27 اسفند 1390
تأثير كاربرد عام اسناد در تصحيح قضاوت مورخ
در تاريخ‌نگاري معاصر اسناد مي‌تواند دو نوع كاربرد «خاص» و «عام» داشته باشد. كاربرد خاص اسناد بدين صورت است كه براي روشن كردن و تبيين بهتر يك حادثه تاريخي خاص اسناد مربوط به آن گردآوري و تنظيم شود. در ايران حوادث مختلفي اتفاق افتاده كه براي روشنگري در مورد آن حوادث تاكنون مجموعه اسناد متعددي منتشر شده است كه از جمله ميتوان به انقلاب مشروطه، استبداد صغير، مهاجرت، كودتاي سوم اسفند، تغيير سلطنت، كشف حجاب، اتحاد لباس، تجديد نظر در امتياز دارسي، اشغال ايران در سوم شهريور 1320، تخليه ايران، نفت شمال، ترور محمدرضا پهلوي در سال 1327، ملي شدن صنعت نفت، قيام سي تير 1331، حادثه 9 اسفند 1331، كودتاي 28 مرداد 1332، قيام 15 خرداد، ترور محمدرضا پهلوي در سال 1344، و... اشاره كرد. محقق مي‌تواند به مراكز متعددي براي جمع‌آوري اسناد راجع به هر يك از موضوعات فوق رجوع نمايد و قطعاً با حجم زيادي از اسناد روبرو خواهد شد. همچنين راجع به رجال سياسي نيز ميتوان اسنادي جمع‌آوري و منتشر كرد.
اين نوع بهره‌گيري از اسناد تاريخي تاكنون در ايران بوده است و اغلب محققين ايفاي چنين نقشي از اسناد را انتظار دارند. كاربرد خاص اسناد ضمن اين كه مزاياي متعددي بر آن مترتب است اما مي‌تواند بعضاً نقشي گمراه كننده داشته باشد و يا اين كه ميتوان اين اسناد را به صورت نفي و اثبات و رد و قبول مورد استفاده قرار داد. في‌المثل اگر قصد آن باشد كه شخص مورد تعرض قرار گيرد ميتوان اسنادي عليه او تهيه نمود و يا جعل كرد. همچنين ميتوان از ميان مجموعه‌اي از اسناد راجع به يك شخص، اسناد مثبت را گزينش كرد و مورد استناد قرار داد. به طور مثال ميتوان هم عليه مصدق سند آورد و هم له او.
علاوه بر اين نقص ديگري كه اين نوع كاربرد اسناد دارد اين است كه اگر اقتضاي زمان مورد توجه محقق واقع نگردد و يا تغيير شرايط زمان مرود توجه واقع نشود اسناد مي‌تواند نقشي گمراه‌كننده داشته باشد. به عنوان مثال، امام‌خميني در ابتداي مبارزات سياسي خود گاهگاهي كه «دولت‌ها» را مقصر در مسائل سياسي كشور مي‌دانستند از محمدرضا پهلوي به عنوان «اعليحضرت همايوني» ياد مي‌كردند اما زماني براي ايشان يقين حاصل شد كه محمدرضا پهلوي خود سرچشمه فتنه است مستقيماً وي را مورد خطاب و عتاب قرار دادند و گفتند: «عبرت بگير، عبرت از پدرت بگير، اگر ديكته مي‌كنند و... حال اگر پژوهشگري تنها يكي از اعلاميه‌هاي امام را كه در آن از محمدرضا پهلوي به عنوان اعليحضرت همايوني ياد شده است مورد استناد قرار دهد و حكم آن را بر سرتاسر دوران مبارزات امام تسري دهد نتيجه درستي از اين كار حاصل نخواهد شد.
كاربرد عام اسناد كه اين مقاله در پي توجه دادن به آن است كمتر مورد توجه قرار گرفته است و محققين تاكنون به اين سبك و سياق اسناد تاريخي را مورد استناد قرار نداده‌اند. براي اثبات اهميت كاربرد عام اسناد بايستي ابتدا به رايانه‌اي شدن اغلب مراكز اسنادي كشور اشاره كرد و گفت كه اين امر محقق را در جمع‌آوري اسناد كمك فراواني مي‌كند و به ويژه رايانه‌اي شدن اطلاعات اسنادي، در مورد كاربرد عام اسناد مفيد مي‌باشد.
كاربرد عام اسناد بدين صورت است كه يك موضوع خاص تاريخي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي انتخاب مي‌شود و اسناد مربوط به آن موضوع جمع‌آوري مي‌گردد. پس از آن، اسناد گردآوري شده به ترتيب تاريخي تنظيم مي‌شود. وقتي كه اسناد بدين طريق گردآوري، تنظيم و تدوين گرديد خواه‌ناخواه يك دوره طولاني را در بر مي‌گيرد. تنظيم اسناد بدين سبك كلياتي از آن موضوع به دست مي‌دهد كه جايگاه خود اهميت فراواني دارد. به طور نمونه، محققي اسناد مربوط به خشكسالي در ايران را جمع‌آوري مي‌كند. اين محقق به مراكز مختلف اسنادي كشور رجوع كرده و با مدخل‌هاي مربوط به موضوع، اسناد مورد نياز خود را جستجو مي‌كند. مسلماً اسناد هر يك از مراكز اسنادي فوق ويژگي خاص دارد يا احياناً اگر اسناد هر يك از مراكز فوق نقصي داشته باشد بعد از آن در برابر ديگر اسناد قرار گيرد آن نقص مرتفع مي‌گردد.
محقق مفروض، اسنادي را كه از مراكز مختلف تهيه كرده است بر حسب توالي تاريخي تنطيم مي‌كند. مثلاً قديمي‌ترين سند وي مربوط به تاريخ 1280 ه ش است و جديد‌ترين سند وي متعلق به سال 1357 مي‌باشد. وقتي كه اين مجموعه اسناد مربوط به خشكسالي در ايران مورد مطالعه قرار بگيرد خواننده خود به خود به نتايجي مي‌رسد و متوجه مي‌شود كه: در چه سالهايي خشكسالي بوده، در چه سالهايي خشكسالي نبوده، مردم در زمان خشكسالي با چه مشكلاتي روبرو بوده‌اند، دولت‌هاي وقت چه اقداماتي كرده‌اند، آيا اين خشكسالي روي مهاجرت مردم به نقاط ديگر تأثير داشته است، آيا در روابط اجتماعي مردم مؤثر واقع شده است و دهها نوع سئوال از اين دست را پاسخ مي‌دهد. بهره‌گيري از اسناد بدين روش مزاياي بيشماري دارد كه ذيلاً به آن اشاره مي‌شود.
الف) اهميت كاربردي
گفته شد كه رايانه‌اي شدن اسناد محقق را در دسترسي آسان به انبوهي از اسناد ياري مي‌دهد و هر موضوعي هم كه مورد توجه باشد مي‌شود اسناد مربوط به آن را جمع‌آوري كرد و مورد استفاده قرار داد. وقتي كه تهيه اسناد در هر موضوعي اين همه راحت و سهل‌الوصول باشد دولتمردان و تصميم‌گيرندگان سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي راجع به موضوعي كه مورد بحث آنها است با مراجعه به سابقه تاريخي آن بهتر مي‌توانند تصميم بگيرند و راه‌كار ارائه دهند.
كشور ايران در حال حاضر با مشكلات مختلفي روبرو است و هر يك از مشكلات يك سابقه تاريخي دارد. كساني كه در پي رفع بيكاري هستند تا بر اين سابقه وقوف حاصل نكنند نخواهند توانست تصميمي منطقي اتخاذ نمايند اما وقتي كه سابقه تاريخي موضوع همچون آينه در برابر آنها قرار گيرد بهتر مي‌توانند تصميم بگيرند، راه‌كار ارائه دهند و قطعاً به نتيجه مثبتي هم برسند. موضوعات متعددي مي‌شود مثال زد كه از اين طريق وقوف بر سابقه آن آسان مي‌شود. دزدي، شرارت، قتل نفس، خودكشي، ركورد اقتصادي، تورم، فساد، اعتياد، جرم و جنايت، انحرافات اخلاقي و موضوعاتي از اين قبيل را ميتوان مورد توجه قرار داد و اسناد مربوط به هر يك از موارد فوق را جمع‌آوري و تدوين كرده و از آن بهره‌‌برداري كرد.
همچنين با اين روش ميتوان شغل‌ها و پيشه‌هاي مختلف از قبيل قالي‌بافي، كشاورزي، صنايع دستي، صنعت، حمل و نقل و غيره را مورد مطالعه قرار داد. مثلاً كارشناسان شركت سهامي فرش ايران مي‌خواهند بدانند كه صنعت فرش ايران در صد سال گذشته چه مشكلاتي داشته و چه راه‌حل‌هايي براي رفع اين مشكل ارائه شده است. يا به طور مثال مسئولان و مقامات كشور مي‌خواهند بدانند آيا موضوع جهانگردي تاكنون در ايران مورد توجه واقع شده است و در چه دوره‌هايي به اين مسئله توجه شده است. با كاربرد عام اسناد اين قبيل سئوالات بي‌جواب نمي‌ماند.
ب) اهميت تاريخي
براي تاريخ‌نويسي معاصر به منابع مختلف از جمله، روزنامه‌ها و نشريات، خاطرات، كتاب‌ها و منابع تحقيقي و اسناد مراجعه مي‌شود و چنان كه گفته شد «اسناد» به طور خاص مورد توجه واقع مي‌شده است و نقايص خاص خود را داشته است. اما اگر كاربرد عام اسناد مورد توجه قرار گيرد و اسناد مربوط به موضوعات مختلف به سبكي كه گفته شد گردآوري و تنظيم گردد مورخين تاريخ معاصر را در ارائه دستاوردي بهتر و پخته‌تر ياري خواهد كرد و علاوه بر آن بسياري از قضاوت‌ها تغيير مي‌كند و نتايج جديدي از مباحث حاصل مي‌كرد.
به عنوان مثال تاكنون راجع به اتحاد لباس و نيز كشف حجاب مطالب زيادي گفته شده است. بعضي‌ها اين كارها را تقبيح كرده‌اند و بعضي نيز آن را مهم دانسته‌اند. اما هيچ كس بين مردم نرفته است تا ببيند اين تصميمهاي خودسرانه و عجولانه چگونه طومار زندگي مردم را در نورديد و افراد مختلفي را بيكار كرد از يك طرف عباباف و كلاهدوز و نمدمال و پوستين دوز بيكار شدند و از طرف ديگر دولت مجبور بود البسه جديد را وادار نمايد. يا از يك طرف بانوان كه حاضر نبودند بدون حجاب از خانه بيرون روند تا كالاي مورد نظر خود را تهيه كنند لاجرم فروشنده‌هاي دوره گرد افزايش يافتند و از طرف ديگر اصناف مربوطه بدون مشتري ماندند.
مردم درد دل‌هاي خود را در قالب عريضه مي‌نوشتند و براي مقامات مي‌فرستادند و مي‌گفتند كه اجراي قانون اتحاد لباس چگونه زندگي آنها را مختل كرده است. زماني ميتوان نتيجه بد يا خوب يك تصميم كلان را در جامعه مشاهده كرد كه عرايض مردمي به صورت مدون در اختيار باشد. شايد ما از كنار يك موضوع به آساني بگذريم اما اگر سخن مردم آن زمان را بشنويم كه آن موضوع خاص عذابشان مي‌داده در انديشه خود تجديد‌نظر خواهيم كرد.
نويسنده: اكبر اكبري
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 70
به نقل از: مجموعه مقالات همايش اسناد و تاريخ معاصر، ج 1، آذر 1381، مركز بررسي اسناد تاريخي.
تعداد بازدید: 839
