02 اردیبهشت 1391
نويسنده: محمدعلي ندائي
در زماني که جنبش مشروطيت به رهبري علماي نجف همچون آخوند خراساني و عالمان مجاهد مقيم تهران مانند سيدمحمد طباطبايي و سيدعبدا... بهبهاني در حال دست و پنجه نرم کردن با استبداد سلطنتي قاجار بود، در عرصه انديشه و نظر با سه طيف و جريان فکري مواجه و سه گونه برداشت از آن ارائه مي شد. در ميان چنين تلاطم هاي اجتماعي و تعارض هاي فکري، مجتهدي محقق و خلاق که از نزديک شاهد تلاش هاي مجاهدانه فقها به ويژه استاد برجسته اش ميرزاي شيرازي در به سامان رساندن نهضت تنباکو و مبارزه با استعمار واستبداد بود، گام بلندي در راه ساماندهي نظري نظام مشروطه برداشت و در ايامي که مشروطه خواهان اسير استبداد صغير محمدعلي شاهي بودند، جهادگونه اثري کم نظير در اثبات قانوني بودن حکومت مشروطه و نامشروع بودن استبداد نگاشت و براي نخستين بار فقه مشروطه را تدوين کرد و مواجهه فعال اسلام و تجدد در مهم ترين عرصه حيات جمعي يعني سياست را رقم زد. اين مجتهد نوپرداز آيت ا... ميرزا محمدحسين نائيني بود که با نگارش کتاب بلندمرتبه و دوران ساز «تنبيه الامه و تنزيه المله» نقطه عطفي را در روند دين و سياست پديد آورد و تلاش کرد قرائتي اسلامي از مفاهيم تجدد ارائه دهد.
زمانه و زندگي آيت ا... نائيني
آيت ا... نائيني که دکتر عبدالهادي حائري از او به عنوان يکي از پشتيبانان مشروطيت ياد مي کند، در سال ۱۲۷۷ (ه.ق) در يک خانواده مشهور نائين به دنيا آمد. پدر و پدربزرگ او هر يک پس از ديگري شيخ الاسلام نائين بودند و از علماي آن سامان به شمار مي رفتند. به همين دليل وي تحصيلات اوليه را در همان شهر آغاز کرد و در ۱۷ سالگي براي ادامه تحصيل به حوزه علميه اصفهان که حوزه اي بزرگ بود، رفت. او ۷ سال نزد شيخ محمدباقر اصفهاني، روحاني بانفوذ اصفهان که حدود اسلامي را در آن شهر اجرا مي کرد، زندگي کرد و از او فقه را فراگرفت. مرحوم نائيني در اصفهان همچنين در محضر استاداني چون جهانگيرخان قشقايي و شيخ محمدحسن هزارجريبي و آقانجفي اصفهاني فلسفه و کلام خواند. وي در سال ۱۳۰۳ (ه.ق) براي تکميل تحصيلات حوزوي به عراق رفت و پس از توقفي کوتاه در نجف براي شرکت در درس ميرزاي شيرازي به سامرا رفت و مدت ۱۰ سال در اين حوزه مقيم شد.
او در آن جا علاوه بر ميرزاي شيرازي صاحب فتواي معروف تحريم تنباکو، نزد مجتهدان بزرگي چون سيداسماعيل صدر و سيدمحمد فشارکي اصفهاني فقه و اصول را آموخت. در سال ۱۳۱۶ (ه.ق) به نجف بازگشت و در زمره شاگردان برجسته آخوند خراساني قرار گرفت. وي در اين دوران از يک سو با نهضت تنباکو آشنا شد و از انديشه هاي سياسي سيدجمال آگاهي يافت و از سوي ديگر با حضور در حلقه شاگردان آخوند خراساني در زمره مشاوران استاد در زمينه انقلاب مشروطه قرار گرفت تا جايي که مقام و موقعيت انشاکننده اعلاميه ها و فتواهاي سه مجتهد تراز اول نجف درباره انقلاب مشروطه را پيدا کرد. جايگاهي که هوشمندي و درک بالاي سياسي آيت ا... نائيني و موقعيت علمي و فقهي وي را در اين زمان که هنوز در مقام مرجعيت قرار نداشت، مشخص مي کند.
نگارش کتاب تنبيه الامه
در زماني که مشروطه به طور موقت ملغي شده بود و محمدعلي شاه با به توپ بستن مجلس مشروطه خواهان را دستگير و سرکوب مي کرد، علامه نائيني تصميم گرفت کتابي درباره بنيان گذاري يک نظام پارلماني بنويسد، به ويژه آن که در اين زمان ضداسلامي بودن مشروطه تبليغ مي شد. بنابراين وي سعي کرد با استناد به منابع اسلامي به دفاع از مشروطه برخيزد و چارچوب هاي اسلامي آن را تبيين و اثبات کند که حکومت مشروطه مشروع و استبداد نامشروع است.
محتواي تنبيه الامه
دکتر حائري در کتاب تشيع و مشروطيت در گزارشي که از کتاب تنبيه الامه ارائه داده است، مي نويسد: «در اين کتاب پس از سخناني به عنوان پيش درآمد، «مقدمه»اي آمده که در آن دو گونه حکومت- استبدادي و مشروطه- مورد بحث قرار گرفته است و در خلال همان مقدمه درباره معناي آزادي، برابري، قانون اساسي و مجلس شوراي ملي نيز سخن رفته است...
دکتر حائري دغدغه اصلي مرحوم نائيني را هماهنگ کردن اسلام و دموکراسي مي داند و مي گويد: به طور کلي همه روحانياني که درباره مسئله مشروطه گري قلم فرسايي کردند، در جست وجوي عناصري اسلامي ولي هماهنگ با يک نظام مشروطه و دموکراسي بودند تا بتوانند يک قانون اساسي هماهنگ با مذهب پيشنهاد کنند. البته نائيني از اين دسته از علما مستثنا نبود.» اهميت اين کتاب زماني افزايش يافت که با تقريظ و تاييد مراجع بزرگ وقت يعني آخوند خراساني و عبدا... مازندراني همراه شد و به اين گونه اين کتاب نه تنها بيان کننده ديدگاه مرحوم نائيني که نشان دهنده موضع سياسي و فقهي آخوند خراساني نيز بود.
دفاع از اسلام و روحانيت
کاري که مرحوم نائيني انجام داد، آن بود که اسلام را در برابر حرکتي نو که بنيادي نو در عرصه کشورداري ارائه مي کرد ، قرار نداد بلکه سعي کرد با دانش و بينش قوي خود، مشخص و مبرهن کند که مي توان با استفاده از آموزه هاي اسلامي مدلي از نظام سياسي ارائه داد که با دموکراسي و مشروطه ناسازگار نباشد. او نگذاشت انديشه اسلامي در برابر انديشه فيلسوفان غربي رنگ ببازد و ثابت کرد که اسلام براي هر زمان و مکاني مي تواند طرحي نو و سخني راهگشا داشته باشد. تلاش مهم و ارزنده مرحوم نائيني آن است که مفاهيمي چون آزادي، مساوات و مشارکت مردم در حکومت را مطابق با گفتمان ديني و آموزه هاي اسلامي تفسير و تبيين کند. به همين دليل وي آزادي را با مفهوم آزادي از اسارت و بندگي برابر مي داند و به کمک آيات و شواهد تاريخي به استوارسازي اين معنا مي پردازد. در بحث مساوات نيز آن را مساوي و برابر بودن تمام مردم در برابر قانون توصيف مي کند.
روزنامه خراسان - مورخ چهارشنبه 1391/01/30 شماره انتشار 18097
تعداد بازدید: 946
