مسجد حظیره یزد

29 اردیبهشت 1400

مریم طحان

مسجد حظیره از جمله پایگاه‌های مبارزاتی مردم یزد با محوریت آیت‌الله محمد صدوقی، علیه حکومت پهلوی بود که با روشنگری اذهان مردم علیه مظالم حکومت پهلوی، نقش اساسی در شهر یزد داشت و به همین مناسبت در سال 1357، دو بار مورد حمله مأموران حکومت قرار گرفت که طی آن عده‌ای از مردم به شهادت رسیدند.

مسجد حظیره در ضلع شرقی خیابان امام خمینی، در محله «ابر و مبارکه» مقابل دروازه فتح یعنی محله‌ای که به «پیر برج» نیز شهرت دارد، ساخته شد؛ برخی محل ساخت آن را به جای در فتح، مقابل در حظیره گفته‌اند. مسجد حظیره از اموال «حاجی شمس‌الدین محمدبن زین‌الدین علیشاه میبدی» و همسرش است. علیشاه میبدی به همراه همسر بیمار و ناتوانش در زمان ورود به دروازه شهر، در یک شب سرد زمستانی، نذر می‌کند که اگر از شب سرد جان سالم به در ببرند مسجد و در جوار آن حمام، آب‌انبار و مکانی برای مسافران بنا نماید در این راستا، در سال 843 هجری بقعه‌ای برای سکونت فقرا و نیز محل عبادت ساخته می‌شود که نامش را «حظیره محمدیه» می‌نامند. این مکان ابتدا به شکل اتاق ساده‌ای با پوشش داخلی گچی، پشت‌بام و نمایی آجری بنا شده بود. بنای کنونی حظیره (روضه محمدیه) و همه کاشی‌کاری‌های آن به جز سنگ مرمر منصوب در محراب از آثار جدید و تازه‌ساز است که ساخت آن قبل از انقلاب اسلامی آغاز شده است و تاکنون ادامه دارد. بنای اولیه مسجد حظیره چهارصد متر بوده که امروز به دوازده هزار متر مربع افزایش یافته است.[1] بنای اولیه مسجد را آیت‌الله صدوقی، امام جماعت مسجد بنا کرده و در دی 1342 به مرمت مسجد پرداخته است.^[2]

مسجد حظیره دارای سه در ورودی است. در اصلی مسجد بزرگ و فلزی بوده و با خطوط هندسی تزیین یافته است. دو مناره قطور و زیبای مسجد مزین به کاشی معرق با نقوش گل و بوته اسلیمی ـ ختایی ـ ترنجی، کتیبه ثلث و... است. بر ترنجی‌های آن اسماء خدا و پنج تن آل‌عبا^(ع) حک شده است. نمای بیرونی مسجد آجری است و صحن وسیع و زیبایی دارد که در میان آن حوضی دیده می‌شود. در ضلع جنوبی بنا محراب قرار گرفته که مزین به کاشی معرق با نقوش گل و بوته اسلیمی ـ ختایی ـ ترنجی است؛ در کنار این محراب آرامگاه سومین شهید محراب آیت‌الله صدوقی قرار دارد. کتابخانه مسجد حظیره بالغ بر دو هزار جلد کتاب دارد که عمده‌‌ترین کتاب‌ های این کتابخانه خطی و قدیمی است و نیز سالن مطالعه‌‌ای با گنجایش ۱۴۰ نفر دارد.

مسجد حظیره یا روضه محمدیه زیر نظر و هدایت آیت‌الله حاج شیخ‌محمد صدوقی پایگاه اصلی انقلاب در شهر یزد بود و در سال 1357 فعالیت‌های زیادی را در کارنامه خود ثبت کرد؛ البته در سال‌های قبل نیز فعالیت‌هایی در مسجد وجود داشت و وعاظ مختلفی در آن جا منبر می‌رفتند برای مثال حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی طی مأموریتی از سوی امام خمینی در سال 1341 سفری به یزد کرد تا نامه ایشان را به آیت‌الله‌ صدوقی برساند، در همین سفر، از فرصت به دست آمده استفاده کرده در مسجد حظیره، برای مردم یزد سخنرانی کرد. [3]

26 آبان 1341 در مسجد حظیره یزد مراسم روضه‌خوانی برپا بود که البته به مجلس سیاسی شباهت بیشتری داشت. پیرو علمای قم در مسئله مخالفت با شرکت زنان در انتخابات، علمای یزد نیز تصمیم گرفتند بر بالای منبر این موضوع را مطرح نمایند، بر این اساس مجلس روضه‌خوانی ‌مسجد حظیره بهترین موقعیت برای اعلام این مخالفت بود که ابتدا متن تلگراف امام خمینی به نخست وزیر، برای مردم خوانده شد و در ادامه اعلام شد که شرکت زن‌ها در انتخابات برخلاف شرع مقدس اسلام است. ساواک که تمام مراسم‌های مساجد را زیر نظر داشت در خصوص مراسم مسجد حظیره گزارش داد که سخنان وعاظ بر روی مردم تأثیر گذاشته و احتمال ایجاد مخالفت از سوی مردم برای حکومت وجود دارد.[4]

تنها مورد گزارش شده از فعالیت مسجد حظیره در سال 1356، مراسم ختم چهلمین روز شهادت حاج‌آقا مصطفی خمینی، بود که به همت آیت‌الله‌ صدوقی بر پا شد و سخنران مراسم نیز شیخ کاظم راشدپور یزدی بود که سخنان انتقاد آمیزی را بر منبر بیان کرد.[5]

بیشتر فعالیت‌ها‌ی ثبت شده از مسجد حظیره مربوط به سال 1357 است، به ویژه حادثه حمله به مسجد که در فروردین همان سال رخ داد ولی به جای ایجاد ترس و رکود در مردم، آن‌ها را در پیروی از نهضت امام خمینی مصمم‌تر کرده تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه به حضور در مسجد حظیره و مبارزه با حکومت واداشت.

امام خمینی که در تبعید به سر می‌بردند، سال 1357 در پیامی به ملت مسلمان ایران اعلام کردند که ایران عید ندارد و از مردم خواستند: «در مراکز عمومی مثل مساجد بزرگ اجتماعات عظیم برپا کنند.» در پی این فرمان بر سر در ورودی مسجد حظیره شعاری با این مضمون الصاق کردید: «ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا کردند. امام خمینی»[6]

زمستان 1356 حوادثی چون قیام مردم قم و تبریز رخ داده بود و مردم توسط مأموران به شهادت رسیده بودند؛ در همین راستا مردمان شهرهای دیگر در اعتراض به عملکرد حکومت و همدردی با خانواده شهدا، مراسم‌های بزرگداشت در مساجد برپا می‌کردند که البته در مواقعی خود مراسم منجر به حادثه خونین دیگری می‌‌‌‌شد. مردم یزد نیز برای همدردی با هموطنان و اعتراض به حکومت، تصمیم گرفتند روز 10 فروردین 1357، که مصادف با چهلم شهدای تبریز و دومین چهلم شهدای قم بود، مراسم بزرگداشتی در مسجد حظیره برپا کنند، این مراسم به همت آیت‌الله‌ صدوقی برگزار شد و شیخ کاظم راشدپور یزدی، سخنران مراسم بود. قبل از این مراسم روز 9 فروردین آیت‌الله‌ صدوقی سخنرانی تحریک‌آمیزی در مسجد حظیره برای جمعیت حاضر ایراد کرد که به تبع آن حدود چهارصد نفر از حضار از مسجد خارج و در خیابان تظاهرات کردند اما با دخالت مأمورین متفرق شدند. حکومت که مخالف این‌گونه تجمعات و بزرگداشت‌ها بود، چون از مراسم بزرگداشت چهلم مطلع شده بود تصمیم به خلق حادثه خونین دیگری گرفت. روز 10 فروردین ماه هزاران نفر از مردم که بیشتر نسل جوان و نوجوان را شامل می‌‌شد در مسجد حظیره و خیابان‌های اطراف اجتماع کرده بودند، وقتی سخنان واعظ به پایان رسید مردم عزادار، به آرامی قصد خروج از مسجد را داشتند اما مأموران حکومت مانع خروج آرام مردم شدند؛ پس از اتمام مراسم، پلیس به پشتوانه گارد مسلح از چهار طرف، با گلوله و رگبار مسلسل و باتوم و غیره مردم حاضر در مسجد را محاصره کردند و سه ساعت مردمان بی‌پناه را مورد حمله وحشیانه قرار دادند؛[7] آقای راشدپور هم بعد از سخنرانی دستگیر و به سه سال اقامت اجباری در ایرانشهر محکوم گردید.[8]

دو روز بعد از حادثه، آیت‌الله‌ صدوقی بار دیگر در جمع حاضر در مسجد حظیره بر منبر رفت و به برنامه از پیش تعیین شده حکومت برای کشتار مردم، هم چون بستن راه‌ها، اشاره نمود، در صورتی که ساواک در گزارش‌های خود چنین وانمود می‌‌‌‌کرد که مقصر حادثه آیت‌الله‌ صدوقی و طرفدارانش است چرا که، رئیس شهربانی، صبح روز حادثه به ایشان هشدار داه بود که با رعایت نظم و دعوت مردم به آرامش، از بروز هر حادثه‌ای جلوگیری نماید.[9]

فروردین 1357 قرار بود حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی در مسجد حظیره یزد سخنرانی نماید که بعد از وقوع حادثه حمله به مسجد، حکومت با آن مخالفت کرد.[10]

این واقعه از حوادث مهم انقلاب بود که با اربعین‌های متعدد در شهرهای مختلف مقارن شد.[11] امام خمینی نیز به مناسبت فرا رسیدن چهلم شهدای یزد، اعلامیه‌ای منتشر کردند. البته از سوی آیات عظام سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدشهاب‌الدین مرعشی‌ نجفی و سیدکاظم شریعتمداری نیز اعلامیه‌هایی صادر شد. در همین راستا مردم قم تظاهرات وسیعی انجام دادند که منجر به درگیری مردم با پلیس شد. در شهرهای دیگر هم به مناسبت چهلم شهدای یزد مردم تظاهرات کردند که با درگیری همراه بود.[12] روز 19 اردیبهشت عده‌ای از طلاب و وعاظ قم و سایر شهرها نیز جهت شرکت در مراسم چهلم شهدای مسجد حظیره که با حضور حدود پنج هزار نفر برگزار شد، به شهر یزد سفر کردند؛ در این مراسم آقایان شیخ ابوالقاسم مناقب و محمدعلی حافظیه از یزد و شاهرخی‌زاده نماینده آیات عظام قم در مراسم سخنرانی کرده، ضمن تجلیل از شهدای حادثه، به شدت از وضع کنونی مملکت و حکومت انتقاد کردند.[13] بعد از این مراسم‌ها، امام خمینی طی یک سخنرانی در نجف به مناسبت اربعین شهدای یزد، از قیام عظیم مردم تجلیل کردند.[14]

حادثه حمله به مسجد حظیره، مردم را از حرکت بازنداشت، آیت‌الله‌ صدوقی در هر فرصتی اقدام به صدور اعلامیه‌ها و بیانیه‌های افشاگرانه می‌‌‌کرد و هر شب به بهانه‌های مختلف بر بالای منبر مسجد حظیره دست به افشاگری می‌‌‌زد و به مردم می‌گفت از توپ و تانک نترسند و اگر عده‌ای از مردم طاقت کتک و شکنجه و یا کشته‌شدن را ندارند بعد از این در جلسات مسجد حظیره حاضر نشوند چرا که هر آن احتمال دارد دوباره سربازان به مسجد حمله نمایند؛[15] ایشان هم‌چنین در بیانات خود به حوادث شهرهای دیگر که حکومت باعث آن بود اشاره می‌‌کردند به‌طور نمونه بعد از ماجرای هولناک قتل‌عام روز 28 مرداد در سینما رکس آبادان، آیت‌الله‌ صدوقی اولین شخصی بود که اقدام به صدور اعلامیه کرد. ایشان در تاریخ 31 مرداد 1357 بر بالای منبر مسجد حظیره، ضمن تشریح حادثه آتش‌سوزی، هدف حکومت پهلوی از آن را، ایجاد رعب و وحشت و خدشه‌دار کردن نهضت مردم به رهبری امام خمینی بیان داشت.[16] هم‌چنین شهید صدوقی در مسجد حظیره به حوادثی چون واقعه مسجد قزللی تبریز یا مسجد نو شیراز اشاره می‌‌‌‌‌کرد و با آگاه کردن مردم از رفتارهای ناشایست حکومت، آنها را برای مبارزه تا سرنگونی حکومت تشویق می‌‌کرد.[17]

به گزارش ساواک شیخ محمد صدوقی در شهریور 1357 در مسجد حظیره به شدت فعال بوده و ضمن ایراد مطالب تحریک‌آمیز و انتقاد به دولت وقت و حکومت پهلوی، به کمک یارانش اقدام به تکثیر اعلامیه‌ها و عکس‌های امام خمینی می‌کرد و خود نیز اعلامیه‌هایی علیه حکومت امضاء می‌‌‌‌‌نمود که با توجه به اخطارهای متعدد، در پایان سخنانش مردم را به آرامش دعوت می‌کرد و آنان را از دادن شعارهای تند برحذر می‌داشت.[18]

البته آیت‌الله‌ صدوقی فقط به سخنرانی اکتفا نمی‌کرد و از دیگر امکانات مسجد هم برای پیشبرد انقلاب استفاده می‌نمود به‌طور مثال، از جمله کارکردهای مساجد مبارز و انقلابی، تجهیز مبارزان به سلاح بود؛ به گزارش ساواک در مسجد حظیره، توسط آیت‌الله‌ صدوقی تعداد حدود 50 قبضه اسلحه کمری بین چند گروه تقسیم شد و به عده‌ای هم که سلاح نرسید قمه و کارد دادند تا در زیر لباس خود پنهان کنند و در صورت لزوم از آن استفاده نمایند.[19] در واقع شهید صدوقی با هوشیاری کامل و پرهیز از دادن تلفات در طول دوران مبارزه، مسجد حظیره را به پایگاهی مستحکم برای انقلاب تبدیل کرده بود.

به غیر از آیت‌الله‌ صدوقی که رکن اصلی مسجد حظیره بود سخنرانانی چون شیخ کاظم راشدپور یزدی و شیخ ابوالقاسم مناقب نیز از سخنرانان پرشور این مسجد بودند که سخنانشان از منظر ساواک برای حکومت خطرناک بود و مردم را علیه حکومت تحریک می‌کرد؛ نیز افرادی چون عباس آرایی و محمدحسن محتاج‌الله از فعالان مسجد حظیره بودند که در چاپ اعلامیه، و کتب مذهبی و جمع‌کردن افراد در مسجد نقش مهمی ایفا می‌کردند.[20]

فعالیت‌ها‌ی مسجد حظیره به‌ویژه برگزاری مراسم‌های بزرگداشت شهدای شهرهای مختلف که بعد از اتمام آن مردم اقدام به تظاهرات می‌کردند باعث شده بود که شورای تأمین استان به منظور جلوگیری از هر گونه حادثه احتمالی و تظاهرات مردم، از فرماندهی مرکز توپخانه و موشک‌های اصفهان خواسته بود تا یک صد سرباز و چهار دستگاه نفربر زرهی با تجهیزات لازم را در یزد مستقر نماید.[21]

از آن‌جایی که هر روزه در شهرهای مختلف تظاهرات‌هایی صورت می‌گرفت که منجر به درگیری و کشتار می‌شد و یا شرایط سخت مثل برقراری حکومت نظامی که دولت اعمال می‌کرد، علماء را بر آن داشت تا ضمن اطلاع‌رسانی حوادث به مردم، آن‌ها را هر چه بیشتر برای مبارزه با حکومت متحد کرده و آن‌ها را در مساجد به عنوان سنگر مقاومت جمع نمایند. در یزد آیت‌الله‌ صدوقی در 20 شهریور 1357، در اعتراض به حادثه 17 شهریور تهران، بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد حظیره اعلام کرد که کسبه مغازه‌های خود را به مدت نامعلوم تعطیل و مردم لباس مشکی به تن نمایند و در منزل خود عزادار بماند چرا که طی این حادثه هزار تن به شهادت رسیده‌اند؛ در پایان نیز شخصی اعلامیه امام خمینی در خصوص حادثه 17 شهریور را برای مردم نمازگزار قرائت کرد. حکومت که تاب تحمل سخنان تحریک‌آمیز واعظ مسجد را نداشت در اقدامی دیگر، در 25 شهریور، با بستن در مسجد حظیره و محاصره آن توسط تانک‌ها سعی در خاموش کردن این مرکز مهم انقلاب را کرد که در مقابل با شجاعت آیت‌الله‌ صدوقی نقشه حکومت لوث گردید، مأموران دستپاچه شده راه را باز کردند و شهید صدوقی شخصاً در مسجد را باز نمود و در اعتراض به حکومت درخصوص برقراری حکومت نظامی، بستن در مساجد، کشتار مردم در شهرهای مختلف و نیز مبحث قانون اساسی که حکومت پهلوی به آن عمل نمی‌کند در مسجد حظیره سخنرانی تندی انجام داد اما مجلس به خاطر بروز زلزله در شهر یزد نیمه‌کاره رها شد. 28 شهریور ماه هم مجلس یادبود به مناسبت چهلم شهدای شیراز و اصفهان در مسجد حظیره برگزار گردید.[22]

از مهرماه دیگر مسجد حظیره فقط محل حضور مردم برای شنیدن سخنرانی وعاظ نبود بلکه به دلایل مختلف، مردم بعد از استماع سخنان واعظ، از مسجد خارج و اقدام به راهپیمایی می‌کردند که در ادامه به مواردی اشاره خواهد شد. روز 2 مهر بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد حظیره، حدود هزار نفر در حالی‌که به طرفداری از امام خمینی شعار می‌دادند، از مسجد خارج و اقدام به تظاهرات کردند؛ علت این اعتراض هم محاصره خانه امام خمینی در نجف اشرف توسط حکومت بعث عراق بود.[23]

روز 14 مهر آیت‌الله‌ صدوقی بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء برای قریب به دو هزار و پانصد نفر از مردم حاضر در مسجد حظیره درخصوص حکومت پهلوی و نیز جنایات اسرائیل که با کمک پهلوی اقدام به کشتار مردم می‌کردند افشاگری کرد.[24]

سالروز شهادت حاج‌آقا مصطفی خمینی و نیز چهلم شهدای 17 شهریور تهران، فرصت دیگری بود که آیت‌الله‌ صدوقی از آن بهره برده، ضمن برپایی مجلس ترحیم که سخنرانش شیخ ابوالقاسم مناقب بود به شدت از دولت انتقاد کرد؛ در پایان نیز جمعیت دو هزار  نفری حاضر در مسجد بدون تظاهرات متفرق شدند.[25] روز 9 آذر آقای مناقب یک‌بار دیگر هم در مسجد حظیره سخنرانی کردند.[26]

روز 8 آبان 1357، پس از اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد حظیره، جمعیت حاضر به صورت دسته‌های چهارصد نفری از مسجد خارج و در خیابان‌ها به صورت پیاده و موتورسوار پراکنده شدند و با آتش کشیدن بانک‌ها و سینماها و اطاق اصناف و دفتر حزب رستاخیز، قصد داشتند به مقر ساواک و محل نگهداری زندانیان حمله نمایند که موفق نشدند.[27]

13روز آبان 1357 سالروز تبعید امام خمینی، مسجد حظیره مبدأ حرکت روحانیون و اصناف یزدی برای پیوستن به فرهنگیان بود تا در چهار راه آموزش و پرورش در اعتراض به اعمال ناشایست حکومت و هیئت حاکمه، به ویژه «سالار جاف» مزدور کردستان گرد هم جمع شده و یک‌بار دیگر با اتحاد، وفاداری خود را به امام خمینی نشان دهند.[28]

با فرا رسیدن ماه محرم، مراسم‌های مساجد هم پرشورتر شد به‌ویژه آن‌که امام خمینی دستور داده بودند برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین^(ع)، مسئولان مسجد نیازی به گرفتن مجوز از شهربانی را ندارند؛ روز 11 آذر آیت‌الله‌ صدوقی نیز طی سخنرانی در مسجد حظیره این پیام امام را برای مردم اعلام کرد و آنان را به حضور وسیع در مراسم عزاداری فراخواند.[29]

مسجد حظیره یزد که در فروردین 1357 یک‌بار مورد هجوم مأموران حکومتی قرار گرفته بود، یک‌بار دیگر مورد بی‌حرمتی واقع شد. روز 23 آذر مصادف با 13 محرم و سومین روز شهادت امام حسین^(ع)، مردم یزد در مراسم بزرگی شرکت کردند اما با هجوم نظامیان مسلح، 9 تن از آنان به شهادت رسیدند؛ پس از این حمله، عده‌ای از مأمورین حکومتی با لباس مبدل به مسجد حظیره حمله کردند.[30]

مسجد حظیره در زمان جنگ ایران و عراق نیز به عنوان پایگاهی محکم و دژی مستحکم برای جمع‌‌آوری کمک‌‌های مردمی بود. چهار هزار شهید یزد عموماً از این مسجد به جبهه‌های نبرد حق علیه باطل اعزام شدند و در نهایت به درجه رفیع شهادت نایل شدند. در این راستا مسجد حظیره یزد همه ساله میزبان مجالس گرامیداشت شهدا، علما و بزرگان معنوی و علمی است و مراسم سالگرد شهدای پیروزی انقلاب و جنگ ایران و عراق، شهادت آیت‌الله صدوقی و هفته دفاع مقدس است. [31]

منبع تصویر:خبرگزاری شبستان

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 929

.نظر شما.

 

نام:
ایمیل:
نظر:
تصویر امنیتی: