14 تیر 1391
میرزا باقر علیان‌نژاد
تاریخ مطبوعات ایران در تناسب با تاریخ سیاسی و سپس تاریخ فرهنگی كشور، قابل ارزیابی است. چه بسا این تناسب در دوره پهلوی روشن‌تر از دیگر ادوار باشد; چرا كه فراز و فرود امور سیاسی، چه در دوره رضاشاه و چه در زمان سلطنت پسرش، و متعاقب آن دگرگونیهای فرهنگی، به نحوی چشمگیر بود كه نخستین امواج آن ابتدا به صفحات جراید می‌رسید و سپس دیگر صحنه‌های جامعه را در بر می‌گرفت. وابستگی سیاسی، رشد و فراگیر شدن اختناق و سانسور از یك طرف و رشد نایافتگی و كم تجربگی جامعه مطبوعات از سوی دیگر، بویژه در زمان پهلوی دوم، مطبوعات را تبدیل به فرمایشی‌ترین بخش فرهنگی كشور كرده بود. روزنامه‌ها آیینه دربار بودند و در آزادترین شكل خود، نمایشگر كشمكشهای سازمان یافته احزاب دولتی. در چنین فضایی، چرخ مطبوعات، توانی جز كشیدن ارابه نظام شاهنشاهی را نداشت و به همین جهت پس از كودتای 28 مرداد 1332 و تحكیم پایه‌های دیكتاتوری محمدرضا پهلوی، آفتاب مطبوعات تا 25 سال بعد، در غروبی تحمیلی فروخفت و ادبیاتی كه از روشنایی حقیقت به دور بود، زبان جراید كشور گردید. در چنین فضایی، تبلیغ از آنچه كه به «اصلاحات» مشهور شد و بعدها «انقلاب شاه و ملت» لقب گرفت، آغاز گردید.
سیاستهای امریكا برای ملحق كردن ایران به جهان سرمایه‌داری و تبدیل آن به یكی از بلوكهای دنیای غرب ـ چه از لحاظ سیاسی و چه از نظر اقتصادی ـ ایجاد بازار مصرف، حضور بنگاههای اقتصادی در ایران، تأمین امنیت برای صدور انرژی از خلیج فارس و بالاخره پشتیبانی از دولت اسرائیل، واقعیتهایی بودند كه مطبوعات وقت به نام دگرگون كردن ایران، عبور از سنت و رسیدن به مدرنیسم (دروازه‌های تمدن) و بالاخره پیشرفت و آبادانی معرفی كردند و به همین نسبت، مخالفان را مخالف تمدن، مرتجع، عقب مانده و دشمن اصلاحات نامیدند. با نگاهی گذرا به مطبوعات ایران در اوایل دهه چهل، بویژه پس از درگذشت آیت‌الله سید محمدحسین طباطبایی بروجردی، در می‌یابیم كه در رفتاری مشابه و هماهنگ به تبلیغ برنامه‌های محمدرضا پهلوی در نوسازی (!) كشور پرداختند و زمانی كه صدای مخالفان و پیشگام آنان امام خمینی در نقد و سپس افشای پشت پرده این طرحها بلند شد، مواضع رسمی حكومت را كه همانا تحقیر و سركوب معنوی این گروه بود، منعكس كردند.
نكته دیگر آنكه شخصیت سیاسی اصحاب مطبوعات در ماهیت موضع‌گیری جراید بسیار مؤثر بود. بیشتر آنان وابسته به سیاست رسمی و رشد یافته حمایت حكومت بودند. برای نمونه عباس مسعودی، مدیر روزنامه اطلاعات از سناتورهای انتصابی محمدرضا پهلوی در مجلس سنا بود. مصطفی مصباح‌زاده، مدیر روزنامه كیهان ـ كه جایگزین عبدالرحمن فرامرزی از گردانندگان اداره سانسور وزارت فرهنگ شده بود ـ غیر از نمایندگی مجلس شورای ملی در دوره‌های 15، 16، 17 و 21، و سناتوری دوره هفتم مجلس سنا، از اعضای شبكه جاسوسی بدامن بود. و یا عبدالله والا مدیر وقت تهران مصور، روابط نزدیكی با دربار و ساواك داشت. علی بهزادی مدیر مجله سپید و سیاه كه اخبار مربوط به خاندان سلطنتی را با تفصیل و توصیف بسیار نقل می‌كرد. عضو لژهای فراماسونری خیام، كوروش، نور، آسیا و رازی بود. او به نشان تاج اهدایی از طرف شاه می‌بالید و با امیرعباس هویدا دوستی تنگاتنگی داشت. علی‌اصغر امیرانی صاحب امتیاز مجله خواندنیها، برای ماندگاری خود و جریده‌اش از دادن هر امتیازی به حكومت ابا نداشت و خوردن نان به نرخ روز را عیب نمی‌پنداشت. تلون مطبوعاتی او موجب شد كه نشانهای همایون، تاجگذاری و اصلاحات ارضی بگیرد و مخالف‌خوانیهای ظاهری او تأثیری در توجه مثبت حكومت به او نداشت. همكاری او با اسرائیل و ساواك از سیاه‌ترین نقاط پرونده سیاسی‌اش به شمار می‌رود.
این مقاله گزارشی است از انعكاس واقعه 15 خرداد در آیینه مطبوعات; مطبوعاتی كه پیش از آن از زیر تیغ دولت اسدالله علم گذشته و بیش از 50 جریده به تعطیلی كشانده شده بود.
در 15 خرداد 1342 تیتر اصلی اكثر مطبوعات به حوادث این روز، خصوصاً بازداشت آیت‌الله خمینی اختصاص داشت. تیتر برخی نشریات در 15 خرداد 1342 چنین بود:
□ آیت‌الله خمینی و آیت‌الله قمی دستگیر شدند. (اطلاعات، 15/3/1342). □ سرلشكر پاكروان (رئیس سازمان اطلاعات و امنیت كشور): آقایان خمینی و قمی توقیف شدند. (پیغام امروز ـ 15/3/1342).
□ اظهارات تیمسار سرلشكر پاكروان معاون نخست‌وزیر و رئیس سازمان امنیت كشور درباره حوادث دو روز اخیر كشور. (كیهان ـ 15/3/1342).
□ اعلامیه شهربانی كل كشور; تعقیب متخلفین از قانون. (كوشش ـ 15/3/1342). □ به موجب اعلامیه شهربانی كل كشور به دنبال دادن شعارهای سیاسی به وسیله بعضی دستجات، تظاهرات در خیابانهای تهران ممنوع شد. (اطلاعات ـ 15/3/1342). □ عزاداری به تظاهرات سیاسی تبدیل شد، شهربانی كل كشور. (كیهان ـ 15/3/1342). □
نخست‌وزیر: مخالفان اصلاحات ارضی تنبیه می‌شوند. (بامشاد ـ 15/3/1342).
محور اصلی مطالب مطبوعات در روز 15 خرداد 1342 مصاحبه پاكروان بود. این مصاحبه در اكثر روزنامه‌ها به صورت كامل به چاپ رسید. پاكروان، ساعتی پیش از شركت در این مصاحبه، در نامه‌ای به ریاست اداره دادرسی ارتش، درخواست صدور قرار بازداشت آیت‌الله خمینی را امضأ كرده بود. روزنامه كیهان در گزارشی از كنفرانس مطبوعاتی پاكروان نوشت:
«ساعت یك و نیم بعد از ظهر امروز تیمسار سرلشكر پاكروان معاون نخست‌وزیر و سرپرست سازمان اطلاعات و امنیت كشور طی یك كنفرانس مطبوعاتی كه در كاخ نخست‌وزیری با حضور خبرنگاران خارجی و داخلی تشكیل شده بود، پیرامون جریانات روز و تظاهرات دو روز اخیر اطلاعاتی به خبرنگاران داد.»
پاكروان در ابتدای این مصاحبه به خبرنگاران گفت:
«مذهب رسمی ایران مذهب شیعه اثنی عشری است. مذهب ما مانند ملیت و سلطنت از تجلیات موجودیت ایرانی ماست. هیچ كدام از این تجلیات نمی‌توانند از هم دیگر تفكیك گردد و ما سربازان ارتش شاهنشاهی همان طور كه برای شاه و كشور حاضریم جان خود را فدا كنیم برای دفاع از مذهبمان تا آخرین قطره خون خود ایستادگی خواهیم كرد...»
پاكروان در ادامه سخنان خود گفت:
«طبقه روحانیون برای اینكه محترم باشند باید به وظیفه معنوی خود عمل نموده و از هر طمعی و هر جاه‌طلبی و هر هوسرانی دوری كنند. احتیاج به گفتن نیست كه چون روحانی بشر است، در طبقه روحانیون خوب و بد وجود دارد ولی خوشبختانه روحانیون ایران عموماً اشخاص با تقوی و با فضیلت هستند و بیشتر آنها مورد احترام و علاقه عامه قرار گرفته‌اند. اخیراً روش بعضی از روحانیون طوری بوده است كه اشكالات قابل ملاحظه‌ای ایجاد كرده است و اولیأ امور برای حفظ مصالح عالیه كشور اقدام نمایند.» پاكروان سپس شرحی از روند اصلاحات ارضی و دیگر اقدامات رژیم شاه داد و مدعی شد:
«عده بسیار محدودی از روحانیون با همدستی عناصر بسیار پلید خواسته‌اند از نفوذ معنوی خود یك تلاش مذبوحانه به كار برند و برخلاف اراده تمام ملت جلو اقدامات آزادی‌بخش اعلی‌حضرت همایون را گرفته و امیال پلید خود را ارضا كنند.»
پاكروان با محكوم كردن مخالفان اصلاحات ارضی در ایران آنان را متهم به زد و بند با دشمنان خارجی ایران كرد و گفت: «آقای خمینی با مشاهده این وضع تصور می‌كرد كه بتواند با بهره‌برداری از عوامل مرتجع و خائن از این راه بزرگ شود و در عالم تشیع به مقامی برسد، علمدار یك نقشه خائنانه شد. ابتدا به طور مذبوحانه سعی كرد جلو اصلاحات را بگیرد اما وقتی كه دید تمام ملت در این راه از شاهنشاه پشتیبانی می‌نمایند فهمید تنها راه موفقیت این است كه با دشمنان داخلی و خارجی ایران زد و بند نماید.» پاكروان در بخش دیگری از این مصاحبه گفت: «آقای خمینی و آقای قمی و عده زیادی دستگیر شده‌اند.
این اشخاص با وجود مقام خیلی ارجمندی كه در عالم روحانیت پیدا كرده‌اند خواسته‌اند بلوایی به راه اندازند و شاید در بعضی موارد موفق شده‌اند. این افراد بدون در نظر گرفتن مصالح عالیه كشور و بدون رعایت منافع طبقات محروم، با تمام عناصر مرتجع همدست شده‌اند و متوالیاً تحریك كردند و از هیچ كار و تهمت كوتاهی نكردند و كار به جایی رسید كه با عوامل خارجی تماس گرفتند.» پاكروان در ادامه تأكید كرد كه این بار سران وقایع اخیر تعقیب خواهند شد. پاكروان همچنین در پاسخ به سئوالی درباره دخالت جمال عبدالناصر در وقایع اخیر گفت: «ما كار را در خارج موردنظر قرار داده‌ایم و برای ما یقین حاصل شده كه مقدار زیادی پول از خارج كشور در اختیار خمینی گذاشته شده و جمال عبدالناصر در جریانات اخیر نظر داشته است.» پاكروان در ادامه از محاكمه و مجازات متهمان وقایع اخیر خبر داد و اعلام كرد تاكنون سی نفر بازداشت شده‌اند و عده دیگری نیز بازداشت خواهند شد. پاكروان همچنین گفت به دنبال بازداشت خمینی در قم و تجریش نیز تحریكات و اغتشاشاتی ایجاد كرده‌اند. پاكروان در پاسخ به سئوال خبرنگاران درباره دستگیری رهبران جبهه ملی پاسخ داد هیچ كدام از آنها بازداشت نشده‌اند. وی همچنین اعلام كرد لزومی برای اعلام حكومت نظامی نمی‌بیند.»
مصاحبه پاكروان خوراك تبلیغاتی مطبوعات در روزهای بعد بود و آنها قیام 15 خرداد را حركتی ارتجاعی كه با كمك مالی جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور وقت مصر، طراحی شده بود، معرفی كردند. حجم خبرهای مربوط به حادثه 15 خرداد، در مطبوعات روز بعد گسترده‌تر بود. روزنامه‌ها در این روز ضمن پرداختن به وقایع 15 خرداد، از اعلام حكومت نظامی در تهران و شیراز و... خبر دادند.
برخی از عناوین مطبوعات در روز 16 خرداد 1342 بدین شرح بود:
□ نزاع بزرگ در قم. (كیهان ـ 16/3/1342).
□ در تظاهرات دیروز و امروز عده‌ای كشته شدند و مؤسسات و مغازه‌ها و سینماها مورد هجوم و آتش‌سوزی قرار گرفت. (اطلاعات ـ 16/3/1342).
□ حمله پلیس به تظاهركنندگان. (كیهان ـ 16/3/1342).
□ پاسبانها سوختند. (كیهان ـ 16/3/1342).
□ كتابخانه پارك‌شهر آتش گرفت. (كیهان ـ 16/3/1342).
□ تظاهرات در قم، مشهد، شیراز؛ در قم عده‌ای كشته شدند و در شیراز حكومت نظامی اعلام شد. (اطلاعات ـ 16/3/1342).
□ در تهران و شیراز حكومت نظامی اعلام شد. (پست تهران ـ 16/3/1342). □ اعلامیه شماره یك فرمانداری نظامی؛ نصیری. (اطلاعات ـ 16/3/1342). □ نخست‌وزیر: توطئه خطرناكی كه به موقع كشف شد. (اطلاعات ـ 16/3/1342). □ نخست‌وزیر؛ دشمنان ایران توطئه و تشنج ایجاد می‌كنند. (كیهان ـ 16/3/1342). □ نطفه آشوب و غوغای دیروز در كجا بود؟ (بامشاد ـ 16/3/1342). □ انتقام ارتجاع. (پست تهران ـ 16/3/1342).
□ انعكاس وقایع ایران در دنیا؛ خبرگزاریهای خارجی وقایع دو روزه اخیر ایران را به دنیا مخابره كردند. (اطلاعات ـ 16/3/1342).
□ تاس؛ تظاهرات دیروز تهران را ارتجاعی اعلام كرد. (كیهان ـ 16/3/42).
روزنامه پست تهران درباره وقایع روز گذشته نوشت:
«دامنه تظاهرات صبح دیروز بالا گرفت و تظاهركنندگان در خیابانهای بوذرجمهری، سیروس، مولوی، میدان ارك، جلو وزارت دارایی و دادگستری و چهارراه گلوبندك، جلو پارك شهر، ناصرخسرو و باب همایون پراكنده شدند و دست به تظاهرات زیادی زدند و با چوب‌دستیهایی كه در دست داشتند به هر چه می‌رسیدند می‌زدند و می‌شكستند. تظاهركنندگان كه هنوز به طور آزاد در خیابانها حركت می‌كردند در ابتدا به چند دكان در خیابانها و محلات مذكور كه باز بوده حمله كردند و شیشه‌های آنها را خرد كردند و پس از حركت این دستجات در خیابانها، دكانها و مؤسسات به حالت تعطیل درآمد و دكانها از ترس حمله‌كنندگان بسته شد.»
این روزنامه در ادامه از تعطیلی مؤسسات دولتی و بانكها در اثر ازدحام مردم خبر داد و نوشت: «مقارن ظهر دیروز كه تظاهرات خیابانی به حد اعلای خود رسیده بود و تظاهركنندگان در اثر مواجه شدن با قوای انتظامی در خیابانهای تهران پراكنده شده بودند عبور و مرور در نقاط مركزی و حدود بازار و اغلب خیابانهای تهران به كلی قطع شد و علت این امر این بود كه متظاهرین كلیه وسایط نقلیه دولتی، شخصی و اتوبوسها را خرد می‌كردند و بدین علت رفت و آمد اتومبیلها و وسایط نقلیه در خیابانها به كلی قطع شد.»
پست تهران در ادامه گزارش خود، از آتش‌سوزیهای گسترده در شهر تهران و همچنین به آتش كشیده شدن كتابخانه پارك‌شهر خبر داد. به نوشته این روزنامه، عده‌ای نیز به باشگاه ورزشی جعفری ]متعلق به شعبان جعفری[ حمله و شیشه‌های آن را خرد كردند و كتابخانه باشگاه را به آتش كشیدند. همچنین در خیابان شاهپور و خیابان خراسان نیز چند اتوبوس به آتش كشیده شد و شیشه‌های سینماهای سعدی و حافظ خرد شد. در برخی از نقاط شهر نیز چراغهای راهنمایی و كیوسكهای تلفن نیز تخریب شدند.
پست تهران در پایان گزارش خود از تهران نوشت:
«تظاهرات خیابانی در تهران تا بعد از ظهر دیروز به طور پراكنده در نقاط مختلف شهر تهران و در خیابانهای سیروس، شوش شرقی، میدان خراسان و شهناز ادامه داشت و بعد از ظهر دیروز با مستقر شدن نیروهای انتظامی در خیابانها، وضع شهر تقریباً به حالت عادی درآمد ولی تظاهركنندگان به خیابانهای جنوبی شهر هجوم بردند و در خیابانهای شوش و سیروس و میدان شاه و بی‌سیم نجف‌آباد دست به تظاهرات عمیقی زدند و چون وسایل سازمان آب برای لوله‌كشی قسمت جنوب شهر در میدان شوش انبار شده بود، تظاهركنندگان لوله‌های چدنی را برداشته و با این لوله‌ها به دكانها و اتومبیلها حمله كردند و چند باجه فروش بلیت اتوبوس به وسیله این لوله‌ها ویران شد...» دیگر روزنامه‌ها نیز گزارشهایی از وقایع روز گذشته منتشر كرده بودند كه تقریباً همانند گزارش پست تهران بود. روزنامه كیهان نیز از مصاحبه كوتاه نخست‌وزیر خبر داد.
اسدالله علم در این مصاحبه به خبرنگاران گفت:
«لازم است این مطلب به اطلاع عموم برسد كه حوادث اخیر مسلماً به منظور ارعاب مردم بود تا از آن نتیجه سیاسی گرفته شود و مطابق اطلاعاتی كه ما در دست داریم اگر در نتیجه پیش‌بینی دولت حالا اتفاق نمی‌افتاد در دو هفته دیگر به صورت دامنه‌دارتری ظاهر می‌شد كه مشكلات دولت و زیان ملت بیشتر می‌گردید. اكنون به هیچ صورتی اشكالی در بین نیست و به هم‌میهنان عزیز خود اطمینان می‌دهم اشخاصی كه باعث ناراحتی مردم می‌شوند به شدیدترین وجهی تنبیه خواهند شد و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.»
علم در ادامه این مصاحبه افزود:
«امروز عده زیادی از طبقات مختلف مردم به من مراجعه كردند. و می‌خواستند از طرف دولت در برابر آشوبگران و خرابكاران شدت عمل بیشتری به خرج داده شود اما شدت عمل بیشتری ضرورت ندارد خاصه اینكه جریان به صورت عادی برگشته است و قوای انتظامی تسلط كامل بر اوضاع دارند.»
اسدالله علم در پایان این مصاحبه گفت:
«این نكته را نیز یادآور می‌شوم كه در هر نقطه‌ای از كشور لازم باشد با شدت عمل از این گونه عملیات مخرب و مزاحم مردم شرافتمند و اصلاح‌طلب ایران جلوگیری خواهیم كرد ولی خوشبختانه در هیچ نقطه‌ای از كشور چنین احتیاجی برای شدت عمل پیدا نشده است و مردم در آرامش و سكوت به سر می‌برند و چون لازم بود كه در شیراز چند نفر فوراً محاكمه نظامی شوند در آنجا حكومت نظامی اعلان شد تا مقررات حكومت نظامی به موقع اجرا درآید.»
روزنامه پست تهران نیز از جلسه عصر روز گذشته هیئت دولت خبر داد و نوشت: «دولت به ریاست آقای نخست‌وزیر تشكیل شد. در این جلسه موضوع حوادث دو روز اخیر مورد بررسی قرار گرفت. در اطراف این جریانات بحث شد، در این جلسه هیئت دولت مقررات حكومت نظامی در تهران و حومه را تعقیب كردند و تیمسار سپهبد نصیری رئیس شهربانی كل كشور با حفظ سمت به فرمانداری نظامی تهران منصوب و مشغول به كار شد.»
اما از سوی دیگر، رادیو ایران نیز ساعت 7 بعد از ظهر دیروز اعلام كرد كه مقررات حكومت نظامی از ساعت 8 بعد از ظهر در تهران و حومه برقرار است. مطبوعات امروز به انعكاس گسترده متن اعلامیه شماره یك فرمانداری نظامی تهران و حومه پرداختند. در این اعلامیه آمده بود: «چون به موجب تصویب‌نامه هیئت دولت به منظور حفظ آرامش و امنیت عمومی و رفاه اهالی محترم پایتخت و حومه و جلوگیری از اعمال سوء و اخلالگری عناصر مفسده‌جو، مقررات حكومت نظامی در تهران و حومه برقرار می‌گردد و تصویب‌نامه دولت نیز از رادیو به استحضار عامه رسیده است، اینك لازم می‌دانم موارد زیر را جهت اطلاع اهالی محترم پایتخت اعلام و انتظار دارد كه در حفظ نظم و آرامش با مأمورین انتظامی جهت همكاری كوشش فرمایند. 1ـ از این تاریخ تا صدور اعلامیه قانونی از ساعت 22 (10 شب) تا 5 صبح عبور و مرور در شهر و حومه مطلقاً ممنوع است و چنانچه به دستور توقف مأمورین انتظامی توجه ننمایند به سوی آنان تیراندازی خواهد شد.
2ـ اجتماعات به كلی قدغن است و افراد و اشخاص حق توقف و اجتماع در معابر را نداشته و با اولین اخطار مأمورین انتظامی باید فوراً متوقف شوند.
3ـ افرادی كه شغل و كار آنها ایجاب می‌كند هنگام شب از خانه خارج شوند از قبیل اطبأ و داروسازان و غیره باید اجازه مخصوص از فرمانداری نظامی تحصیل نمایند...» به دنبال انتشار این اعلامیه، پست تهران از انتصابات جدید در فرمانداری نظامی تهران خبر داد و نوشت:
«تیمسار سرلشكر اویسی فرمانده لشكر یك گارد به معاونت فرمانداری نظامی و سركار سرهنگ ستاد صمدیان‌پور رئیس اداره اطلاعات شهربانی كل با حفظ سمت به ریاست ستاد فرمانداری و تیمسار سرتیپ محسن به‌آفرید به سمت دادستان فرمانداری نظامی منصوب شدند.» خبرنگار روزنامه كیهان نیز از شیراز خبر داد:
«به دنبال تظاهرات امروز مردم شیراز از طرف لشكر 10 پیاده فارس در سراسر شیراز و حومه حكومت نظامی اعلام گردید. در جریان تظاهرات امروز چند نفر كشته و زخمی شدند. تظاهركنندگان در خیابان زند، سینما حافظ و چند مشروب‌فروشی و یك جیپ شهربانی را آتش زدند.» فرمانداری نظامی شیراز و حومه كه به فرماندهی تیمسار سرتیپ ابوالقاسم سهراب‌پور ـ فرمانده لشكر 10 پیاده فارس ـ تشكیل شده بود امروز اولین اعلامیه خود را منتشر كرد.
متن این اعلامیه به نقل از روزنامه كیهان این چنین بود:
«از آنجایی كه چند نفر ماجراجو از چندی به این طرف با جمع نمودن عده‌ای ساده‌لوح به دور خود قصد اخلال در نظم عمومی را داشته‌اند به منظور جلوگیری از هرگونه بی‌نظمی و اخلال در امنیت عمومی از ساعت 8 بعد ازظهر امروز 16/3/1342 در شیراز و حومه مقررات فرمانداری نظامی به مورد اجرا گذاشته خواهد شد. طبق ماده 10 قانون فرمانداری نظامی، در مدت فرمانداری نظامی كلیه اجتماعات و انجمنها بایستی به كلی متوقف و متروك گردد. از كلیه اهالی شاهدوست و میهن‌پرست شیراز و حومه انتظار دارد در حفظ مقررات مربوط به فرمانداری نظامی با مأمورین انتظامی همكاری نمایند والا طبق مقررات شدیداً تعقیب خواهند شد. ضمناً تا اعلام ثانوی عبور و مرور در شیراز و حومه از ساعت 10 شب تا 5 صبح ممنوع خواهد بود.» امروز در حالی در دو شهر تهران و شیراز حكومت نظامی اعلام شد كه پاكروان، رئیس ساواك، در مصاحبه دیروز خود مدعی بود كه با توجه به تسلط قوای نظامی به اوضاع، حكومت نظامی منتفی است. روزنامه‌های امروز ایران به انعكاس وقایع اخیر در خبرگزاریهای خارجی نیز پرداختند. روزنامه كیهان به نقل از
خبرگزاری رویتر نوشت:
«پس از اعلام حكومت نظامی، كامیونهای سربازان مسلح به مسلسل و همچنین جیپهای حامل پلیس به خیابانهای تهران سرازیر شدند. دولت خبر دایر بر كشته شدن هزار نفر را تكذیب كرد. گفته می‌شود كه توقیف آیت‌الله روح‌الله خمینی و بیست نفر از پیروانش موجب تظاهرات دیروز شده است. رفت و آمد بین ساعت ده شب تا 5 صبح ممنوع شده است. تعدادی تانك زره‌پوش، جیپهای ارتشی و نیروهای كلاه خودسر با تفنگهای سرنیزه‌دار و مسلسل، در میدانهای اصلی و نقاط تقاطع محلی تهران و اطراف بازار موضع گرفته‌اند.»
روزنامه كیهان در شماره امروز خود به نقل از رادیو لندن نیز نوشت: «پیرو اغتشاشات امروز ضددولت، حكومت نظامی در تهران اعلام شده است. بیانیه دولت می‌گوید مقررات رفت و آمد از ساعت 22 است. اغتشاشات امروز متعاقب دستگیری یك رهبر مذهبی مسلمان [آیت‌الله خمینی] است كه پس از تظاهرات دیروز علیه طرح اعلی‌حضرت شاهنشاه برای پیشرفت بانوان و اصلاحات ارضی صورت گرفت.»
خبرگزاری یونایتدپرس نیز از كشته شدن 26 نفر و مجروح شدن شصت نفر خبر داد. این خبرگزاری به مصاحبه پاكروان و علم نیز اشاره كرده بود و به نقل از علم گفت كه سی نفر و از جمله آیت‌الله روح‌الله خمینی یكی از رهبران برجسته شیعه دستگیر شده‌اند. خبرگزاری فرانسه نیز از تهران گزارش داد كه در تظاهرات تهران جسد یك زن هم دیده می‌شود. كمونیستهای شوروی نیز چون دیگر تیغه قیچی، همان رویه غربیها را با حادثه 15 خرداد در پیش گرفتند. روزنامه پست تهران در شماره امروز خود به نقل از خبرنگار
خبرگزاری رسمی شوروی، تاس، نوشت:
«عناصر ارتجاعی كه از اصلاحات ارضی و آزادی زنان به شدت ناراضی هستند، روز گذشته دست به تظاهرات زیادی در خیابانهای تهران زدند.»
خبرنگار تاس در ادامه گزارش خود افزود:
«هدف اصلی تظاهركنندگان عبارت از مختل كردن برنامه‌های اصلاحاتی است كه اكنون از طرف دولت ایران در دست اجرا و یا در دست تهیه است. در شهرهای قم و ری و مشهد نیز كه از مراكز بزرگ مذهبی ایران هستند تظاهرات مشابهی به وقوع پیوسته است.» خبرنگار تاس در پایان گزارش خود افزود: «بدون شك تمهیدات مخالفان اصلاحات در ایران با شكست روبه‌رو خواهد شد و اصلاحات اساسی كه مورد طرفداری اكثریت مردم ایران است طبق میل یك مشت غیرمسئول و آشوب‌گر دچار توقف نخواهد گردید.»
روزنامه اطلاعات نیز در شماره امروز خود به انعكاس وقایع ایران در خارج از كشور پرداخت. خبرگزاری آسوشیتدپرس اعلام كرد كه در تظاهرات 15 خرداد عده زیادی كشته شده و هزار نفر مجروح شدند. این خبرگزاری به نقل از سخن‌گوی سفارت امریكا در تهران از حمله تظاهركنندگان به كانون ایران و امریكا در مقابل دانشگاه تهران خبر داد. در ادامه گزارش آسوشیتدپرس آمده بود كه تظاهرات 15 خرداد شدیدترین تظاهرات ضددولتی از سال 1953م بوده است و اولین حكومت نظامی پس از ده سال در تهران اعلام شده است.
خبرگزاری فرانسه نیز از حمله تظاهركنندگان به وزارت كشور و اداره انتشارات و رادیو خبر داد و اعلام كرد:
«این اغتشاشات به دنبال عزاداری ماه محرم و شهادت حضرت امام حسین(ع) روی داده و گفته می‌شود رهبری اغتشاشات را گروهی از روحانیون كه با سیاست دولت مخالف هستند به عهده دارند. در كریدورهای نخست‌وزیری ایران گفته می‌شود تظاهرات شدیدی كه اكنون در تهران جریان دارد بر اثر دستگیری چند نفر از رهبران مذهبی از جمله آیت‌الله خمینی و فلسفی یكی از وعاظ معروف است».
این خبرگزاری از كشته شدن هشتادنفر خبر داد و اعلام داشت افراد مسلح ارتش با جیپهای مجهز به بلندگو و با اسكورت تانكها آغاز حكومت نظامی را اعلام داشتند. این خبرگزاری در پایان گزارش خود افزود:
«در این تظاهرات تعداد كمی از دانشجویان شركت داشتند و اعضای جبهه ملی و روشنفكران ترقی‌خواه خود را از جریان بركنار داشته بودند.»
خبرنگار یونایتدپرس نیز از اوضاع تهران در 15 خرداد 1342 چنین گزارش داد: «تظاهرات در حوالی بازار با شدت بیشتری جریان داشت و تظاهركنندگان به سوی مأمورین حمله می‌كردند و سربازان با خونسردی با سلاحهایشان آتش می‌نمودند. مردی را دیدم كه درست در جلو من به زمین افتاد. ولی تظاهركنندگان هنوز هم جلو می‌آمدند و سربازان هم به شلیك خود ادامه می‌دادند[...] بالاخره تیراندازی متوقف شد و دودها محو گردید[...] به اطرافم می‌نگریستم. قلب تهران مانند صبح بعد از وقوع یك گردباد عظیم به نظر می‌رسید. همه چیز تكه تكه و خرد شده بود. من در بیست سال گذشته هرگز صحنه‌ای بدتر از این واقعه ندیده بودم.» در پایان گزارش یونایتدپرس نیز آمده بود:
«در جلو كاخ شاه هفت ردیف سرباز كه با مسلسل مسلح هستند صف بسته‌اند. سربازان دیگر تمام راههای اصلی را كه به كاخ شاه و عمارات دولتی ختم می‌شود محاصره كرده‌اند. تمام ادارات دولتی تعطیل شده است و شهر مانند یك قلعه محاصره شده می‌ماند.»
روزنامه خراسان كه جمعه‌ها نیز منتشر می‌شد در 17 خرداد 1342 مقاله‌ای تحت عنوان «ابراز انزجار» به چاپ رساند.
مطبوعات در طول هفته اول بعد از قیام 15 خرداد یعنی از 18 خرداد 1342 تا 24 خرداد 1342 با محور قرار دادن اظهارات پاكروان و نخست‌وزیر و برخی دیگر از مقامات رژیم شاه، قیام 15 خرداد را آشوب و بلوا خواندند كه حاصل تلاش آدمهای اجیر شده 25 ریالی است، كه از خارج پول دریافت كرده‌اند. علاوه بر این اخبار و تصاویر مربوط به حوادث روز 15 خرداد نیز انعكاس گسترده‌ای در مطبوعات داشت.
مهم‌ترین اخبار در طول این هفته عبارت بودند از:
□ آیت‌الله حاج سیدعبدالحسین دستغیب در شیراز دستگیر و به تهران منتقل شد. (اطلاعات ـ 18/3/1342).
□ خبرگزاریهای خارجی گزارش می‌دهند: محاكمه نظامی 15 نفر از روحانیون بزودی آغاز می‌شود. (كیهان ـ 18/3/1342).
□ بازداشت‌شدگان محاكمه نظامی می‌شوند. (كیهان ـ 18/3/1342).
□ طبق آمار رسمی دولت، تعداد مقتولین [در تهران و قم] 86 نفر و مجروحین 193 نفر اعلام شد، تا شش هفته دیگر مقررات حكومت نظامی برقرار خواهد بود. (كیهان ـ 18/3/1342). □ نخست‌وزیر: انقلاب عظیم ملت با هیچ تحریكی متوقف نخواهد شد. (اطلاعات ـ 18/3/1342). □ نخست‌وزیر: توطئه اخیر را با پول راه انداختند. (پست تهران ـ 18/3/1342). □ دستهای خارجی در حوادث چند روزه اخیر. (پیغام امروز ـ 18/3/1342). □ نخست‌وزیر: ما شدیداً عمل می‌كنیم. (كیهان ـ 18/3/1342).
□ اسلام اجازه نمی‌دهد. (كیهان ـ 18/3/1342).
□ بدون رتوش: حوادث تأسف‌آور، ع امیرانی. (خواندنیها ـ 18/3/1342).
□ عزاداری عاشورا به تظاهرات سیاسی و نمایشهای خیابانی تبدیل شد. آیت‌الله خمینی و آیت‌الله قمی و فلسفی و عده‌ای از وعاظ بازداشت شدند. (آسیای جوان ـ 19/3/1342). □ اخبار و عكسهای بلوای تهران. (آسیای جوان ـ 19/3/1342).
□ 418 نفر در تهران دستگیر شده‌اند. (اطلاعات ـ 19/3/1342).
□ آدم دانه‌ای 25 ریال. (پیغام امروز ـ 19/3/1342).
□ بحران فرونشست. (كیهان ـ 19/3/1342).
□ شاه: ارتجاع سیاه با همه مظاهر تمدن مخالف است. (بامشاد ـ 19/3/1342). □ شاه: تجلی روح مرتجعین سیاه را در روز 15 خرداد در تهران دیدم. (صدای مردم ـ 19/3/1342). □ شاه: ملت آماده قربانی دادن است. (پست تهران ـ 19/3/1342). □ شاه: نیت ارتجاع سیاه این است. (كوشش ـ 19/3/1342).
□ نخست‌وزیر: بهلولهای تازه در سیاست می‌خواستند ظاهر شوند، ارتباط بعضی مراجع روحانی قم و مشهد با اشرار فارس برای ما مسلم گردید. (پست تهران ـ 19/3/1342).
□ نخست‌وزیر: جاسوسها و پولهای به دست آمده در چند روز آینده با اسم و رسم و منبع كسب پول برای اطلاع عموم معرفی می‌شوند. (اطلاعات ـ 19/3/1342).
□ باقر مجلسی: دنیا دیگر اجازه این حرفها و تظاهرات غیر معقولانه را نمی‌دهد. (كوشش ـ 19/3/1342). □ فئودالهای ایران به خاطر منافع خود می‌خواهند سعادت ملت ایران را فدا كنند. (اطلاعات ـ 19/3/1342).
□ روحانیون مورد احترام و توجه دولت هستند. (اطلاعات ـ 19/3/1342)
□ آشوب و بلوا و خون‌ریزی در تهران و قم و چند نقطه دیگر. (صبح امروز ـ 20/3/1342). □ پس از ده سال سكوت و آرامش یك بار دیگر تهران شاهد حوادث خونینی شد. (صبح امروز ـ 20/3/1342).
□ شاه: به یاری خداوند و پشتیبانی ملت ایران، انقلاب عظیم ملی را به ثمر می‌رسانیم و با ارتجاع سیاه و مخالفان سعادت ملت مقابله می‌شود. (بامشاد ـ 20/3/1342).
□ شاه: هرگز اجازه نخواهیم داد ارتجاع سیاه راه انقلاب ملت ایران را سد كند. (پیغام امروز ـ 20/3/1342).
□ دكترالموتی: این (ناامنیها) به زیان مملكت است. (صبح امروز ـ 20/3/1342). □ ارتجاع سیاه نقشه‌های شومی داشت. (اطلاعات ـ 20/3/1342).
□ چه نامسلمانیها كه به اسم مسلمانی شد. (خوشه ـ 20/3/1342).
□ تهران: پانزدهم خرداد 1342. (فردوسی ـ 21/3/1342).
□ چهارشنبه خونین. (خواندنیها ـ 21/3/1342).
□ آقاپوله گریخت. (اطلاعات ـ 21/3/1342).
□ شاه: جای تأسف دارد كه عده‌ای آلت دست خارجی شدند و به ایجاد بلوا دست زدند. (خراسان ـ 21/3/1342).
□ شعبان جعفری: من تا آخرین نفس می‌گویم شاه، شاه، حسودان باشگاه را آتش زدند. (پست تهران ـ 21/3/1342).
□ اعلامیه دولت: دولت به كمك خسارت دیدگان می‌شتابد. (پست تهران ـ 21/3/1342).
□ با این میكرب مبارزه كنید. (اطلاعات ـ 22/3/1342).
□ بازار تهران هم امروز وضع عادی به خود گرفت. (اطلاعات ـ 22/3/1342).
□ استفاده از گرد آتش‌زا در تظاهرات 15 خرداد (اطلاعات ـ 23/3/1342). □ تظاهركنندگان، پیراهنهای سیاه در برداشته و به چوب و كارد مسلح بودند. (روشنفكر ـ 23/3/1342).
□ روسیاهی زغال. (بامشاد ـ 23/3/1342).
□ ناگهان عزاداری به میتینگ مبدل شد. (امید ایران ـ 24/3/1342). □ هفته خونینی كه بر تهران گذشت: رپورتاژ جامعی از حوادث تأثرانگیز چند روزه اخیر تهران. (سپید و سیاه ـ 24/3/1342).
□ آمدند، كشتند، سوختند، رفتند،... (امید ایران ـ 24/3/1342). □ 35 هزار كلمه خبر از حوادث 15 خرداد به سراسر جهان مخابره شد. (سپید و سیاه ـ 24/3/1342). تبلیغات مطبوعات علیه قیام 15 خرداد تا پایان خردادماه نیز ادامه پیدا كرد. مقامات دولتی اظهارات خود را درباره دخالت مصر در امور داخلی ایران تكرار كردند. مطبوعات در مقالات خود عوامل قیام 15 خرداد را مرتجعان و آشوبگران مخالف دهقان و كارگر نام نهادند. برخی از عناوین مطبوعات در روزهای پایانی خرداد چنین بود:
□ سازمان امنیت امروز از یك گوشه اسرار حوادث اخیر پرده برداشت. (اطلاعات ـ 25/3/1342). □ اسناد توطئه پانزدهم خرداد فاش شد. (اطلاعات ـ 25/3/1342). □ نكته‌ها و خبرهای پشت پرده; جای وساطت یك مقام روحانی مثل مرحوم آیت‌الله بروجردی بین دولت و مخالفین خالی است. (خوشه ـ 25/3/1342).
□ همه با هم در تشییع تابوت ارتجاع (اراده آذربایجان ـ 25/3/1342).
□ سرلشكر پاكروان، معاون نخست‌وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت: دو تن از عمال ناصر به نام محمد القیسی و عبدالقادر رباط ظرف یك سال، بیش از پنج میلیون تومان در تهران خرج كردند. (كوشش ـ 26/3/1342).
□ محمد القیسی: پنج میلیون تومان پول به حاج جواد نقره‌چی تحویل دادم. (صدای مردم ـ 26/3/1342).
□ انزجار و تنفر شدید نسبت به مسببین حادثه 15 خرداد. (كوشش ـ 26/3/1342).
□ شكست عبدالناصر در ایران مطبوعات قاهره را خشمگین كرده است. (اطلاعات ـ 27/3/1342). □ آشوبگران 15 خرداد دشمن دهقان و كارگر بودند. (اطلاعات ـ 27/3/1342).
□ روحانیون واقعی از افكار مترقی در چهارچوب تعالیم اسلامی پشتیبانی می‌كنند. (اطلاعات بانوان ـ 27/3/1342).
□ این اطلاعات را در هیچ روزنامه دیگر نخواهید خواند، یك آمار دقیق از ضایعات و خسارات. (اتحاد ملی ـ 28/3/1342).
□ دیوار ارتجاع شكست خورده است. (فردوسی ـ 28/3/1342).
□ اظهارنامه‌های خسارت دیدگان در واقعه 15 خرداد از امروز مورد رسیدگی قرار گرفت. (اطلاعات ـ 29/3/1342).
□ نخست‌وزیر: حوادث 15 خرداد دو هفته تمام در شئون مملكت وقفه ایجاد كرد. (پیغام امروز ـ 30/3/1342).
□ عبدالناصر در فدراسیون نیم بند. (اطلاعات ـ 30/3/1342).
□ آرام، وزیر امور خارجه: اشاره به عمال ناصری در حوادث اخیر به هیچ وجه متوجه برادران مسلمان عرب كشورهای عربی نیست. (پیغام امروز ـ 30/3/1342).
□ نامه‌ها، تلگرافات و میتینگهای مردم در پشتیبانی از اصلاحات ملی; زنان ایران از اطراف پرچم اصلاحات كنار نمی‌روند. (اطلاعات ـ 30/3/1342).
□ اسدالله علم (نخست‌وزیر): ما نمی‌توانیم از قافله تمدن دور بمانیم و اكنون كه با شما صحبت می‌كنم زنان كشورهای دیگر در گردش آسمانی هستند. (خراسان ـ 31/3/1342). جنگ تبلیغاتی مطبوعات در طول هفته‌های بعد نیز ادامه پیدا كرد. محور اصلی این تبلیغات نیز دخالت عوامل خارجی در حادثه 15 خرداد بود. مطبوعات حتی در سالگرد قیام 15 خرداد نیز بر مطالب سال گذشته خود استوار بودند و به آنها تأكید ورزیدند. □ یادی از یك حادثه شوم. (فردوسی ـ 12/3/1343).
□ یادی از واقعه شوم پانزدهم خرداد: آشوب كور خرداد. (پست تهران ـ 14/3/1343). □ یادی از یك واقعه تأسف‌آور. (دنیا ـ 16/3/1343).
پی‌آمد
بررسی اخبار، گزارشها، مقالات،... مندرج در مطبوعات از 15 خرداد 1342 تا سالگرد این قیام، چنین می‌رساند كه:
1ـ مطبوعات همچنان قیام 15 خرداد را با عناوین: آشوب، بلوا، غوغا،... می‌نامیدند. 2 - تظاهركنندگان را با عناوین آشوب‌گر و عوامل ارتجاع سیاه و... می‌خواندند. 3 - همچنان مدعی ارتباط برخی از روحانیان با عناصر خارجی برای ایجاد آشوب در كشور بودند. 4 - بر كمك مالی جمال عبدالناصر به مخالفان جهت ایجاد آشوب در كشور تأكید می‌كردند. 5 - تظاهركنندگان 15 خرداد را اجیرشدگانی برای دریافت 25 ریال پول می‌دانستند. 6 - عامل اصلی قیام را سوءاستفاده سیاسی برخی روحانیان از مراسم مذهبی برمی‌شمردند. 7ـ از قیام 15 خرداد در سالگرد آن تحت عناوین: حادثه شوم، واقعه تأسف‌آور، آشوب كور... یاد می‌كردند.
برگرفته از:فصلنامه مطالعات تاریخی، سال دوم، شماره7، (ویژه نامه 15 خرداد) بهار1384
منبع:سایت جامع تاریخمعاصر ایران
تعداد بازدید: 919
