13 تیر 1391
دكتر منصور میرزانیا
انقلاب مشروطه كه بزرگترین حادثه سیاسی و اجتماعی ایران بعد از حمله مغول تا عصر حاضر بود منشأ تحولات بزرگ در زبان و فرهنگ ایران گردید كه یكی از آنها تحول در معنای بسیاری از واژه‌هاست « آزادی، وطن، قانون، مجلس، استبداد، منورالفكر، نماینده، نامزد، وكیل » و بسیاری دیگر واژگانی هستند كه در این دوره و اندكی پیش از آن دستخوش دگرگونی گردیدند.
در این زمان « آزادی » مترادف با « دموكراسی » به كار می رفت در حالی كه از قرنها پیش از آن به معنای « نقیض بندگی و شكرگزاری » بود و به كسی كه اسیر و دربند و غلام دیگری نبود « آزاد » می‌گفتند. همچنان كه كلمه « ملت » تا آن روز به معنای « دین و شریعت » به كار گرفته می شد. چنانكه در قرآن كریم « مله ابراهیم » به معنای « دین ابراهیم (ع) » به كار رفته است.
اما از آنجا كه مردم مسلمان قدرت ملت (دین) را در مقابل « دولت » قرار می دادند مجازاً معنای توده مسلمان و نیروی مردمی از آن مستفاد شد و كم كم « ملت » به جای « مردم » و « ملی » به جای مردمی یا غیردولتی به كار گرفته شد. « وطن » نیز یكی دیگر از این واژه‌هاست. این كلمه كه در لغتنامه به « جای باشش و جای اقامت » معنی شده است در ادوار مختلف تاریخ بشر مفهوم یكسان نداشته و به تناسب هیئت حاكمه و در سرزمینهای مختلف معنای آن متغیر بوده است. نخستین بنیانگذار اندیشه های قومی و وطنی، ماكیاول « سیاستمدار و فیلسوف قرن پانزده و شانزده میلادی» است كه اندیشه‌های خود را در این باب در كتاب شهریار به رشته تحریر درآورده است. در ایران مقارن با انقلاب مشروطه و اندكی پیش از آن اندیشه‌های ملی و وطنی به شكل جدید و اروپایی آن در آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده، حاج زین العابدین مراغه ای و عبدالرحیم طالبوف پدیدار شد.
در گذشته تاریخ ایران گاه مردم یك شهر یا روستا - بر اساس پیوستگی منافع مشترك - در برابر شهر یا روستایی دیگر احساس نوعی مقابله داشته اند. « وطن » به معنای محدود آن یعنی شهر یا ولایتی كه زادگاه و مأوای انسان است در آثار نظم فارسی بسیار مورد نظر شاعران و نویسندگان ایرانی بوده است. خاقانی شروانی از زادگاه خود به نیكی یاد می‌كند و در برابر كسانی كه شروان را به شر (= بدی) منسوب كرده اند به دفاع برمی خیزد. سعدی پس از سالها سیر و سفر عاقبت « تولای مردان این پاك بوم » (شیراز) را از مصر و شام برمی انگیزد تا به دیار خویش بازگردد.
حافظ دلبسته شیراز و آب ركنی و باد خوش نسیم آن بوده و آن را « خال رخ هفت كشور » می شمرده است. صائب اصفهانی (تبریزی) نیز اگرچه دلش « شكوه از وطن » داشته اما در هندوستان نیز به یاد « شكر خنده صبح وطن » بوده و « خوش آن روزی كه منزل در سواد اصفهان سازم » را به جلوه ای از « الحنین الی الوطان » خویش كرده است.
اما مفهوم « وطن » را به معنی تمامی ایران باید نخست در شاهنامه فردوسی جست و جو كرد. سراسر شاهنامه حكایت اتحاد و یكدلی ایرانیان در برابر اقوام مهاجم شرقی به نام تركان (تورانیان) است و در جای جای آن عشق به ایرانشهر و « شهر ایران» موج می‌زند.
مقارن با حمله مغول به ایران گرایشهای قومی و مردمی به نام « وطن اسلامی » در برابر « كفار » متبلور شد كه از این نوع گرایشها بعضی از شاهان صفوی و قاجار نیز در برابر دشمنان ایران بهره جسته اند. مراد از وطن اسلامی كه همه مسلمانان در آن زندگی می‌كنند و مركز آن شهرهای مقدس مكه و مدینه بوده و بر هر مسلمانی واجب است كه آن را حفظ و از آن و ساكنانش در برابر دشمنان جانبداری كند و در این راستا حدیث « حب الوطن من الایمان » مشهور است هر چند دیگر گرایشها نیز بدین حدیث استناد كرده اند.
در برداشتها و آموزه های صوفیانه نیز برداشت دیگری از وطن هست « كاین وطن جایی است كاورا نام نیست » و « این وطن مصر و عراق و شام نیست» نه شهر و سرزمین معینی و نه حتی « وطن اسلامی » با همه گستردگی آن بلكه « وطن عرفانی » باغ بهشت و درگاه الهی است كه انسان جدا شده از آن مرغ گلشن رضوان است و در قفس جسم چند روزی گرفتار شده و تعلق به این خاك ندارد و سرانجام بدان دیار باز خواهد گشت.
در این مقاله نگارنده كوشیده است تا علاوه بر بررسی مفهوم وطن در آثار نظم فارسی در زمانهای گذشته تحولات آن را در عصر مشروطه مورد توجه قرار دهد و طرز نگرش و تلقی گویندگان بزرگ این دوره چون ملك‌الشعرای بهار، ادیب‌الممالك فراهانی، عارف قزوینی، سید اشرف الدین نسیم شمال و ... را به اهل ذوق و ادب ارائه نماید.
والسلام
منبع:موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
تعداد بازدید: 1740
