16 اسفند 1390
نگاهي به ادوار مجلس شاهی
بيش از يك قرن از عمر مجلس شورا در ايران مي‌گذرد. از اين مدت 14 سال و5 ماه آن در دوره مشروطيت (حدفاصل دوران مظفرالدين شاه تا كودتاي رضاخان 1285 تا 1299)، 19 سال و 4 ماه آن مربوط به دوره رضاخان (1299 تا شهريور 1320)، 37 سال و 4 ماه آن مربوط به دوره محمد‌رضا پهلوي (1320 تا 1357)، 27 سال و 10 ماه آن مربوط به دوران پس از پيروزي انقلاب (خرداد 1359 به بعد) بوده است.
علاوه بر اين مجلس شوراي ايران تاكنون 31 دوره قانونگذاري را پشت سر نهاده كه از اين تعداد سه دوره اول آن تا قبل از كودتاي رضاخان، ازدوره چهارم تا اواخر دوره دوازدهم در دوران رضاخان، از دوران سيزدهم تا اواخر دوره بيست و چهارم در دوران محمد‌رضا پهلوي و همچنين هفت دور آن نيز پس از پيروزي انقلاب تشكيل گرديد.
دوره اول مجلس در 13 مهر 1285 آغاز و در دوم تير 1287 تعطيل گرديد. انعقاد پيمان تجزيه ايران در 1907 ميان روس و انگليس و فوران اولين چاه نفت در مسجد سليمان (5 خرداد 1287) از مهمترين رويدادهاي اين دوره از مجلس بود. كار مهم اين مجلس تهيه قانون اساسي و تصويب آن،تنظيم آئين‌نامه داخلي و تنظيم و تصويب متمم قانون اساسي ايران بود. مجلس اول قبل از پايان دو سال دوره قانوني خود به علت مخالفت محمد‌علي شاه با مشروطه‌‌خواهان و تحريكات خارجي توسط كلنل لياخوف رئيس قزاقخانه ايران و چند افسر روسي ديگر به توپ بسته شد و عده‌اي از نمايندگان مشروطه‌طلبان در باغشاه زنداني و عده‌اي هم به قتل رسيدند. عده‌اي هم در سفارتخانه‌ها پناهنده شدند و به اين ترتيب دوره اول مجلس شوراي ملي منحل شد و در سراسر كشور حكومت نظامي اعلام گرديد.
دوره دوم مجلس پس از يك سال و 5 ماه فترت در 24 آبان 1288 شروع به كار كرد و در سوم دي 1290 به كار خود خاتمه داد. اين مجلس با بحرانهاي سخت و مشكلات ناشي از تهديدات قواي خارجي از جمله اولتيماتوم روسيه و همچنين دشواريهاي داخلي روبرو شد و تا آنجا كه ممكن بود از خود مقاومت نشان داد ولي سرانجام بر اثر فشار خارجي تعطيل شد و نمايندگان مجلس يا تبعيد و يا متواري شدند. به توپ بسته شدن بارگاه امام رضا توسط نظاميان روس (10 فروردين 1291) در همين دوره به وقوع پيوست. قانون ماليات عمومي، قانون ديوان محاسبات، قانون جديد انتخابات و قانون معارف از مهمترين قوانين مصوب مجلس دوم بود.
مجلس سوم پس از يك فترت سه ساله، در 14 آذر 1293 شروع و كمتر از يك سال بعد در 21 آبان 1294 به كار خود خاتمه داد. اين مجلس با جنگ جهاني اول مواجه شد و با اينكه نمايندگان مجلس بيطرفي ايران را اعلام داشتند، اين اعلام از طرف قواي بيگانه نقض شد. قيام دليران تنگستان (مرداد 1294) از رويدادهاي مهم همين دوره است. حركت قشون تزاري روس از قزوين به سوي تهران فكر تغيير پايتخت را به ميان آورد كه موجب تشويش و نگراني و شورش و اضطراب مردم گرديد. عده‌اي از نمايندگان به قم و كرمانشاه مهاجرت كردند و جلسات مجلس به علت عدم حصول اكثريت، غالباً تشكيل نمي‌شد. قانون سربازگيري، قانون تشكيلات وزارت ماليه و قانون ماليات مستغلات، مهمترين قوانين مصوب مجلس سوم بود.
مجلس چهارم حدود 6 سال پس از پايان مجلس سوم يعني در اول تير 1300 شكل گرفت و در 30 خرداد 1302 به كار خود خاتمه داد. گرچه بيشتر وقت اين دور از مجلس در تشنج و كشمكش گذشت ولي اقدام پرارزش آن تنظيم طرحي از طرف فراكسيون اكثريت به رهبري سيد‌حسن مدرس در مورد الغاء قرارداد 1919 و صدور اعلاميه آن در تهران و تسليم آن اعلاميه به دولت انگلستان بود. يادآوري مي‌شود قرارداد مزبور در غياب مجلس بين دولت انگليس و رئيس الوزراي وقت ايران منعقد و پيش از تصويب مجلس شوراي ملي موادي از آن در مرحله اجرا قرار گرفته بود.
عهدنامه مودت ايران و شوروي، قانون اعزام دانشجو به خارج و قانون ثبت اسناد و املاك كشور، مهمترين قوانين مصوب مجلس چهارم بود.
مجلس پنجم در 22 بهمن 1302 شكل گرفت و در 22 بهمن 1304 به كار خود خاتمه داد. انقراض سلسله قاجاريه، تشكيل مجلس مؤسسان و انتقال سلطنت از قاجاريه به رضاخان پهلوي و اعقاب ذكور وي از مصوبات همين مجلس بود. تاجگذاري رضاشاه نيز در همين دوره به وقوع پيوست (4 ارديبهشت 1305). قانون خدمت نظام وظيفه و قانون مجازات عمومي نيز در همين دور از مجلس به تصويب رسيد.
دوره ششم مجلس در 19 تير 1305 آغاز ودر 22 مرداد 1307 به كار خود خاتمه داد. الغاء صوري و پر تبليغات كاپيتولاسيون و تداوم پنهاني آن در مورد برخي كشورها از رويدادهاي همين دوره بود. تأسيس بانك ملي ايران و تصويب قانون محاكمه وزرا از ديگر رخدادهاي مجلس ششم بود.
مجلس هفتم در 14 مهر 1307 شروع و در 4 آبان 1309 به كار خود خاتمه داد. از وقايع مهم اين دوره اجازه نشر اسكناس به بانك ملي ايران بودكه سابقاً بانك شاهنشاهي ايران اين كار را انجام مي‌داد.
قانون منع خريد و فروش برده، اجازه تأسيس بانك فلاحتي از مهمترين مصوبات مجلس هفتم بود.
مجلس هشتم در 24 آذر 1309 آغاز و در 24 دي 1311 به كارخود خاتمه داد. از وقايع مهم اين دوره مي‌توان لغو امتياز نامه دارسي و واگذاري انحصار تجارت خارجي به دولت را نام برد.
مجلس نهم در 24 اسفند 1311 شروع ودر 21 فروردين 1314 به كار خود خاتمه داد. از وقايع مهم اين د وره مذاكره با دولت انگليس در مورد نفت كه منجر به عقد قرارداد جديدي به جاي پيمان دارسي و واگذاري امتياز جديد نفت به شركت نفت ايران و انگليس (7 خرداد 1312) و همچنين گشايش دانشگاه تهران (15 بهمن 1313) بود.
دوره دهم مجلس در 15 خرداد 1314 آغاز و در 22 خرداد 1316 به كار خود خاتمه داد. موضوع كشف حجاب و حوادث مربوط به آن، قيام شيخ خزعل، قطع روابط ايران و آمريكا و انعقاد پيمان سعد‌آباد از جمله رويدادهاي اين دوره بود. همچنين تصويب قانون اعطاي امتياز نفت شمال به يك شركت آمريكايي و تصويب قانون تشكيل مؤسسه راه آهن دولتي ايران از جمله مصوبات مجلس دهم محسوب مي‌شود.
دوره يازدهم مجلس در 20 شهريور 1316 آغاز و در 27 شهريور 1318 به كار خود خاتمه داد. از وقايع مهم اين دوره مي‌توان به شروع جنگ دوم جهاني اشاره كرد كه در اين جنگ نيز دولت ايران اعلام بيطرفي كرد. اجازه تأسيس دو وزارتخانه تجارت و صناعت، تصويب پيمان سعد‌آباد و همچنين تصويب قانون سرشماري عمومي، از جمله مصوبات عمده مجلس يازدهم بود.
دوره دوازدهم مجلس در سوم آبان 1318 آغاز و در 9 آبان 1320 به كار خود خاتمه داد. به علت بروز جنگ دوم، مشكلات بي‌شماري در اوضاع اقتصادي و اجتماعي و سياسي ايران پديد‌آمد. با اينكه دولت ايران بيطرفي خود را در جنگ اعلام كرده بود، در سوم شهريور 1320 ارتش‌هاي روسيه و انگلستان به بهانه مداخلات آلمان در ايران، وارد شهرهاي جنوب و شمال كشور شدند. در جلسه فوق العاده سه‌شنبه 25 شهريور 1320 رضاشاه از مقام خود استعفا داد و فرداي آن روز فرزند وي محمد‌رضا پهلوي سوگند ياد كرد. قانون عفو و بخشودگي و تخفيف پاره‌اي از محكوميت‌هاي سياسي و عادي از مهمترين قوانين اين دوره از مجلس بود. دوره سيزدهم مجلس روز 22 آبان 1320 شروع و روز اول آذر 1322 به كار خود خاتمه داد. تشكيل اجلاس رهبران متفقين درتهران از مهمترين رويدادهاي اين دوره و تصويب اجازه استخدام ميلسپو آمريكائي به عنوان رئيس كل دارائي و نيز تصويب اجازه اعلان جنگ به دولت آلمان از مهمترين مصوبات اين دور از مجلس بود.
دوره چهاردهم مجلس روز 6 اسفند 1322 آغاز و روز 21 اسفند 1324 به كار خود خاتمه داد. انتخابات اين دوره در شرايطي صورت گرفت كه نيروهاي نظامي متفقين در ايران حضور داشتند. احزاب و دستجات سياسي كه پس از شهريور 1320 بوجود آمده بودند به فعاليت سياسي و شركت در انتخابات پرداختند و در مجلس چهاردهم گروههاي سياسي مشخص و معيني تشكيل گرديد كه اكثراً تصادم نظرات و عقايد آنان، موجب تشنجات بسيار مي‌گرديد. از وقايع مهم اين دوره مي‌توان به خاتمه جنگ جهاني دوم، مرگ رضاشاه در تبعيد و آغاز غائله آذربايجان و كردستان اشاره كرد.
لغو اختيارات اقتصادي ميلسپو و تصويب امضاء منشور ملل متحد، از مهمترين مصوبات مجلس چهاردهم بود. اولتيماتوم ترومن به استالين براي واداشتن وي به خروج نيروهايش از ايران جزء رويدادهاي اين دوره بود.
مجلس پانزدهم در 25 تير 1326 افتتاح و در ششم مرداد 1328 به كار خود خاتمه داد از مهمترين رويدادهاي اين دوره سوء قصد به شاه (15 بهمن 1327) و انعقاد قرارداد گس گلشائيان بود. در صحنه برون مرزي نيز از ظهور اسرائيل، تجزيه آلمان و تأسيس ناتو مي‌توان به عنوان مهمترين تحولات خارجي اين دوره ياد كرد.
مجلس شانزدهم در 20 بهمن 1328 آغاز و در 29 بهمن 1330 به كار خود خاتمه داد. ترور رزم‌آرا نخست‌وزير (16 اسفند 1329) و ملي شدن صنعت نفت (29 اسفند 1329) از رويدادهاي مهم همين دوره است. قرارداد گس‌گلشائيان در اين دوره از مجلس رد شد. دراين دوره شاهد شكايت انگلستان از ايران به شوراي امنيت بخاطر تبعات ملي شدن صنعت نفت بوديم.
مجلس هفدهم روز هفتم ارديبهشت 1331 آغاز و روز 28 آبان 1332 به كار خود خاتمه داد. اعلام قطع رابطه سياسي با دولت انگلستان (مهر 1331) و ادامه شكايات انگليس به شوراي امنيت به خاطر تبعات ملي شدن صنعت نفت ايران، خروج شاه و همسرش از كشور، كودتاي 28 مرداد و سقوط مصدق، به قدرت رسيدن سرلشكر فضل‌الله زاهدي و بازگشت شاه، بازداشت مصدق و اعضاي كابينه و فرمان انحلال مجالس شورا و سنا از جمله رويدادهاي عمده مجلس هفدهم بود.
مجلس هفدهم روز 27 اسفند 1332 آغاز و روز 26 فروردين 1335 به كار خود خاتمه داد. شكل‌گيري كنسرسيوم بين‌المللي نفت كه وهن آشكار نهضت ملي شدن نفت بود (29 مهر 1333) به شهادت رسيدن نواب صفوي رهبر جنبش فدائيان اسلام و هم رزمانش (27 دي 1334) ورود يعقوب نيمرودي فرستاده موساد به تهران براي كمك به تأسيس ساواك و فراهم ساختن زمينه هم‌پيماني اين سازمان با موساد (30 دي 1334). امضاي پيمان بغداد با حضور نخست‌وزيران ايران، عراق، تركيه، پاكستان و نمايندگان آمريكا و انگلستان از مهمترين رويدادهاي اين دوره از مجلس بود. تصويب قانون منع كشت ترياك و قانون بانكداري نيز از جمله مصوبات عمده مجلس هجدهم بود.
مجلس نوزدهم روز 10 خرداد 1335 شكل گرفت و در 19 خرداد 1339 به كار خود خاتمه داد. گشايش راه آهن تهران، مشهد، تبريز و افزايش دوره فعاليت مجلس از 2 سال به 4 سال و همچنين افزايش تعداد نمايندگان مجلس از 36 نفر به 200 نفر از جمله مهمترين رويدادهاي اين دوره از مجلس است. تصويب موافقتنامه تفحص و اكتشاف و بهره‌برداري از نفت ميان شركت ملي نفت و شركت پان آمريكن (7 خرداد 1337) از جمله مصوبات مهم مجلس نوزدهم بود.
مجلس بيستم پس از يك فترت 8 ماه و 13 روزه در روز دوم اسفند 1339 آغاز شد و روز 19 ارديبهشت 1340 به كار خود پايان داد. رحلت آيت الله بروجردي از رويدادهاي عمده همين دوره 77 روزه است. مجلس بيستم با استعفاي شريف امامي نخست‌وزير و آغاز نخست‌وزيري دكتر علي اميني به دستور شاه منحل شد و تجديد انتخابات موكول به اصلاح قانون انتخابات گرديد.
مجلس بيست و يكم روز 14 مهر 1342 افتتاح و روز 13 مهر 1346 به كار خود خاتمه داد.
مبارزه امام خميني با لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي كه موجب لغو اين لايحه شد، طرح لوايح 6 گانه موسوم به انقلاب سفيد و مخالفت امام با اين لوايح، حمله رژيم شاه به مدرسه فيضيه قم، قيام خونين 15 خرداد، تصويب لايحه كاپيتولاسيون در دولت حسنعلي منصور، بازداشت و تبعيد امام خميني به تركيه، ترور حسنعلي منصور در تهران،اعدام اعضاي هيئتهاي مؤتلفه اسلامي، شروع نخست‌وزيري اميرعباس هويدا، ورود رئيس سازمان «سيا» به عنوان سفير جديد آمريكا در ايران، از مهمترين رويدادهاي دوران مجلس بيست و يكم بود. تأسيس وزارتخانه‌ها‌ي آب و برق، آباداني و مسكن، اطلاعات و همچنين تأسيس بورس اوراق بهادار از مهمترين مصوبات اين دوره از مجلس بود.
مجلس بيست و دوم روز 14 مهر 1346 آغاز و روز 9 شهريور 1350 به كار خود خاتمه داد. تاجگذاري محمد‌رضا پهلوي، مرگ محمد مصدق، تأسيس سازمان كنفرانس اسلامي با عضويت ايران، از دست رفتن بحرين و جدا شدن آن از خاك ايران، قطع روابط سياسي ايران با لبنان به خاطر امتناع لبنان از تحويل دادن تيمور بختيار، مرگ سيد‌ضياءالدين طباطبائي اولين نخست‌وزير عصر پهلوي از مهمترين رويدادهاي دوران مجلس بيست و دوم بود.
مجلس بيست و سوم روز 9 شهريور 1350 آغاز و روز 16 شهريور 1354 به كارخود خاتمه داد. جشنهاي 2500 ساله شاهنشاهي، اعاده حاكميت ايران بر جزاير سه‌گانه، تعرض نظامي عراق به خاك ايران، انعقاد پيمان الجزاير و سفر صدام به تهران، از مهمترين رويدادهاي دوران مجلس بيست و سوم بود.
مجلس بيست و چهارم روز 17 شهريور 1354 آغاز و با اوجگيري انقلاب اسلامي در 1357 تعطيل گرديد. گروگانگيري وزيران نفت اوپك ازجمله جمشيد آموزگار، آغاز دولت جمشيد آموزگار، انتشار مقاله توهين‌آميز عليه امام در روزنامه اطلاعات و شكل‌گيري انقلاب اسلامي، ربوده شدن امام موسي صدر، آغاز دولت شريف‌امامي، وقوع كشتار 17 شهريور تهران، هجرت امام خميني از عراق به پاريس و آغاز دولت ژنرال ازهاري از جمله رويدادهاي مجلس بيست و چهارم بود. رأي اعتماد به كابينه بختيار و انحلال ساواك از آخرين مصوبات اين دوره از مجلس بود.
بناي مجلس شوراي ملي نيز در دوران ناصرالدين‌شاه احداث شد. طرح اين بنا در 1250 هجري شمسي در ميداني كه به خاطر وجود باغ بزرگ نگارستان در بخش شمالي آن، ميدان بهارستان ناميده شده بود در دوران صدارت حاج‌ميرزا حسين‌خان قزويني موسوم به «سپهسالار اعظم» كشيده شد. خود وي كار ساخت و تكميل بناي كاخ و مسجد بزرگ مجاور آن را تا 1260 هجري دنبال كرد.
با اين حال عمر سپهسالار براي استفاده از كاخ كفايت نكرد و وي در 1260 هجري شمسي در مشهد درگذشت و در همان جا مدفون شد ولي چون وارثي نداشت طبق رسم دوران قاجار، ناصرالدين‌شاه، كاخ را غصب كرد و جزو املاك سلطنتي قرار داد. اين كاخ پس از صدور فرمان مشروطيت در 1285 هجري شمسي به محل اصلي تشكيل جلسه مجلس شوراي ملي تبديل شد و تا پيروزي انقلاب اسلامي، اين جايگاه حفظ گرديد.
به توپ بستن ساختمان مجلس توسط نظاميان روسيه در 1287 مقارن اولين دوره مجلس و همچنين آتش‌سوزي سال 1309 در مجلس (مقارن دوره هشتم مجلس) مهمترين حوادث تخريبي در اين بناي 126 ساله محسوب مي‌شود.
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 28
تعداد بازدید: 1066
