27 اسفند 1390
اسناد تاريخي و نسخ خطي
در معرض تهديد موريانه ها و حشرات كتابخانه اي
حشرات از قديميترين ساکنان کره زمين بوده و بيشتر از سيصد و پنجاه ميليون سال است که روي اين سياره سکونت دارند.اين جانوران به دلايلي چون اندازه کوچک ، پوسته سخت ، سازش با محيط ، قدرت پرواز ، دگرديسي و استحاله در حين زندگي بيشترين تعداد را در جانوران دارند.
انهدام کامل حشرات عملي نيست و حتي در برخي موارد ضرورتي نيز ندارد، اما تهديد بهداشت و سلامت انسان و همچنين حمله و ايجاد خسارت در محصولات کشاورزي نيز از جمله مواردي است که کنترل و انهدام حشرات را ميطلبد. از جمله نقاطي که انهدام کامل حشرات را لازم و ضروري مي نمايد موزهها،کتابخانهها و ساير مجموعههاي تاريخي،هنري و فرهنگي است.حشراتي که در اين مکانها وجود دارند دو گروه هستند،گروهي که از مواد کتابخانهاي و موزهاي بعنوان مواد غذايي و گروهي که از مواد کتابخانهاي و موزهاي بعنوان محلي براي زندگي استفاده ميکنند.
حشرات در صورت مساعد بودن شرايط محيطي کتابخانهها رشد و تکثير يافته و در صورت عدم مقابله با آنها ميتوانند خسارت جبرانناپذيري به کتابها و اسناد در کتابخانهها و انواع مواد موزهاي از قبيل چرم، پارچه، خز، چوب، پوست، و حتي موادي که در ساختار آنها چسبها بکار رفتهاند، ايجاد کنند.گونههاي حشرات مضر براي کتاب و کتابخانهها بسيار هستند،که شايد رايجترين آنها موريانه کتاب،حشرات بيبال و کوچک چوبخوار (کرم چوب و کرم کتاب)، شپش کتاب، سوسک حمام، چرمخوارها و بيدها هستند که در زير به بررسي اجمالي چرخه زندگي اين حشرات، شکل ظاهري و نحوه تخريب آثار توسط آنها ميپردازيم.
موريانه ها
موريانهها حشرات بالدار يا بيبال و نسبتا کوچکي هستند. پهلوي سينه موريانههاي بالدار دو جفت بال طويل و باريک قرار دارد.موريانههاي بيبال ظاهرا شبيه به مورچه هستند،ولي رنگ آنها سفيد و کمر آنها مانند مورچه باريک نيست.موريانهها در مناطق گرم فراوان هستند و خسارات زيادي به لوازم چوبي،لباسها،کاغذ و غيره وارد ميکنند. بيش از دو هزار گونه موريانه در جهان شناخته شده که تعداد معدودي از آنها در ايران زندگي ميکنند. در خوزستان و مناطق گرمسير موريانههاي بالدار معمولا در ماههاي اسفند و فروردين از لانه خارج ميشوند.خروج موريانهها در هواي آرام و بعد از بارندگي معمولا در اوايل غروب صورت ميگيرد.موريانههاي بالدار نميتوانند خوب پرواز کنند و پس از پرواز کوتاهي که از چند صد متر تجاوز نميکند، به زمين ميافتند. بعضي از گونههاي موريانهها بهتر پرواز ميکنند و شبها به طرف چراغها جلب ميشوند. با توجه به زمان خروج موريانهها از لانه يکي از زمانهاي مناسب براي ضدعفوني کتابخانهها نسبت به موريانهها اسفند و فروردين است. موريانهها زندگي اجتماعي دارند و جمعيت آنها بر حسب گونه آنها بين صد تا يک ميليون است.در کلني موريانهها، اشکال مختلف کارگر، سرباز، نر و ماده در داخل هر لانه وظيفه بخصوصي دارند.کارگرها يا موريانههاي بيبال معمولي که وظيفه جمعآوري غذا و نگهداري لانه را بعهده دارند، بيشترين خسارت را به بار ميآورند.کارگرها بعد از تغذيه از چوب و کاغذ آن را نيمه هضم نموده و به سربازها و فرمهاي جنسي ميخورانند.کارگرها حدود چهار سال عمر دارند.
غالب انواع موريانههاي ايران دالانهايي داخل چوب توليد کرده، باعث پوسيدگي آن ميشوند يا زندگي زيرزميني دارند. علامت مشخصه آلودگي به موريانههاي زيرزميني وجود خاک يا مخلوطي از شن و چوب جويده شده در الوار مورد حمله است اما موريانهها در کتاب روزنههايي شبيه به دهانهء آتشفشان حفر ميکنند و خوردگيهاي عميقي به اشکال نامنظم ايجاد ميکنند. به طوري که در موارد شديد آلودگي تمام اوراق کتاب به کلي از بين رفته و تنها لبهها و عطف کتاب سالم باقي مي ماند . بال موريانه در محل،دليل وجود و استقرار کلني است. موريانه کتاب روي کپک و قارچهايي که روي کتابهاي مرطوب است رشد ميکند و به زندگي ميپردازد.
به طور کلي اسناد،کتابها و مقوا عمدتا از سلولز هستند و غذاي طبيعي موريانهها را تشکيل ميدهند. همه اين مواد بوسيله موريانههاي خاکي و گونههاي موريانههاي چوب خشک که در ساختمانهاي آلوده وجود دارند، خورده ميشوند. پارچههاي پنبهاي،کتاني،کنف هندي، ابريشم طبيعي و مصنوعي را اکثر موريانههايي که به طور معمولي از چوب تغذيه ميکنند، خسارت ميزنند. موريانه چرم را ميخورد البته روش دباغي تأثير مهمي در حساسيت چرم به حمله موريانه دارد.کائوچوي طبيعي براي موريانهها مانعي ايجاد نميکند، البته در مورد قابل هضم بودن آنها ترديد وجود دارد.مواد لاستيکي متخلخل اثاثيه،يا موادي که بعنوان عايق بکار ميروند، به آساني خسارت ميبينند. فرآوردههايي که از شيره لاستيک خام(لا تکس)درست ميشوند و براي لاک و مهر کردن يا اتصال مورد استفاده قرار ميگيرند، در صورتي که در ترکيب خود مواد دفع کننده فعال نداشته باشند، مورد حمله موريانهها هستند. پيدا کردن سوراخهاي کرم چوب يا کرم کتاب الزاما دليل بر فعاليت حشره نيست چون گاهي حشره قبل از انهدام کامل چوب يا کتاب از بين رفته است، اما ديدن مقداري گرد چوب تميز، شاهدي بر فعال بودن حشره است
تايسانورا يا ماهي نقرهاي
حشرات دوکي شکل به رنگ خاکستري تا نقرهاي و به طول يک تا دو سانتيمتر هستند. معمولا در مناطق مرطوب، زير فرشها، داخل انبارها و آشپزخانهها يافت ميشوند. شاخکها طويل و در انتهاي بدن سه زائده دارند .بدن اين حشرات از پولکهاي نقرهاي يا خاکستري رنگي پوشيده شده است و براحتي از ساير راستهها تميز داده ميشوند. اين نوع حشرات سلولزکاغذ را هضم کرده و ميتوانند از چسب و چرم و غيره تغذيه کنند، البته ترکيب کاغذ بر اشتهاي اين حشره تأثير ميگذارد. اين حشره ميتواند مدتها بدون غذا زندگي کند، اما چنانچه به کاغذ و کتاب دسترسي پيدا کند به سطح کاغذ، جلد و مقوا با پيراموني نامنظم آسيب ميرساند. ماهي نقرهاي در تمام مدتي که مشغول تغذيه و آسيب رساندن به کتاب است دائما توليد مثل ميکند و معمولا پشت قفسهها و داخل کشوها مکان مناسبي براي تخمگذاري آنهاست . چنانچه شرايط محيطي کتابخانه مساعد باشد اين حشره تخمگذاري کرده و تکثير پيدا ميکند.
کرم کتاب و کرم چوب
اين نوع كرمها داراي سه گونه هستند .گونه اي از آنها که در کتابخانهها ديده شده است استوانهاي با سر متمايل به پايين است و با تماس شيء به بدنش تقليد حشره مرده را ميکند.حشرات مخرب چوب براي آثار موزهاي بويژه کتابها از کپکها خطرناکترند. نحوهء تخريب بستگي به نوع آلودگي در نقاط مختلف جهان متغير است.گونههاي مختلف سوسک چوبخوار، عموميترين حشرات موذي در بريتانيا هستند.کرمهاي اين حشرات در داخل چوب تونل زده و در اين راه بافت محکم آن را به پودر تبديل ميکنند و در نهايت به چوب آسيب ميرسانند.کرم يا نوزاد اين حشرات، به کرم چوب يا کرم کتاب موسوماند. اگر هجوم حشرات در همان مراحل اوليه متوقف نشوند، پس از مدتي چوب تکهتکه شده و در ميان آن تونلهايي که با گردي شبيه به خاک اره نرم پر مي شوند. در شرايطي که هجوم حشره بسيار پيشرفته باشد تنها راه چاره اين است که تمامي چوبهاي قديمي سالم به طور کامل ضدعفوني شوند و چوبهاي آلوده را با چوبهاي تازه جايگزين نمايند. پيدا کردن سوراخهاي کرم چوب يا کرم کتاب الزاما دليل برفعاليت حشره نيست چون گاهي حشره قبل از انهدام کامل چوب يا کتاب از بين مي رود . اما ديدن مقداري گرد چوب تميز، شاهدي بر فعال بودن حشره است،کرم چوب حشره مخصوص کتاب نيست، اما از طريق قفسههاي چوبي آلوده به سادگي به کتابها رسيده و مضرترين حشره براي اين گونه آثار است.کرم کتاب از حشره بالغ مضرتر است چرا که به محض بيرون آمدن از تخم شروع به خوردن کتاب ميکند و از خود ردي باقي ميگذارد که شبيه به فرم بدنش است و با حرکت دوراني سر خود در هر جهت، به کاغذ و کتاب آسيب ميرساند. از دهان آنها نوعي ماده چسبناک نيز ترشح ميشود که باعث چسبندگي کاغذهاي کتاب به يکديگر ميشود.
شپش چوب و کتاب
حشرات ريزي هستند که طول آنها کمتر از 6 ميليمتر است. ظاهرا تا حدودي شبيه به شته هستند. اين حشره به هنگام استراحت بالهايش را بصورت شيرواني روي پشت بدن نگه ميدارد. اين حشره در مکانهاي مرطوب و تاريک به مقدار زياد يافت ميشوند، بويژه در تابستان و پاييز در ساختمانها و لابهلاي صفحات کپکزدهء کتابها ديده ميشوند. براي اين حشره قارچهاي ميکروسکوپي موجود روي کتابها از مواد کتابخانهاي مطلوبتر است و در واقع وجود اين حشره ريز سفيد ميتواند نشانگر وجود قارچها باشد.
چرم خوارها
اين نوع حشرات که سطح شکمي بدن آنها موهاي انبوه و سفيدي دارد به طول 122 ميليمتر هستند. چرم خوارها رژيم غذايي متفاوتي دارند که چهارگونه متداول آنها در زير آمده است:
1 - سوسکهاي فرش که از فرش و منسوجات پشمي تغذيه ميکنند.
2 - سوسکهاي موزه از حشرات خشک شده و برخي از گونههاي از آرد تغذيه ميکنند.
3 - سوسکهاي لاشه که علاوه بر تغذيه از لاشه حيوانات، مو، پوست، چرم، پشم و همچنين از مواد پروتئيني خشک شده انباري تعذيه ميکنند.
4 - سوسکهاي آرد گونهاي از آنها از اجساد، خون خشک شده يا جانوران موزهها تغذيه ميکند.
بيدها
بيدها در طبيعت گونههاي مختلفي دارند که از نظر شکل ظاهري و نوع تغذيه تفاوتهايي با يکديگر دارند، اما بيدي که به لباس و فرش و منسوجات پشمي علاقهمند است حشره بسيار کوچکي است. اين گونه غالبا کيسهاي از پشم يا ساير مواد غذايي با خود حمل ميکنند يا از مواد پوسيده و قارچها تغذيه ميکنند.حشره بالغ آنها کاهي رنگ و با بالهاي باز 12 تا 16 ميليمتر است،به رنگ قهوهاي با سه لکه تيره روي هر يک از بالهاي جلويي است.
سوسک حمام
اين نوع حشرات بدن پهني دارند که بالهاي جلويي آنها چرمي و ضخيمتر از بالهاي غشايي عقبي است. اين حشرات معمولا در منازل و آشپزخانهها و جاهاي گرم خانه زندگي ميکنند. بعضي از انواع آنها در مزارع هستند. اين حشرات مانند انسان از همه نوع غذايي تغذيه ميکنند.
معمولا روزها در مجاري آب و قسمتهاي تاريکخانه مخفي ميشوند و شبها براي تغذيه در اطراف خانه به جستوجو ميپردازند و اگر منبع غذايي در کار نباشد، سوسکها کاغذ و پارچه را ميخورند. همچنين نشان داده شده است که فعاليت حشره مخرب است، به دليل آنکه اين نوع حشره ضمن فعاليت از خود مادهاي ترشح ميکند که لکههاي قهوهاي رنگي بر روي کاغذ و پارچه ايجاد ميکند. سوسکها تخمهاي خود را در کپسولي لوبيا مانند مدتي در انتهاي شکم حمل ميکنند. هر کپسول تخم بين 12 تا 50 تخم دارد.کپسولها معمولا در روي زمين باز ميشود و نوزادهاي کرم مانندي از آنها خارج ميشوند.اين نوازدها بزودي پوستاندازي کرده و پس از 5 تا 12 بار پوست اندازي به سوسري بالغ تبديل ميشوند. بنابراين با کنترل شرايط محيطي و استفاده از حشرهکش مناسب ميتوان تا حد قابل توجهي از رشد و تکثير اين حشرات جلوگيري کرد.
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 72
به نقل از:مجله کتاب ماه (کليات )،آذر 1384 - شماره 96
تعداد بازدید: 1009
