08 مهر 1403
احمد ساجدی
مدرسه رفاه در مرکز تهران در خیابان «ایران» واقع شده است. این مدرسه زیرمجموعه «بنیاد رفاه و تعاون اسلامی» است که در اواخر 1345 پایه‌گذاری شد.[1] این بنیاد، که توسط جمعی از افراد عضو هیئت‌های مؤتلفه اسلامی و بازاریان متدین از جمله دکتر حسین هوشمند آرین، صادق اسلامی، محمدتقی خاموشی و حسین مهدیان پایه‌ریزی شد،[2] نهادی اجتماعی و خدماتی بود که به کارهای امدادی، عرضه خدمات به افراد بی‌بضاعت، حمایت مالی خانوده زندانیان سیاسی از طریق صندوق‌های قرض‌الحسنه و.... می‌پرداخت.[3] تأسیس آموزشگاه‌ها و مدارس دینی، نشر معارف اسلامی و انتشار نشریات و کتاب‌های مذهبی از دیگر اهداف بنیاد بود.[4]
سابقه تأسیس مدرسه رفاه
در دهه چهل، بنیاد به این نتیجه رسیده بود که یکی از نواقص جامعه ایران، کمبود مدارس اسلامی است. از این‌رو با توجه به فعالیت‌های مدرسه پسرانه علوی در خیابان ایران، اقدام به تأسیس «مدرسه دخترانه رفاه» در سال 1349 در همان خیابان کرد.[5] مؤسسان مدرسه رفاه افرادی چون سیدمحمد حسینی بهشتی، محمدجواد باهنر، محمدعلی رجایی[6] و شماری از بازاریان بودند. در این میان باهنر و رجایی به دلیل اشتغال در آموزش و پرورش مسئولیت بیشتری بر عهده گرفتند[7] و گزینش بیشتر معلمان شاغل در این مدرسه با این دو بود.[8] معلمان مدرسه رفاه همه زن بودند و اصول و معارف اسلامی را به دانش‌آموزان دختر می‌آموختند.[9]
مدیر دبستان رفاه، رفعت‌افزا، از معلمان تعلیمات اسلامی بود. مجوز دبیرستان رفاه نیز به نام آقایان رجایی، باهنر و حاج مهدی غیوران بود.[10] پس از چندی به منظور بسط و توسعه مدرسه، قطعه زمینی به مساحت ۳۰۰۰ متر مربع پشت ساختمان قدیمی از سوی حاج حسین اخوان فرشچی از تجار بازار خریداری و به بنیاد رفاه اهدا شد. ساختمان جدید پس از احداث، با برخورداری از امکانات و تجهیزات مطلوب، پذیرای دانش‌آموزان مقطع راهنمایی و دبیرستان نیز شد.[11] مدیریت دبیرستان ابتدا بر عهده «پوراندخت بازرگان» و سپس «گوهرالشریعه دستغیب» بوده است.[12]
بدین‌ترتیب مدرسه رفاه به صورت یک مجتمع آموزشی شامل دبستان، راهنمایی و دبیرستان شد.[13] فعالیت‌های سیاسی نیز کم و بیش در سایه فعالیت‌های فرهنگی مدرسه انجام می‌شد.[14] این‌گونه فعالیت‌ها حساسیت ساواک را برانگیخت. از این رو در 1351 چند نفر از بانوان شاغل در مدرسه و شماری از دانش‌آموزان به بهانه ارتباط با سازمان مجاهدین خلق، یا پیگیری اهداف و برنامه‌های سیاسی، دستگیر و روانه زندان شدند.[15] دلیل این بازداشت و حساسیت‌های بعدی ساواک نسبت به مجتمع آموزشی رفاه، آن بود که «رفعت‌افزا» مدیر دبستان رفاه، از اعضای قدیمی سازمان مجاهدین خلق و پوراندخت بازرگان مدیر دبیرستان رفاه (قبل از گوهرالشریعه دستغیب)، همسر محمد حنیف‌نژاد ـ از بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق ـ بود.[16] پوراندخت در مهر 1351به مدیریت دبیرستان رفاه منصوب شد، اما بعد از چهار ماه توسط وزارت آموزش و پرورش برکنار شد و سپس با محمد حنیف‌نژاد ازدواج کرد.[17]
در مرحله بعد، با تداوم این فعالیت‌ها مدرسه‌های راهنمایی و دبیرستان رفاه در تابستان 1352 توسط ساواک تعطیل شد و تنها دبستان رفاه به کار خود ادامه داد.[18] این دبستان تا پیروزی انقلاب علیرغم محدودیت‌های امنیتی به کار خود ادامه داد و پس از ورود امام خمینی به تهران به مرکز انقلاب و تحولات سیاسی کشور تبدیل شد.[19]
ورود امام به مدرسه رفاه
مدرسه رفاه سه ویژگی داشت که هر سه، مورد توجه امام بود. الف‌ـ در مرکز شهر و در نزدیکی مراکز تصمیم‌گیری قرار داشت. ب‌ـ غیرشخصی بود و به فرد و حزب خاصی تعلق نداشت. ج‌ـ ساخت مدرسه ساده و غیرتجملاتی بود.[20]
پیش از ورود امام‌خمینی به ایران، جلسات شورای انقلاب در مدرسه رفاه برگزار می‌شد.[21] اعضای کمیته استقبال امام‌خمینی نیز در مدرسه رفاه مستقر بودند[22] و نخستین جلسه خود را در این مدرسه تشکیل دادند.[23] این کمیته به دلیل ارتباط مستمر با پاریس، به مرکز پخش اخبار انقلاب تبدیل شده بود. آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای در مدرسه رفاه مسئولیت اداره امور فرهنگی و تبلیغی را بر عهده داشت.[24] تصمیم به اعتصاب روحانیون در دانشگاه تهران، در اعتراض به ممانعت دولت از بازگشت امام خمینی، در این مدرسه گرفته شد.[25] نخستین وظیفه کمیته استقبال بر اساس سفارش امام خمینی، انتخاب مکانی در جنوب تهران برای اقامت موقت ایشان بود؛ مکانی که دارای ظرفیت مناسب برای پذیرش مردم باشد.[26] آقایان مرتضی مطهری، محمد مفتح و دیگر افراد کمیته استقبال، مدرسه رفاه را برای اقامت امام خمینی برگزیدند.
امام خمینی، در 12 بهمن 1357 به ایران بازگشت و پس از سخنرانی در بهشت زهرا(س) و استراحتی چند ساعته به پیشنهاد خودشان در خانه یکی از بستگانشان (دختر سیدمرتضی پسندیده)[27] حدود ساعت ۲۲:۳۰ همان روز وارد مدرسه رفاه شد. ایشان در آغاز ورود، پس از تشکر از حاضران، آنان را به صبر و پایداری سفارش کرد.[28]
پیش از ورود امام به مدرسه رفاه، چند مکان دیگر مانند کانون توحید، حسینیه ارشاد، مدرسه جامع تعلیمات اسلامی، مدرسه دخترانه رفاه و مدرسه علوی برای این منظور در نظر گرفته شده بود، اما در نهایت امام مدرسه رفاه را انتخاب کردند.[29]
برنامه‌ریزی دیدارها و حفاظت از امام‌خمینی بر عهده کمیته استقبال بود.[30] اخبار و گزارش‌های مربوط به امام خمینی نیز از طریق فرستنده‌ای با برد پنج کیلومتر به اطلاع عموم می‌رسید.[31] از همین طریق بود که مردم خبر مراسم انتصاب مهدی بازرگان به مقام نخست‌وزیری را دریافت کردند. پس از این انتصاب، دولت موقت در یکی از کلاس‌های مدرسه رفاه استقرار یافت. یک کلاس درس با یک میز و صندلی ساده برای اتاق نخست‌وزیر، و یک کلاس درس هم برای هیئت‌وزیران در نظر گرفته شد.[32]
خروج امام از مدرسه رفاه
با این همه، امام خمینی تنها یک روز در این مدرسه سکونت داشت[33] و صبح روز 13 بهمن ۱۳۵۷ به پیشنهاد اعضای «کمیته استقبال»، در مدرسه علوی ساکن شد.[34] و تا 10 اسفند ۱۳۵۷در آنجا اقامت داشت.[35] اما اعضای کمیته استقبال و شورای انقلاب جلسات خود را همچنان در مدرسه رفاه برگزار می‌کردند.[36]
در روزهای پر التهاب ۲۱ و ۲۲ بهمن مدرسه رفاه چهره دیگری به خود گرفته و به مرکز جمع‌آوری سلاح‌های خارج شده از پادگان‌ها و کلانتری‌ها و به محل بازداشت سران حکومت پهلوی تبدیل شده بود.[37]
امام‌خمینی در پنجم اسفند حجت‌الاسلام صادق خلخالی را مأمور کرد تا برای رسیدگی به جرایم دستگیرشدگان، دادگاه انقلاب تشکیل دهد.[38] وی برخی از مجرمان را در مدرسه رفاه محاکمه و مجازات کرد.[39] کارگزاران کلیدی حکومت پهلوی مانند، امیرعباس هویدا نخست‌وزیر، منصور روحانی وزیر کشاورزی و آب و برق، منوچهر آزمون وزیر کار و امور اجتماعی در دولت هویدا و استاندار فارس، سیدشجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده وزیر رفاه اجتماعی در دولت هویدا و آموزگار، جعفرقلی صدری رئیس شهربانی در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱ و همزمان در سال ۱۳۵۰ رئیس کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک و شهربانی، و غلامرضا نیک‌پی شهردار سابق تهران، پس از دستگیری به مدرسه رفاه آورده شدند.[40] در ۲۶ بهمن ۱۳۵۷ به حکم دادگاه انقلاب چهار تن از امرای ارتش شامل نعمت‌الله نصیری رئیس سابق ساواک، مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران، رضا ناجی فرماندار نظامی اصفهان و منوچهر خسروداد فرمانده هوانیروز به جرم شکنجه، کشتار مردم، خیانت به کشور و با عنوان مفسدین فی‌الارض به مرگ و مصادره اموال محکوم شدند و حکم درباره آنان بر روی بام مدرسه رفاه به اجرا درآمد.[41]
مدرسه رفاه پس از انقلاب توسعه یافت و به عنوان محل استقرار امام‌خمینی، هر ساله در دهه فجر انقلاب اسلامی برنامه‌هایی به یاد آن روزها برگزار می‌شود. همه ساله اتاق محل استقرار امام خمینی به شکل سال ۱۳۵۷ تزیین می‌شود و دانش‌آموزان مدارس دیگر نیز با شرکت در آن با گوشه‌ای از تاریخ انقلاب اسلامی آشنا می‌شوند.[42]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، ج 3، چ 1، 1394، ص 291.
[2]. لاجوردی، سیداسدالله، یاران امام به روایت اسناد ساواک، سیداسدالله لاجوردی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، چ 1، ۱۳۷۷، ص ۹۹ - ۱۰۰.
[3]. باهنر، محمدجواد، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدجواد باهنر، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، چ 1، ۱۳۷۹، ص ۱۶؛ رجایی، محمدعلی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدعلی رجایی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چ 1، ۱۳۷۸، ص ۲۲ - ۲۳.
[4]. اسلامی، محمدصادق، یاران امام به روایت اسناد ساواک شهید محمدصادق اسلامی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، چ 1، ۱۳۸۲، ص ۱۷۹.
[5]. توکلی‌بینا، ابوالفضل، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، به کوشش محمودطاهر احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳، ص ۱۳۷ - ۱۳۸؛ کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چ 1، ۱۳۷۱، ج 2، ص ۱۱۰۷.
[6]. محمدی، پوران، مدارسی که خاطره شدند، روزنامه جام‌جم، ۳۱ شهریور ۱۳۹۲، ص ۱۱؛ باهنر، یاران امام، همان، ص ۱۷؛ رجایی، یاران امام، همان، ص ۲۲ - ۲۳.
[7]. توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ص ۱۴۰؛ کرمی‌پور، حمید، کارنامه سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه و علوی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۹، ص ۹۹ - ۱۰۰.
[8]. توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ص ۱۴۰ - ۱۴۱.
[9]. محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ص ۱۱.
[10]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان ص.
[11]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان ص .
[12]. همان‌جا.
[13]. توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ص ۱۳۸.
[14]. محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ص ۱۱.
[15]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان ص .
[16]. رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران (از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی)، علم، بهار 1385، ص 340 - 537.
[17]. سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چ 1، زمستان 1384، ج 1، ص 389.
[18]. توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ص ۱۴۱.
[19]. محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ص ۱۱.
[20]. پژوهشکده تاریخ معاصر، «چرا مدرسه رفاه برای اقامت امام خمینی برگزیده شد»، تاریخ مطلب: ۲۰ آذر ۱۴۰۲، کد مطلب: ۲۵۱۵۱؛ کرباسچی، هفت هزار روز، همان ص .
[21]. کشمیری، محمدجواد، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۸ بهمن ۱۳۸۹، ص ۱۱.
[22]. دانش‌منفرد، علی، مصاحبه، روزنامه ایران، ۲۳ بهمن ۱۳۹۲، ص ۱۰.
[23]. دانش‌منفرد، علی، خاطرات علی دانش‌منفرد، تدوین رضا بسطامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۴، ص ۷۲.
[24]. خامنه‌ای، سیدعلی، شرح اسم (زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، ۱۳۱۸ـ۱۳۵۷)، تدوین هدایت‌الله بهبودی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چ 2، ۱۳۹۲، ص ۶۵۶.
[25]. خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، سایه، چ 1، ۱۳۷۹، ص ۲۷۲.
[26]. قاسم‌پور، داود، کمیته استقبال از امام‌خمینی، چاپ‌شده در فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۷، ص ۲۵۴؛ محلاتی، فضل‌الله، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۷۶، ص ۱۰۶.
[27]. ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۲، ج 1، ص ۱۵۹ - ۱۶۰.
[28]. خامنه‌ای، شرح اسم، همان، ص ۶۵۶؛ فردوسی‌پور، اسماعیل، همگام با خورشید از ایران تا ایران، خاطرات اسماعیل فردوسی‌پور، قم، مجتمع فرهنگی اجتماعی امام‌خمینی، چ 1، ۱۳۷۲، ص ۵۱۲.
[29]. «از استقبال تا استقرار امام خمینی»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، دفتر قم، کد مطلب: 4206، تاریخ مطلب: 4 بهمن 1399.
[30]. قاسم‌پور، داوود، دهه سرنوشت‌ساز، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۸۵، ص ۱۳۷ - ۱۳۸.
[31]. خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، همان، ص ۲۷۸.
[32]. دانش‌منفرد، مصاحبه، همان، ص ۱۰.
[33]. الف لام خمینی، همان، ص 1075.
[34]. الف لام خمینی، هدایت‌الله بهبودی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، زمستان 1396، ص 1075.
[35]. محسن غنی‌یاری، روزشمار تاریخ معاصر ایران(جمهوری اسلامی ایران)، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، پاییز 1392، ج 1، ص 328.
[36]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان، ص 292.
[37]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، همان ص.
[38]. صحیفه امام، ج 6، ص ۲۱۵.
[39]. خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، همان، ص ۲۹۱ - ۲۹۲.
[40]. عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، نشرگفتار، چ 5، ۱۳۷۰، ج 2، ص ۴۱۵.
[41]. روزنامه کیهان، ۲۷ بهمن ۱۳۵۷، ص ۲؛ یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، زمینه‌سازی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ 1، ۱۳۷۵، ص ۱۳۶.
[42]. شفیق، حبیب‌الله، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، روزنامه رسالت، ۱۲ بهمن ۱۳۸۴، ص ۲.
تعداد بازدید: 46
