14 اسفند 1390
نگاهی به مجموعه تاریخی فرهنگی سعدآباد
سعدآباد، ییلاق شاهان سلسله قاجار بوده و بعد از کودتای رضاخان وسعت یافته است. کاخهای عصر احمد‌شاه قاجار، رضاخان و محمد‌رضا پهلوی با اثاثیه وارداتی آنها، امروزه به صورت موزه‌ای عبرت‌انگیز تحت نام «مجموعه تاریخی فرهنگی سعدآباد» در معرض دید و قضاوت عموم قرار دارد.
مجموعه تاریخی فرهنگی سعدآباد در پهنه کوهپایه‌های توچال و دره دربند و در یکی از شمالی‌ترین نقاط تهران با مساحتی حدود 110 هکتار قرار گرفته است.
سعدآباد از شمال با کوه‌های البرز، از شرق با گلابدره، از مغرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد. این منطقه در دوره قا جار محل استقرار و سکونت تابستانی و ییلاق شاهان این سلسله بوده و پس از کودتای رضاخان (سوم اسفند 1299) در وسعتی تازه و الحاق باغ‌های مختلف به اقامتگاه تابستانی پهلوی اول اختصاص یافت و کاخ وکوشک‌هایی به مناسبت گوناگون در جای جای این پهنه برتافته از درختان کهن و سپیدار و سرو، به فاصله‌ای از بازمانده بناهای قاجار سربرآوردند.
در دوره پهلوی، 18 کاخ کوچک و بزرگ در سعدآباد ساخته شد که هر یک هنر و ذوق معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارند. تمامی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی تبدیل به موزه شده است. برخی از عمارت‌‌ها به شکل کاخ موزه، همان طور که بوده مانند کاخ ملت (سفید) و کاخ سبز (شهوند) به نمایش گذاشته شدند و برخی با توجه به ویژگی بنا، تبدیل به موزه شدند.
موزه‌‌های فعال در این مجموعه عبارتند از: موزه پژوهشی مردم‌شناسی، موزه مینیاتور آبکار، موزه هنرهای زیبا، کاخ موزه ملت، کاخ موزه سبز، موزه نظامی، موزه بهزاد، موزه ملی آب، موزه خط و کتابت میرعماد، موزه فرشچیان و موزه هنر ملل.
کالسکه خانه رضاشاهی از جمله قدیمی‌ترین بناهای ساخته شده در مجموعه سعدآباد می‌باشد که در قسمت شمالی مجموعه به عنوان ورودی و مدخلی به فضای باز مقابل کاخ احمد‌شاهی و کاخ سبز می‌باشد.این بنا شامل چهار اتاق و یک ورودی مرتفع و مزین به دو ستونچه آجری در دو طرف آن و تزیینات لمبه کوبی زیر سقف ورودی و هم چنین آجرکاریهای زیبا در سراسر نمای ساختمان می‌باشد. از این ساختمان در زمان رضاخان تا مدتها به عنوان کالسکه خانه کاخ شاهی استفاده می‌شد. اما پس از جایگزین شدن ماشین، بدون استفاده و متروک باقی ماند. شایان ذکر است که این بنای قدیمی در سال 1381 در دست عملیات مرمتی و استحکام بخشی و همچنین طراحی محوطه بیرونی و درونی قرار گرفت و در ابتدای سال 1382 به عنوان موزه ایرانگردی و جهانگردی برادران امیدوار تغییر کاربری یافت و در روز جهانی جهانگردی (5 مهر 1382) افتتاح گردید.
کاخ احمد شاهی بر روی تپه علی‌خان واقع در بخش «ترش محله» منطقه ییلاقی دربند ساخته شده است. این کاخ از جمله اقامتگاههای احمد شاه آخرین پادشاه سلسه قاجار بود.
رضاخان پس از به قدرت رسیدن از هیچکدام از کاخهای خاندان قاجار استفاده نکرد بلکه برای اقامت در تهران کاخ مرمر و برای اقامتگاه ییلاقی این بخش در بند را بر می‌گزیند. کاخ احمد‌شاهی دارای دو ایوان است که از یک طرف دید به کوه و از طرف دیگر دید به شهر را دارا است و از این لحاظ با بناهای هم عصرش که یک ایوان دارد متفاوت است. این ساختمان از جمله زیباترین ساختمان‌های موجود و از لحاظ معماری نیز در این مجموعه منحصر به فرد می‌باشد. در حال حاضر این بنا تحت نظر مجموعه سعدآباد نمی‌باشد.
مجتمع تاریخی فرهنگی سعدآباد دارای تعدادی موزه نیز هست که عبارتند از:
موزه پژوهشی و مردم‌شناسی
این ساختمان از جمله ساختمان‌های دوران پهلوی اول می‌باشد که محل سکونت شمس پهلوی بوده است. این بنا از سال 1373 به موزه مردم‌شناسی تبدیل گشت که شامل مجموعه‌های ثابت و نمایشگاه‌های موقت است. اشیاء آن طی سال‌ها از نقاط مختلف کشور گردآوری شده و نمایانگر بخشی از آداب، فرهنگ و هنر این مرز و بوم است.
ساختمان موزه از دو طبقه تشکیل شده است. در طبقه اول در بخش ورودی نمونههایی از اسطرلاب، انواع وسایل مورد استفاده درویش‌ها، زیورآلات، اسناد و مدارک قدیمی به چشم می‌خورند.
در بخش کشاورزی، ابزار کشت، ابزار و وسایل داشت،غرفه برداشت، دامداری، غرفه صید و قهوه‌خانه وجود دارند. در طبقه دوم این موزه پوشاک سنتی مناطق مختلف از دوره قاجار تاکنون به نمایش درآمده است. راهروی طبقه دوم به نمایش انواع ظروف سفالی و مسی اختصاص دارد.
موزه نظامی
موزه نظامی ارائه کننده تاریخ نظامی ایران بوده و یکی از دریچه‌های ارتباطی ارتش با مردم است. این موزه تاریخ نظامی ایران، اسلحه و ساز و برگ، البسه، عکس، کتاب و سایر اشیاء را در معرض دید قرار می‌دهد.
در این موزه تن‌پوش‌ها،جنگ‌افزارها، ساز و برگ جنگی به صورت خشک و بی‌روح عرضه نمی‌گردد تا برای بیننده اساساً نامأنوس با نتیجه‌ای منفی همراه باشد و سیستم غلط گذشته را در اذهان زنده کند. بلکه برای علاقه‌مندان و بازدید کنندگان یک کلاس آموزشی کوتاه مدت با وسایل سمعی و بصری تدارک دیده شده است.
موزه سبز
کاخ شهوند که اکنون کاخ موزه سبز نامیده می‌شود یکی از زیباترین کاخهای موجود در کشور است. معمار این کاخ میرزاجعفر معمار باشی بوده است. در نمای خارجی آن از سنگ‌های سبز صدفی کمیاب خمسه زنجان استفاده شده و وجه تسمیه آن نیز به همین سبب است. مساحت زیربنای کاخ در دو طبقه 1203 متر مربع است.
این کاخ موزه دارای گچبری‌ها و آئینه کاری‌های زیبایی است. ساختمان کاخ از دو طبقه تشکیل شده است. طبقه اول شامل پله ورودی، تالار آئینه، ناهارخوری، اتاق کار، اتاق پذیرایی و اتاق خواب است. طبقه دیگر زیرزمین کاخ است که در سال 1350 بازسازی شده و شامل: سالن پذیرایی، دو اتاق خواب با سرویس و سالن نهارخوری می‌باشد. زیباترین قسمت کاخ تالار آیینه با قالی هفتاد متری بافت عمواوغلی مشهد است. دستگیره‌ها تمامی برنز و آب طلا است. در بالای تالار مبل گوبلن مربوط به بیوتات سلطنتی دوره قاجار قرار دارد و میز وسط مربوط به قرن 18 میلادی است و فرانسوی می‌باشد.
از دیگر وسایل موجود که اغلب از کشورهای اروپایی خریداری شده می‌توان به چلچراغ‌ها، تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها، مبل‌های دوره لویی شانزدهم و دو میز مربوط به دوره ناپلئون و سایر وسایل زینتی اشاره کرد.
موزه ملت
موزه ملت که در گذشته کاخ سفید نامیده می‌شد، بزرگترین کاخ مجموعه سعدآباد است که به علت رنگ سفید نمای آن به این نام مشهور است. بنای کاخ به دستور پهلوی اول در سال 1290 آغاز و 5 سال بعد به پایان رسید. در ساخت بنای این کاخ هنرمندان، معماران و صنعتگران فراوانی همکاری داشته‌اند. گچبری‌های ظریف و زیبای درون کاخ در نوع خود بی‌نظیر است. سنگ‌های مرمر سرسراها از معادن یزد و تربت حیدریه تهیه شدهاند. نمای بیرونی کاخ به سبک معماری کاخهای سلطنتی آلمان و معماری داخلی آن به سبک طرح ایرانی و بیزانسی است. کاخ موزه ملت در زمین به مساحت 2164 متر مربع در دو طبقه و زیرزمینی به مساحت جمعاً با زیربنای حدود 5000 متر مربع بنا شده است. در طبقات این کاخ 10 تالار بزرگ تشریفاتی وجود دارد.
وسیع‌ترین تالار این کاخ سفره‌خانه‌ای است که 220 متر وسعت دارد. موزه ملت بزرگترین کاخ مجموعه سعدآباد است. طبقه همکف مجموعه‌هایی از سفالینه‌های ایران از هزاره چهارم پیش از میلاد تا سده هفتم هجری قمری و اشیای نقاشی لاکی روغنی نگهداری می‌شود.
موزه هنر ملل
در زیر زمین ساختمان کاخ موزه ملت موزه کوچکی وجود دارد که موزه هنر ملل نامگذاری شده است و همزمان با اولین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی افتتاح گردیده. آثار به نمایش درآمده در این موزه شامل تابلوهای نقاشی و چاپ، آثار حجمی، سفالینه‌ها، ظروف و اشیاء فلزی اشیاء چوبی و مجسمه‌ها و ماسکهای آئینی از کشورهای مختلف آفریقا و آمریکا مانند: نیجر، مالی، گینه نو، و … می‌باشد.
موزه هنرهای زیبا
یکی از بناهای باشکوه مجموعه سعدآباد، ساختمانی است که از سال 1346 تا 1357 محل وزارت دربار بوده و از سال 1361 به عنوان موزه هنرهای زیبا مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
این موزه در جنوبی‌ترین نقطه سعدآباد واقع و دارای 3600 متر مربع زیربنا است. از آنجا که در بنای آن سنگ‌های مرمر سیاه رنگ به کار برده شده به کاخ اسود معروف بوده است. موزه هنرهای زیبا از سه طبقه با نگارخانه‌های متعدد تشکیل می‌شود که در طبقه اول آثار ارزنده‌ای از نام‌آورترین نقاشان عهد صفوی، زندیه، قاجار و دوره معاصر به معرض تماشا گذشته شده است. نقاشی‌های دوره صفوی که در این موزه ارائه شده غالباً تصاویری است از افراد درباری آن زمان و کسانی که احتمالاً هنرمندان نقاش را به تصور خود به صورتگری وا می‌داشته‌اند و به آ‌نان میدان فعالیت و امکانات می‌دادند. اکثر این تابلوها فاقد امضاء است و فقط یک تابلو با عنوان مجلس شیرین و فرهاد امضای محمد زمان را بر خود دارد.
موزه مینیاتور آبکار
ساختمان موزه یکی از بناهای مجموعه سعدآباد است که قبل از انقلاب متعلق به لیلا پهلوی بوده است. این بنا با اندک تغییری در سال 1373 به موزه مینیاتور آبکار تبدیل شد. استاد کلارا آبکار در سال 1294 خورشیدی در اصفهان به دنیا آمد.
وی در خدمت استادان بزرگی چون شادروان هادی خان تجویدی و علی دورودی عشق به هنر را آموخت. نقاشی‌ها و آثار کلارا آبکار در سه تالار موزه به نمایش گذاشته شدهاند. در تالار شماره یک آخرین آثار استاد شامل مینیاتور، تذهیب و نقش گره ارائه شده است. در تالار شماره دو مجموعه‌ای از نقاشی‌های آبرنگ، مستند‌سازی اشیاء موزه مردم‌شناسی و هنرهای تزیینی به نمایش گذاشته شدهاند و تالار شماره سه به بهترین نمونه‌های آثار این استاد، شامل چند نمونه مینیاتور روی عاج، چند کپی از کار مینیاتوریست‌‌های بنام ایران و نمونههایی از تذهیب اختصاص دارد.
موزه خط و کتابت میرعماد
این ساختمان از جمله بناهای متعلق به دوران قاجار بوده است که در زمان پهلوی دوم فرحناز و علیرضا پهلوی در آن سکونت داشته‌ا ند.
ساختمان موزه میرعماد پس از انقلاب با حذف بخش‌‌های اضافی ساختمان و تغییراتی که در آن به وجود آمد به فضایی مناسب موزه تبدیل شد و سرانجام به نام بزرگترین استاد خوشنویسی قرن 11 ه. ق میرعماد الحسنی سیفی قزوینی افتتاح شد. آثار خوشنویسی موزه منحصر به میرعماد نیست بلکه خطوط قبل از اسلام دوران اسلامی، تفننی و کاربردی قرن 3 و 4 ه. ق تا قرن 14 در آن نگهداری می‌شود .
موزه آب
ساختمان موزه دفتر مخصوص پهلوی دوم بود که در زمان وی ساخته شد. گنجینه آب سعدآباد مقارن با صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) در سال 1378 افتتاح گردید. این موزه علاوه بر محوطه‌سازی و ایجاد فضای سبز نمونه هیدرولیکی چندین بنای سنتی و جدید آب برای اولین بار در کنار هم طراحی و احداث شده است.
موزه بهزاد
ساختمان بهزاد از جمله بناهای متعلق به دوران قاجار است. که در زمان پهلوی اول محل سکونت رضاخان بوده و به نام کاخ کرباسی معروف بوده است و در زمان پهلوی دوم نیز محل سکونت رضا پهلوی فرزند پهلوی دوم بوده است. پس از تغییراتی که در فضای داخلی این کاخ بوجود آمد، در سال 1373 به مناسبت صدمین سالگرد تولد استاد، نام موزه بهزاد گشایش یافت. نقاشی استاد بهزاد در چهار سالن به نمایش گذاشته شدهاند.
موزه فرشچیان
موزه استاد محمود فرشچیان نگارگر پرآوازه معاصر، در یکی از ساختمان‌های قاجاری مجموعه سعدآباد قرار گرفته است. در این موزه علاوه بر آثار اهدایی استاد فرشچیان که شامل سی و دو عدد تابلو می‌باشد، سایر آثار این استاد که در موزه‌ها نگهداری می‌شدند نیز به نمایش گذاشته شدهاند. استاد فرشچیان در سال 1308در اصفهان متولد شد. پس از اتمام دوره هنرستان هنرهای زیبای اصفهان به اروپا رفت. وی در نقاشی ایرانی بوجود آورنده سبک و مکتب خاصی است.
ساختمان بهمن
کاخ بهمن از بناهای دوران پهلوی دوم و از جمله زیباترین ساختمان‌های مجموعه می‌باشد که منزل مسکونی بهمن، پسر غلامرضا پهلوی بوده است. این ساختمان که مجاور ساختمان موزه مردم‌شناسی و در کنار درب شمالی دربند قرار دارد، در سال 1382 به دفتر یونسکو در ایران اختصاص یافت.
ساختمان پردیسان
کاخ غلامرضا از جمله بناهای دوران پهلوی اول می‌باشد که متعلق به غلامرضا برادر ناتنی محمد‌رضا پهلوی بوده است. این بنا جنب درب شمالی دربند می‌باشد و در حال حاضر دفتر طرح پردیسان سازمان میراث فرهنگی در آن قرار دارد.
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 9
تعداد بازدید: 2018
