15 شهریور 1391
17 شهریور1357روزیست که در ذهن ملت ایران به عنوان رویدادی تلخ حک شده اما از نظر بسیاری از علما و اندیشمندان و حتی بسیاری از مردم و شاهدان آن واقعه نقطه عطفی در تاریخ مبارزات انقلاب اسلامی محسوب می‌شود.
مردم در این روز به رژیم شاهنشاهی ثابت کردند در راه دین و انقلاب با قدم‌های استوارتری گام بر می‌دارند وحتی تلفات جانی بسیار نیز آنها را در این راه سست نخواهد کرد. در این روز ارتش شاه برای اولین بار تانک‌های خود را در میدان ژاله آن زمان مستقر کرد و با رگبار بستن انقلابیون دست به کشتار وسیع مردمی زد .
پیش زمینه‌های حادثه 17 شهریور
رویدادهای سال های 56 و57 وقوع انقلاب را تسریع کرد. قیام 15 خرداد سال1342 شروع مبارزات گسترده مردمی علیه رژیم شاهنشاهی بود که در 17 شهریور 57 به اوج خود رسید. بسیاری کشتار مردم در روز 15 خرداد را از نظر کمیت با حادثه 17 شهریور مقایسه می کنند که از این نظر همسان و هم اندازه بودند اما تاثیر حادثه اول را بیشتر و پررنگ تر می‌دانند هرچند حادثه دوم نیز بنیاد، ریشه و نقطه عطف پیروزی انقلاب به شمار می رود.
مردم قم در سال 56 قیامی بر ضد حکومت شاه صورت دادند که این واقعه با سرکوب حکومت مواجه شد و تعدادی از مردم جان خود را از دست دادند و در ادامه چهلم شهدای قم را مردم تبریز برگزار کردند و چهلم‌های پی در پی به ترتیب در شهرهایی مانند یزد، اصفهان و مشهد برگزار شدند. نکته مهم در کشتار 17 شهریور پشتیبانی و حمایت آمریکا از رژیم منحوس پهلوی است. شاه به عنوان ژاندارم آمریکا و تامین کننده منافع این کشور در منطقه بود که با نشان دادن چراغ سبز آمریکا به رژیم، مردم ایران را تحت فشار قرار دادند و باعث کشتار دست جمعی شدند.
روزهای قبل از این حادثه بزرگ مصادف بود با عید سعید فطر و روحانیون در این روز اعلام تظاهرات کردند و به سامان‌دهی آن پرداختند که این حرکت مردم نیز مورد تایید رژیم نبود و خشم آن را برانگیخت. راهپیمایی روز 16 شهریور هم که توسط مردم و با هدایت و رهبری روحانیت صورت گرفت در واقع پدید آورنده رویداد تاریخی روز بعد خود شد. در آن زمان مساجد، روحانیت، بیانیه‌ها و اطلاعیه‌ها نقش محوری در قیام مردمی داشتند. روحانیت مبارز تهران مسئول هدایت کردن راهپیمایی‌های مردم تهران بود و بیانیه‌ها و اعلامیه‌ها با نام این نهاد صادر و به مردم ابلاغ می‌شد. روحانیت طی اعلامیه‌ای این روز را به دلیل بزرگداشت شهدای اتفاقات پیشین تعطیل اعلام کرد و طبق این اعلامیه قرار شد دراین روز تظاهراتی با سخنرانی شهید آیت‌الله بهشتی صورت گیرد. از اقدامات مردم در روز 16 شهریور که برای همراه کردن نظامیان و ماموران شهربانی صورت گرفت گلباران کردن و بوسیدن سربازان توسط مردم، پاشیدن نقل به سر و رویشان و انداختن حلقه‌های گل به گردن آنها بود. «در عصر همان روز، این پیام توسط گروهی از جوانان مسلمان و انقلابی که برای مطلع ساختن به مردم احساس وظیفه می‌کردند، در کوچه‌ها و خیابان‌ها پخش و تا پاسی از شب شنیده شد که فردا 8 صبح ، میدان ژاله». (1)
تاکید بر این بود که مردم در روز 17 شهریور نیز در میدان ژاله جمع شده و به تظاهرات بپردازند.
حکومت نظامی وحادثه 17 شهریور
رژیم پهلوی در روز 17 شهریور حکومت نظامی اعلام کرد. اعلامیه حکومت نظامی در تهران و یازده شهر دیگر نوشته شد و اولین بار 6 صبح روز 17 شهریور از رادیو متن اعلامیه حکومت نظامی که توسط هیات دولت نوشته شده بود خوانده شد. بعضی معتقدند خیلی از مردم نمی‌دانستند حکومت نظامی اعلام شده اما مردم چه می دانستند وچه نمی دانستند به خاطر اهداف و شور انقلابی که داشتند باز در صحنه حاضر می‌شدند و به این ترتیب مردم به سمت میدان ژاله (شهدا) حرکت کردند و در آن جا مستقر شدند. ارتش رژیم طاغوتی در آن جا منتظر مردم و سرکوب این تظاهرات بود.
پس از این که مردم تجمع یافتند شروع کردند به شعار دادن و شعار مرگ بر شاه از این روز بود که به طور علنی وقاطع گفته شد. ارتش نیز مردم را به رگبار گلوله بست وعده زیادی کشته و مجروح شدند. برخی از شاهدان واقعه در آن زمان می گویند عده‌ای از سربازان در روز 17 شهریور ایرانی نبودند و حتی عده‌ای با قاطعیت می گویند اسرائیلی بودند. زنان نیز همپای مردان در تظاهرات شرکت کردند. یکی از شاهدان واقعه روایت می کند: «در آن روز بانوان در چهار ردیف اول تظاهرات ایستاده بودند تا یک حالت حیا و حرمت نسبت به آنها در طرف مقابل ایجاد شود. چون تصور می شد وقتی بانوان حضور دارند گاردی‌ها بدون مقدمه وارد عمل نمی‌شوند بلکه اول اعلام می‌کنند و با بلندگو اخطار می‌دهند، یعنی یکباره نمی آیند تیراندازی کنند و حتی به سربازان آماده باش هم می‌دهند.»(2) این موارد کارگر نبود و رژیم کار خود را که کشتن مردم بود انجام داد. این اتفاق در زمان دولت شریف امامی که نام دولت خود را آشتی ملی گذاشته بود روی داد که از این طریق مردم را فریب دهد.
حکومت نظامی از این تاریخ تا واپسین روز دوام نظام شاهنشاهی پا برجا بود اما عملا کارایی نداشت و هرگز نتوانست مقررات خشک خود را در شهرها تزریق کند.(3)
تجمع 17 شهریور توسط مردم خودجوش بود. زیرا وابسته به هیچ کدام از قدرت‌ها نبود و این رویداد شکاف عمیق میان مردم و حکومت را که از مدت‌ها پیش وجود داشت، به شکل بارز و روشن‌تر از هر زمان دیگری نشان داد. طبق اولین اطلاعیه‌ای که اویسی، فرماندار نظامی تهران صادر کرد 58 نفر در این تظاهرات کشته شدند و این آمار بعدا اصلاح و تعداد شهدا در این روز 122 نفر هم اعلام شد اما بعضی تعداد را از این رقم کم‌تر و بین 80 تا 100 نفر ذکر کردند. از 17 شهریور 57 به عنوان جمعه سیاه نیز یاد می‌شود.(4)
بازتاب 17 شهریور
امام خمینی(ره) بعد از حادث شدن واقعه بلافاصله اعلامیه‌ای صادرنمودند با این محتوا: «بار دیگر شاه با دستور حکومت نظامی در تهران و سایر شهرستان‌های بزرگ ایران، ثابت کرد که پایگاهی در میان ملت ندارد اعلام حکومت نظامی در محیطی آرام - به اقرار رادیو و مطبوعات ایران که راهپیمایی با کمال آرامش در آن انجام می‌گرفت – نه تنها قانونی نیست بلکه جرم است و دستور دهنده آن مجرم. شاه برای به رگبار بستن مردم بی دفاع و مظلوم هیچ بهانه‌ای را بهتر از حکومت نظامی ندید... ملت ایران! مطمئن باشید که دیر یا زود پیروزی از آن شماست... جهان باید بداند که این است فضای باز سیاسی ایران! و این است رژیم دموکراسی شاه! و این است عمل به دین مبین اسلام در منطق شاه ودولت او!...»(5)
این واقعه به غیر از کشور ایران و مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی، بازتاب بسیار زیادی در رسانه‌های سراسر جهان مانند: روزنامه لوموند، مجله گاردین، نیوزویک، مجله هفتگی اکونومیست و... داشت. مجله گاردین در همین زمینه می نویسد: ارتش به طرف خیابان‌های کشور سرازیر شده در حالی که ظاهرا اجازه کشتار و قتل عام را نیز دارد. سربازان عصبانی و بدتر از آن شریر وبدکار تظاهر کنندگانی را که کوچک‌ترین اطلاعی از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها نداشتند به رگبار مسلسل بستند...(6)
دستاورد 17 شهریور
سیاست حکومت نظامی تاثیری در روند مبارزات و قیام های مردمی نداشت و نفرت ملت از حکومت شاهنشاهی دو چندان شد. تقریبا از این زمان بود که دیگر گروه‌های مختلف مبارز خواستار اصلاح نبودند و براندازی شاه را خواستار بودند. ارتش نیز یکپارچگی و انسجام خود را از دست داد و توان و کارآمدی آن بسیار کاهش یافت. شاه که مدافع منافع آمریکا در منطقه بود طی مذاکراتی با آمریکا حمایت همه جانبه این کشور را خواستار و متذکر شد که در غیر این صورت گروه‌های مخالفش او را از پای در خواهند آورد. دولت آشتی ملی نیز نه تنها نتوانست مقاصد شاه را تامین کند بلکه در پیشبرد سیاست‌های دربار شکست خورده و ناکام ماند و بعد ازحادثه 17 شهریور امام (ره) از نجف به پاریس عزیمت کرد و دستاورد تظاهرات مردم در این روز، تحقق این جمله امام(ره) شد که: «ملت ایران! مطمئن باشید که دیر یا زود پیروزی از آن شماست...»(7)
پی‌نوشت‌ها:
1 - روزنامه جمهوری اسلامی، ش818 س1364 ص5
2 – آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مصاحبه با احمد مقدس، ص 12
3 – کتاب «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (کتاب یازدهم)»، صص ج و د
4 – کتاب «کالبد شکافی یک واقعه (17شهریور 1357)» ص44
5 - همان صص 105 و 106
6 – مجله هفتگی گاردین،17 سپتامبر 1978
7 – تاریخ شفاهی 17شهریور 1357، تدوین: محمد طحان
ساناز بقایی
تعداد بازدید: 1116
