم‌اکنون به کار مورد علاقه خود «تاریخ‌نگاری» سرگرم است.
از دکتر محمد حسن رجبی راجع به علت علاقه وی به تاریخ‌نگاری با توجه به رشته تحصیلی وی ـ کتابداری‌ـ سئوال کردیم. او گفت:
پدرم علاقه زیادی به مطالعات تاریخی داشت و از این رو کتابهای زیادی در کتابخانه شخصی خود فراهم آورده بود و در گفت و گوهای خانوادگی اشارات زیادی به حوادث تاریخی و شخصیت‌‌های سیاسی و علمی و تاریخی داشته و دارد و لذا علاقه به تاریخ (جهان، ایران و اسلام) تقریباً در میان اعضای خانواده عمومیت دارد. در اوایل دوره جوانیم، این تعلق، ضرورت سیاسی نیز یافت، بدین معنی که رویکرد به تاریخ، به ویژه تاریخ معاصر ایران به منظور بررسی زمینه‌‌های عقب‌ماندگی‌های علمی، تکنولوژیک ایران، ورود استعمار به کشور، جنبش‌های ملی ضداستبدادی و ضداستعماری، و ... مد نظر روشنفکران و فعالان سیاسی از جمله دانشجویان و دانش‌آموزان قرار داشت که من نیز از آن زمره بودم.
رجبی در زمینه آثاری که خود به رشته تحریر درآورده گفت:
تقریباً همه تألیفات (کتاب و مقالات) من در زمینه تاریخ و زندگینامه است که بر حسب تاریخ نگارش به قرار ذیل است:
ـ زندگینامه سیاسی امام خمینی (ره)، ویرایش اول 1369، ویرایش سوم،1375.
ـ مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی (1374)
ـ رسائل و فتاوای جهادی علمای مسلمان علیه استعمارگران (1376)
ـ کتابخانه در ایران (1380)
ـ علمای مجاهد (1383)
ـ مکتوبات و بیانات سیاسی ـ اجتماعی علمای شیعه (جلد اول: 1384)
ـ مکتوبات و بیانات سیاسی ـ اجتماعی علمای شیعه (جلد دوم و سوم در دست انجام است)
وی همچنین کتابهای متعددی را نیز ویراستاری کرده است.
دکتر محمد حسن رجبی در پاسخ به این سئوال که عرصه تاریخ‌نگاری در کشور با چه تحولاتی روبرو است گفت:
در سالهای اخیر موضوع تاریخ، پس از ادبیات، بیشترین عناوین کتابهای منتشره را به خود اختصاص داده است. این امر، نشانگر افزایش کمّی چشمگیر آثار تاریخی پس از انقلاب اسلامی است که در حوزه تألیف و ترجمه صورت پذیرفته است.
آزادی سیاسی پس از انقلاب، باب نقادی تاریخی را در کشور گشوده است. از سوی دیگر انتشار اسناد و مدارک دست اول، خاطرات و زندگینامه‌ها ـ هر چند که از حب و بغض‌ها و افراط و تفریط‌ها تهی نیست ـ راه تاریخ‌نگاری معاصر را تا اندازه زیادی هموار نموده و زوایای مهم و ناشناخته‌ای را در تاریخ معاصر ایران بر ملا کرده است. امروزه جریان‌های متنوعی در تاریخ‌نگاری معاصر ایران به چشم می‌خورد که امیدوار کننده بوده و از اقبال خوبی در جامعه برخوردار است.
البته در این میان تاریخ معاصر ایران، خالی از گرایش‌های فکری و سیاسی و نیز اهداف و مفاهیم پنهان و آشکار هدفمند نیست، ولی در مجموع جهت کلی مطلوب و امیدبخش است.
آقای رجبی در ادامه این گفت و گو به خاطره‌ای از فعالیتهای خود در عرصه تاریخ‌نگاری اشاره کرد و گفت:
بهترین نکته آموزنده، هنگام تدوین پانویس‌های خاطرات حجت‌الاسلام فلسفی برایم رخ داد، بدین معنی که یکی از اسناد مهم ساواک مربوط به فعالیتهای مهم وی در سازماندهی و هدایت وعاظ سراسر کشور در زمان سالهای ممنوع‌المنبر بودن ایشان بود. در این گزارش، اشاره تلویحی به سکوت و مماشات یکی از مراجع تقلید وقت شده بود. از همین رو مرحوم آقای فلسفی پس از ملاحظه سند به همان دلیل، آن را حذف کردند و در مقابل اصرار اینجانب فرمودند که راضی نیستم در زمان حیاتم مطلبی در شرح زندگیم نوشته شود که ذم دیگری آن هم از علما و مراجع را در بر داشته باشد و لذا سند حذف و به تبع آن موضوع نیز منتفی شد.
وی در مورد تقویت علم تاریخ‌نگاری در کشور و راههای حصول این مقصود دیدگاه خود را بیان کرد و گفت:
پژوهشهای تاریخی شادروان مرحوم دکتر حمید عنایت نمونه بسیار خوب و ارزنده‌ای از پژوهش متعهدانه و علمی است که راه و روش او را برای نسل جوان ضروری می‌دانم.
آقای رجبی در زمینه رشد تاریخ‌نگاری اسلامی در کشور گفت:
البته اطلاق «تاریخ‌نگاری اسلامی» شاید تا اندازه‌ای مبالغه آمیز باشد. اما اگر منظور آثاری است که توجه بیشتری به تأثیر جریان‌ها و اندیشه‌‌های اسلامی و شخصیت‌ها و متفکران مسلمان در رویدادهای سیاسی معاصر نشان داده باشند، باید اذعان کرد که گام‌های ارزنده‌ای در این مسیر برداشته شده است، اما هنوز تا تحقق مکتب تاریخ‌نگاری اسلامی، راه درازی در پیش است و باید نظریه‌پردازی‌های متعددی صورت گیرد.
این نظریه‌پردازی‌ها از یک سو باید مبتنی بر نگرش فلسفی بوده و از سوی دیگر بر داده‌های درست تاریخی استوار باشد. برای نیل به این منظور می‌بایست مورخان مسلمان، صاحب اندیشه‌ای فلسفی براساس معارف متقن دین باشند و یا اینکه فلاسفه اسلامی کشور به تحقیقات تاریخی روی آورده و نظریه‌پردازی نمایند.
آقای رجبی در مورد اهمیت استفاده مورخین از اسناد، در کار تاریخ‌نگاری گفت:
این حرکت کاملاً مثبت و لازم است که گرچه دیر هنگام صورت گرفته اما بسیار ضروری و امید بخش است، لکن انتشار اسناد باید مبتنی بر ضرورت‌های فرهنگی باشد که در یک نگاه کلی شاید بتوان گفت استراتژی روشنی در انتشار اسناد موجود نیست. وی در عین حال افزود:
وضعیت مراکز تاریخ پژوهی در سالهای اخیر از نظر سازماندهی علمی اسناد، اطلاع‌رسانی و انتشار اسناد، بسیار امید بخش بوده و بر حسب اطلاع، جلسات متعددی تاکنون به منظور هماهنگی فعالیت‌ها و امکانات تشکیل شده و تصمیمات مهمی اتخاذ گردیده که لازم است به اطلاع همگان برسد. اشتراک منابع اسنادی و اطلاع‌رسانی شبکه‌ای این مراکز می‌بایست هر چه زودتر تحقق یابد، زیرا گام مهمی در صرفه‌جویی وقت پژوهشگران و هزینه‌های تکراری مراکز پژوهشی خواهد بود.
آقای رجبی در زمینه آثار منتشره از سوی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی گفت:
آثار منتشره مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی نسبت به آثار منتشره سایر مؤسسات پژوهشهای تاریخی از ویژگی‌های زیر برخوردار است:
الف ـ بسیاری از آنها متناسب با مقتضیات سیاسی و فرهنگی روز جامعه انتشار یافته‌اند.
ب ـ پژوهشگران و ویراستاران، از خبرویت علمی درحوزه‌های مورد نظر برخوردار بوده‌‌اند.
ج ـ پژوهشهای انجام یافته در عین حفظ تعهد، روشمند بوده و اسناد و منابع تاریخی از صافی نقد عبور کرده‌اند.
وی در پایان به علاقه‌مندان متون تاریخی توصیه کرد هیچ متن و نظریه تاریخی را مسلم و متقن نپندارند و آنها را با دیگر متون و نظریات سنجیده و نقادی کنند.
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 7
تعداد بازدید: 1141
