21 اسفند 1390
تاريخ ايران در اسناد آرشيوي گرجستان
در آرشيو دولتي تاريخ گرجستان و انستيتوي نسخ خطي آكادمي علوم گرجستان (كه كه ليدزه Kekelidze) هزاران سند تاريخي پيرامون تاريخ ايران به زبان‌هاي گرجي، فارسي، روسي، فرانسوي و غيره به صورت اصل يا سواد موجود است. اين اسناد كه متعلق به قرون 16 تا اوايل 20 ميلادي مي‌باشد دربرگيرنده آگاهي‌ها در زمينه‌هاي گوناگون زندگي اجتماعي بوده و از لحاظ تنوع شامل: فرامين و احكام شاهان ايران، احكام عباس ميرزا وليعهد فتحعلي‌شاه قاجار، احكام خوانين ماوراي قفقاز، احكام شاهان كارتلي و كاختي – دو استان تاريخي شرق گرجستان، اسناد مربوط به نايب‌السلطنه و ستاد ارتش روسيه در قفقاز، اسناد تملك و تمليك، عريضه‌ها با تصميمات مربوطه، مكاتبات، قراردادهاي تجاري، تعهدنامه‌ها، گزارش‌ها و تحقيقات مختلف و غيره مي‌باشد.
در اين مجموعه در ميان اسناد صادره از جانب شاهان ايران قديمي‌ترين سندي كه موجود است فرمان شاه تهماسب اول صفوي به تاريخ 25 جماي‌الثاني سال 948ه ق مي‌باشد و جديدترين آنها فرماني است از محمدعلي شاه قاجار به تاريخ رمضان سال 1325 ه ق كه در واقع آخرين سند از مجموعه فوق‌الذكر مي‌باشد. بر پژوهشگران پوشيده نيست كه فرامين و احكام شاهان ايران به عنوان يكي از اصيل‌ترين منابع تاريخي نه فقط براي گرجستان، بلكه براي تمام قفقاز، خاورميانه و نيز خود ايران حائز اهميت مي‌باشد.
صدور فرامين و احكام مذكور به آغاز نفوذ سياسي – نظامي حكومت صفوي در مناطق قفقاز از جمله گرجستان بازمي‌گردد كه به جمع ولايات تابع ايران درآمدند. در آن زمان فرمانروايان دولت مركزي ايران تمشيت امور داخلي گرجستان و نيز اجراي فرامين و احكام خود را به واليان گرجي محول مي‌كردند.
اسناد رسمي دوره مذكور بر اساس قواعد خاصي تنظيم مي‌شد: فرامين و احكام شاهان با عبارت «فرمان همايون شد» يا «حكم جهان مطاع شد» آغاز مي‌گشتند. سمت چپ قسمت بالا يا پايين متن فارسي سند با مهر شاه ممهور گرديده و سپس دواير ديواني حكومت صفوي آن را به شكلي منظم ثبت مي‌كردند كه، يادداشت‌هاي مربوطه و مهرهاي افراد ثبت كننده در پشت هر سند مي‌آمد.
برخي از فرامين و احكام فارسي موجود در گرجستان توسط هنرمندان ايراني با تذهيب‌هاي بسيار زيبا تزئين شده است. كار تزئين سند ميان خطاط و تذهيب‌كار تقسيم مي‌شد. بعد از نوشتن متن فارسي، تزئينات روي آن صورت مي‌گرفت. گرچه تزئين فرامين و احكام فارسي، بيشتر به سبك رايج نسخ فارسي انجام مي‌گرفت، اما هستند اسنادي كه در آنها سبك هنري ويژه‌اي به چشم مي‌خورد.
مضمون فرامين و احكام شاهان صفوي راجع به اعطاي املاك، انتصاب افراد به رتبه‌ها و مقام‌هاي مختلف، دستورهاي انجام عمليات جنگي و غيره مي‌باشد.
در مورد فرامين و احكام موجود از دوره قاجار گفتني است كه جريان حوادث جنگ‌هاي ايران و روسيه، برقراري مناسبات جديد سياسي – اقتصادي بين دو كشور و نيز بين ايران و قفقاز و بالاخره روند تحولات داخلي در ايران را به خوبي منعكس مي‌سازد. به شهادت اين مجموعه در نيمه اول قرن دوازدهم هجري/ نوزدهم ميلادي فرامين و احكام شاهان قاجار به سبك و شيوه رايج عصر صفوي صادر مي‌شد، اما در نيمه دوم همان قرن سبك و شيوه اسناد دستخوش تغييرات زيادي گرديد و تحت نفوذ سبك و شيوه اسناد رسمي روسي قرار گرفت.
بررسي و مطالعه اين اسناد بسياري از مسائل و ناگفته‌هاي مناسبات تاريخي ايران و گرجستان، وظايف و انتظارات متقابل دولت مركزي و واليان گرجي، روند تحولات منطقه‌اي تاريخ و زمينه‌هاي بروز جنگ‌هاي ايران و روسيه، شرايط سياسي – نظامي و اجتماعي ايران را در عصر صفوي و قاجار روشن مي‌سازد.
در ميان ديگر انواع اسناد كه در آرشيوهاي گرجستان نگهداري مي‌شود، اسناد دو زبانه گرجي – فارسي متعلق به قرن شانزدهم تا هجدهم ميلادي داراي اهميت ويژه‌اي است. اسناد مذكور براي مطالعات و ارزيابي جديدي از برخي مسائل سياسي ايران و گرجستان، ساختار، وظايف و ويژگي‌هاي فعاليت دستگاه نظارت ايراني در گرجستان، حقوق و وظايف فئودال‌هاي گرجي و نقش بعضي از نهادهاي دولتي مي‌تواند كاربرد داشته باشد.
اسناد دوزبانه گرجي – فارسي از اواخر قرن شانزدهم تا اواسط قرن هجدهم ميلادي صادر مي‌شدند، اما در طي همين دوره آنها نيز دچار تغييراتي گشتند كه از جمله مي‌توان به تغييرات در شكل و مضمون آنها اشاره كرد. در آغاز متن فارسي سند پشت سند گرجي نوشته مي‌شد و متن فارسي به عنوان سندي كاملاً مستقل به نظر مي‌رسيد شكل و متن آن كاملاً مطابق قالب‌هاي اداري ايران دوره صفوي بود. در فاصله ميان اواخر قرون شانزدهم تا دو دهه آغازين قرن هفدهم ميلادي صدور اسناد دو زبانه قطع مي‌شود.
بعد از صدور مجوز اسناد دوزبانه آنچه در روند تحول اين اسناد به چشم مي‌خورد مربوط به متن بخش فارسي است كه در آنها اصطلاحاتي به كار گرفته شده كه با زبان ديواني عصر صفوي تفاوت دارد. از دهه چهارم تا اواخر قرن هفدهم ميلادي بخش فارسي اسناد دو زبانه از صفحه جداگانه به متن گرجي منتقل و در حاشيه بالاي آن جاي داده مي‌شود. اما در موارد زيادي بخش‌هاي فارسي و گرجي آنها روي صفحات جداگانه نوشته مي‌شد. در مجموع قواعد و تنظيم اسناد دوزبانه، قطع يا تجديد صدور آنها، تغيير شكل و مضمون و ويژگي‌هاي اصطلاحات را مي‌توان نتيجه و انعكاس تغيير ماهيت و چگونگي مناسبات سياسي ميان ايران و گرجستان محسوب كرد.
شيوة تنظيم سند دوزبانه گرجي – فارسي بدين قرار بود: اول متن گرجي سند آماده مي‌شد؛ سپس متن فارسي سند تنظيم و در دفتر مستوفي ثبت مي‌‌گرديد و در پايان متن گرجي و با همان ترتيب تمام سند شاه‌گرجي تصويب مي‌شد.
اسناد دوزبانه گرجي – فارسي از لحاظ ارزش علمي خود يك پديده جالب نظر به شمار مي‌رود كه مطالعه آنها مي‌تواند بسياري از مسائل قابل توجه را روشن سازد.
در انستيتوي نسخ خطي آكادمي علوم گرجستان (كه كه ليدزه) اسناد مجموعه خصوصي ك. ن. سميرنوف بايگاني شده است كه مورد توجه زياد دانشمندان گرجي قرار گرفته است.
كنستانتين نيكولايويچ اسميرنوف Konstantin Nikolaevich Smirnov در سال 1878 ميلادي در شهر تامير خانشورا Tamir-Khanshura (بويناكسك Buinaksk كنوني) به دنيا آمد. بعد از فارغ‌التحصيلي از مدرسه نظامي تفليس در انستيتوي باستان‌شناسي سن‌پطرزبورگ به تحصيل پرداخت. در سال 1903 ميلادي دوره آموزش زبان‌هاي شرقي براي افسران نظامي را گذراند و در سازمان اطلاعات ارتش روسيه در قفقاز شروع به كار كرد. در 1906 ميلادي به مقام معاونت رئيس بخش اطلاعات عمليات سازمان مذكور منصوب گرديد.
در طول سالهاي 1914-1907 ميلادي سميرنوف مأمور به خدمت در ايران شد و در دربار قاجاريه به عنوان معلم وليعهد به فعاليت پرداخت. از سال 1914 ميلادي اسميرنوف به تركيه اعزام و در ستاد ارتش روسيه با سمت رياست بخش اطلاعات نيروي زميني و دريايي زيرنظر ژنرال شامشاديلوف Shamshadilov مشغول به كار گرديد. در 1916 ميلادي به درجه سرهنگي ارتقاء مقام يافت.
ك.ن. اسميرنوف بعد از انقلاب روسيه ابتدا در آرشيو نظامي تفليس و از سال 1921 تا 1923 ميلادي در شهر باتومي به عنوان مترجم ستاد ارتش سرخ فعاليت مي‌كرد. در 1924 ميلادي به تفليس برگشت و در ستاد ارتش سرخ به عنوان مترجم زبان‌هاي شرقي به كار گرفته شد.
از سال 1933 ميلادي اسميرنوف با انجمن خاورشناسان و نشريات علمي خاورشناسي همكاري و فعاليت داشت و سرانجام در 1938 ميلادي به دستور دولت شوروي اعدام شد. ك.ن. اسميرنوف به عنوان يك پژوهشگر برجسته اسناد تاريخي فارسي و مسائل تاريخ قفقاز به ويژه تاريخ منطقه نخجوان شناخته شده است. از پژوهش‌ها و گزارش‌هاي ارزنده وي فقط يك پژوهش با عنوان «خاور نزديك بر اساس اسناد» با همكاري ج. گايبوف در سال 1936 ميلادي در شهر تفليس منتشر گرديد. بررسي و مطالعه اسناد آرشيو خصوصي وي مي‌تواند بسياري از مسائل تاريخي اواخر دوره قاجار به ويژه سير حوادث و رويدادهاي سياسي – نظامي ايران در دوران جنگ جهاني اول در ايران را روشن سازد. اين اسناد در مجموعه‌اي تحت عنوان «فهرست اسناد آرشيوهاي گرجستان پيرامون تاريخ ايران» و به همت مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران گردآوري شده است.
اين مجموعه، در حقيقت راهنمايي است براي دستيابي و استفاده از اسنادي كه در پژوهشهاي تاريخ ايران از عصر صفويه تا پايان دوره قاجاريه كاربرد دارد، اسنادي كه مي‌تواند پرتوي بر گوشه‌هاي تاريك تاريخ ايران، گرجستان و قفقاز باشد.
فهرست اسناد آرشيوهاي گرجستان پيرامون تاريخ ايران، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي
انتشارات وزارت امور خارجه، 1381
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 50
تعداد بازدید: 980
