04 آذر 1403
احمد ساجدی
سیدمحمدحسین طباطبایی مشهور به «علامه طباطبایی» در ۱۲۸۱ شمسی در روستای شادآباد تبریز متولد شد.[1] اجداد او همگی از دانشمندان و علمای تبریز بودند.[2] محمدحسین، در ۵ سالگی، مادر و در ۹ سالگی پدر را از دست داد.[3]
او به مدت شش سال (۱۲۹۰ تا ۱۲۹۶) دروس ابتدایی را همراه با آموزش قرآن فراگرفت. در همین دوره آثاری چون گلستان و بوستان سعدی به وی آموزش داده شد.[4] سپس وارد مدرسه طالبیه تبریز شد و به فراگیری ادبیات عرب، علوم نقلی، فقه و اصول پرداخت و از ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ مشغول فراگیری دانش‌های مختلف اسلامی گردید.[5]
سیدمحمدحسین در 1304، همراه برادرش، سیدمحمدحسن، به نجف رفت و تا مدت 10 سال در حوزه علمیه این شهر تحصیلات علوم دینی را ادامه داد.[6] فقه و اصول را نزد میرزای نایینی، محمدحسین غروی اصفهانی و سیدابوالحسن اصفهانی، علم رجال را نزد سیدمحمد حجت کوه‌کمری، فلسفه را نزد سیدحسین بادکوبه‌ای، ریاضیات و هندسه را نزد سیدابوالقاسم خوانساری و اخلاق و عرفان را نزد سیدعلی قاضی طباطبایی آموخت.[7] وی در نجف با کسب مراتب علمی به مقام عرفانی و معنوی بالایی رسید و از شخصیت‌ها و مراجع مذهبی اجازه اجتهاد و روایت گرفت،[8] اما به علت تنگی معیشت و نرسیدن مقرری که از ملک زراعی‌اش در تبریز به‌دست می‌آمد، در ۱۳۱۴ به تبریز برگشت و بیش از ۱۰ سال تا ۱۳۲۵ در زادگاه خود روستای شادآباد به کشاورزی مشغول شد.[9]
طباطبایی در کنار کار کشاورزی به تألیف و تحقیق نیز می‌پرداخت.[10] وی این دوره از زندگی خود را برای بازماندن از تدریس و تفکر علمی، دوره خسارت روحی دانسته است.[11] البته تعدادی از کتاب‌ها و رساله‌های او همچون رساله «اثبات ذات»، «اسماء و صفات»، «ولایت»، «نبوت»، «الانسان قبل‌الدنیا»، «الانسان فی‌الدنیا» و «الانسان بعدالدنیا»، حاصل تفکرات همین دوره است.[12]
او در ۱۳۲۵ به قم رفت و درس تفسیر و فلسفه[13] و حکمت، مانند کتاب شفاء و اسفار را با تمام موانع و مخالفت‌هایی که وجود داشت، آغاز و شاگردان فراوانی نیز تربیت کرد.[14] وی تا پایان عمر، در قم ماند و به کار تحقیق و تألیف ادامه داد.[15]
طباطبایی را احیاگر علوم عقلی و تفسیر قرآن در حوزه علمیه قم دانسته‌اند.[16] گفته شده شهرت وی در تهران و حوزه‌های علمی ایران، از هنگامی آغاز شد که وی از تبریز به قم مهاجرت کرد و درس تفسیر و فلسفه و بحث‌ها و گفتگوهای علمی را شروع کرد.[17]
او در کنار فعالیت‌های علمی، برخی فعالیت‌های سیاسی نیز داشت. وقتی در اسفند ۱۳۴۱ دولت وقت طی مصوبه‌ای حق زنان را برای نماینده شدن در دو مجلس سنا و شورای ملی به رسمیت شناخت، علامه طباطبایی به همراه ۹ نفر از علما و مراجع حوزه علمیه قم با انتشار اطلاعیه‌ای مفاد حقوقی تصویب‌نامه دولت را رد کرده، آن را غیرقانونی دانستند. این اطلاعیه به قلم امام خمینی نوشته شده بود.[18]
علامه طباطبایی پس از بازداشت امام خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، روز پنجشنبه ۳۰ خرداد همان سال با هدف ابراز حمایت خود از امام و اظهار خشم خود از اقدام حکومت پهلوی، به تهران مراجعت کرد.[19] او به امام خمینى مباهات مى‌کرد و وجود وی را «مایه سعادت و سیادت و عظمت اسلام و مسلمین» مى‌دانست.[20]
در سال‌های اقامت علامه طباطبایی در قم، دولت آمریکا از طریق محمدرضا پهلوی از وی دعوت کرده بود تا در سفری به آمریکا به تدریس «فلسفه شرق» در دانشگاه‌های آمریکا بپردازد، ولی علامه ضمن رد این دعوت، تدریس در حوزه علمیه قم و حضور در جمع طلاب را ترجیح داد.[21]
یک بار نیز به علامه طباطبایی گفتند: شاه تصمیم دارد به وی دکتراى فلسفه بدهد؛ او، از شنیدن این سخن برآشفت و اعلام کرد «به هیچ عنوان از دستگاه ستم چنین چیزى را قبول نخواهد کرد.» وقتى رئیس دانشکده الهیات، به وی گفت: «اگر از پذیرش این عنوان امتناع کنید، شاه، عصبانى مى‌شود و برایتان گرفتارى پیش مى‌آید»، علامه با صراحتى خاص، گفت: «از شاه هیچ‌گونه واهمه‌اى ندارم و حاضر به قبول دکترا از جانب ایشان نیستم.»[22]
بسیاری از رجال و شخصیت‌های برجسته مذهبی و سیاسی کشور جزو شاگردان علامه طباطبایی بوده‌اند.[23]
در دوران سکونت در قم، یکی از فعالیت‌های علامه طباطبایی شرکت در جلساتی علمی و فلسفی در تهران بود.[24] این جلسات با افرادی همچون هانری کربن، سیدحسین نصر، سیدجلال‌الدین آشتیانی، مرتضی مطهری و غلامحسین ابراهیمی دینانی و با محوریت علامه طباطبایی درباره مسائل فلسفی و عرفانی شیعه برگزار می‌شد.[25] او در سفرهای پیاپی به تهران، با علاقه‌مندان به حکمت و معارف اسلامی تماس داشت و گاه با مخالفان دین و حکمت نیز بحث و مناظره می‌کرد.[26]
جلسات علامه با کُربَن به مدت ۲۰ سال[27] هر پاییز با حضور جمعی از اهالی فلسفه تشکیل می‌شد و در آن مباحث اساسی دین و فلسفه و... مطرح می‌شد.[28]
گفت‌وگوهای علمی علامه طباطبایی با هانری کربن، در سال ۱۳۳۹ به کوشش محمدجواد باهنر و اکبر هاشمی رفسنجانی با عنوان «مکتب تشیع» به چهار زبان فارسی، عربی، فرانسه و انگلیسی منتشر شد.[29]
از سید محمدحسین طباطبایی بیش از ۳۰ عنوان کتاب و تعداد زیادی مقاله به جا مانده است. «مرکز تحقیقات نور» مجموعه آثار او را در قالب «نرم‌افزار آثار علامه طباطبایی» منتشر کرده است.[30] بخشی از آثار او بدین قرار است:
تفسیر المیزان،[31] اصول فلسفه و روش رئالیسم، شیعه در اسلام، سنن‌النبی(ص)، حاشیه بر اسفار صدرالدین شیرازی، بدایة‌الحکمه، نهایة‌الحکمه، شیعه: مجموعه مذاکرات با پروفسور کربن (بخش اول مذاکرات در سال ۱۳۳۸)، رسالت تشیع در دنیاى امروز(بخش دوم مذاکرات با پروفسور کربن در ۱۳۴۰)، حاشیه بر کفایة‌الاصول، رساله در حکومت اسلام، رساله در قوه و فعل، رساله در اثبات ذات، رساله در صفات، رساله در افعال، رساله در وسائط، الانسان قبل‌الدنیا، الانسان فی‌الدنیا، الانسان بعدالدنیا، رساله در نبوت، رساله در ولایت، رساله در مشتقات، رساله در برهان، رساله در مغالطه، رساله در تحلیل، رساله در ترکیب، رساله در اعتباریات، رساله در نبوت و مَنامات، منظومه در رسم خط نستعلیق، علی و الفلسفة الالهیه (به فارسی ترجمه شده است)، قرآن در اسلام، نسب‌نامه خاندان طباطبایی (اولاد امیر سراج‌الدین عبدالوهاب)، ....[32]
همچنین مقالات متعددی که در نشریات گوناگون مانند «مکتب تشیع» و «درس‌هایی از مکتب اسلام» و... به انتشار رسیده است.
علامه طباطبایی به سرودن شعر علاقمند بود و دیوان اشعار داشت.[33] او در سال‌های تحصیل در مدرسه طالبیه تبریز زیر نظر میرزا علینقی خطاط به یادگیری فنون خوشنویسی پرداخت و در تعلیم خط به مقام استادی رسید.[34] به سوارکاری آشنا بود و دیگران را به رشته‌های تیراندازی، سوارکاری و شنا توصیه می‌کرد.[35]
طباطبایی روز یکشنبه 24 آبان سال ۱۳۶۰ بر اثر ابتلا به عفونت ریه و عارضه اوره در خون (اورمی) در 82 سالگی در بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی قم، چشم از جهان فرو بست.[36] پیکر وی فردای آن روز از مسجد امام حسن عسکری(ع) تا حرم حضرت معصومه(س)، تشییع شد. آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی، بر پیکرش نماز خواند و در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.[37] در پی این ضایعه روز دوشنبه ۲۵ آبان 1360 از سوی دولت اعلام عزای عمومی شد.[38] امام خمینی نیز در سخنرانی روز ۲۵ آبان ۱۳۶۰ خود در جمع مسئولان بنیاد شهید، رحلت علامه طباطبایی را «ضایعه‌ای برای حوزه‌های علمیه و برای مسلمین» خواند.[39] مجلس بزرگداشتی نیز از سوی امام، در مدرسه عالی شهید مطهری برگزار شد.
زندگی، اندیشه‌ها و آثار طباطبایی محور تولید برخی آثار علمی، پژوهشی و هنری و تشکیل مجامع علمی قرار گرفته است.
کتاب‌های متعددی درباره علامه طباطبایی نوشته شده که برخی فقط یادنامه و مشتمل بر مقالات علمی هستند و برخی دیگر، به زندگی و احوالات او پرداخته‌اند. نویسندگان کتاب «کتاب‌شناسی علامه طباطبایی» تلاش کرده‌اند مجموعه کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقاله‌هایی که درباره طباطبایی یا با محوریت اندیشه او نگاشته شده است را گردآوری کنند. این کتاب در ۵۰۴ صفحه در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است.[40] همچنین دوفصلنامه «اندیشه علامه طباطبایی» با تمرکز بر اندیشه‌های او از سال ۱۳۹۴ منتشر شده است.[41]
پس از درگذشت علامه طباطبایی همایش‌های متعددی با هدف مطالعه و معرفی زندگی و اندیشه‌های او برگزار شده است که یکی از بزرگترین و مشهورترین آنها با نام «میزان حکمت» از سوی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۱ برگزار شد.[42] در همان سال در تبریز کنگره بزرگداشت یکصدمین سال تولد او برگزار شد.[43]
در ایران چندین مرکز آموزشی و تحصیلی به نام علامه طباطبایی نامگذاری شده‌اند که مهم‌ترین آنها دانشگاه علامه طباطبایی در تهران است. منزل مسکونی علامه طباطبایی نیز به پیشنهاد آیت‌الله سبحانی خریداری و با عنوان «دارالقرآن علامه طباطبایی» به مرکز فعالیت‌های قرآنی تبدیل شده است.[44]
پی‌نوشت:
[1]. طباطبایی، سیدمحمدحسین، «زندگی من»، در مرزبان وحی و خرد، قم، بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، ۱۳۸۱، ص۳۹.
[2]. حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، چ 8 ، ۱۴۲۶ق، ص ۳۵.
[3]. طباطبایی، «زندگی من»، ص۳۹؛ طباطبایی، بررسی‌های اسلامی، ۱۳۸۸، ج 1، ص ۱۹.
[4]. طباطبایی، سیدمحمدحسین، بررسی‌های اسلامی، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۸، ج ۱، ص ۱۹.
[5]. غیاثی کرمانی، «اقیانوس حکمت: زندگی‌نامه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی»، در مرزبان وحی و خرد: یادنامه علامه طباطبایی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱، ص ۸۰ - ۸۱.
[6]. غیاثی کرمانی، همان، ص ۸۱ - ۸۲.
[7]. طباطبایی، «زندگی من»، ص۴۰؛ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص ۲۱؛ شمس، سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان، ۱۳۸۷، ص ۳۴، ۵۱، ۶۵ و ۶۶؛ طباطبایى، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ 13، ۱۳۷۸، پیش‌گفتار، ص ۱۳.
[8]. دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، ج ۳، چ 1، ۱۳۹۴، ص ۳۷.
[9]. حسینی طهرانی، همان، ص ۳۹؛ شمس، سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان، همان، ص ۳۴ - ۳۵.
[10]. غیاثی کرمانی، همان، ص ۸۲.
[11]. طباطبایی، «زندگی من»، ص۴۰؛ شمس، سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان، همان، ص ۳۴ - ۳۵.
[12]. شمس، سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان، همان، ص۸۰.
[13]. طباطبایى، شیعه در اسلام، همان، ص ۱۳.
[14]. طباطبایى، شیعه در اسلام، همان، ص 14.
[15]. تاجدینی، علی، یادها و یاگارها، کانون انتشارات پیام نور، چ 5، ۱۳۷۴، ص ۱۱.
[16]. طباطبایى، شیعه در اسلام، همان، ص ۱۴.
[17]. طباطبایى، شیعه در اسلام، همان، ص ۱۳.
[18]. بهبودی، هدایت‌الله، الف لام خمینی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، زمستان ۱۳۹۶، ص ۲۴۷.
[19]. روز شمار ۱۵ خرداد، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، نیمه دوم خرداد ۱۳۴۲، یحیی آریا بخشایش، چ 1، ۱۳۹۸، ص ۴۶۶.
[20]. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مقاله: «زندگی‌نامه سیدمحمدحسین طباطبایى»، تاریخ انتشار: 20 اسفند 1398.
[21]. دانشنامه اسلامی، مبحث: «علامه طباطبایی».
[22]. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، همان.
[23]. دانشنامه اسلامی، همان.
[24]. طباطبایى، شیعه در اسلام، همان، ص ۱۳.
[25]. «انقلابیونی که خوش نداشتند علامه طباطبایی با هانری کربن دیدار کند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آبان ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۱.
[26]. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، پیش‌گفتار، ص ۱۳.
[27]. حسینی طهرانی، همان، ص ۷۶.
[28]. طباطبایى، شیعه در اسلام، همان، ص ۱۳ - ۱۴.
[29]. حسینی طهرانی، همان، ص۷۸؛ شمس، سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان، ۱۳۸۷ش، ص ۲۱۴ - ۲۱۵.
[30]. مؤسسه نور، «مجموعه آثار علامه طباطبایی»، (154 جلد کتاب در موضوعات تفسیر، فلسفه، عرفان، حدیث، اخلاق، اصول فقه و...).
[31]. علامه طباطبایی نگارش تفسیر المیزان را در ۱۳۳۳ آغاز کرد و پس از ۱۷ سال آن را در آبان 1350 به پایان برد. / ویکی شیعه، مبحث: «المیزان فی تفسیر القرآن».
[32]. طباطبایى، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، پیش‌گفتار، ص۱۵-۱۷؛ حسن‌زاده آملی، حسن، «آثار قلمی جناب علامه طباطبایی از نظم و نثر»، کتاب ماه فلسفه، اسفند ۱۳۸۷، شماره ۱۸، ص ۱۸ - ۱۹.
[33]. دانشنامه حوزوی، ویکی فقه، مبحث: «سیدمحمدحسین طباطبایی».
[34]. تاجدینی، علی، یادها و یاگارها، کانون انتشارات پیام نور، چ پ5، ۱۳۷۴، ص 10 - 11.
[35]. دایره المعارف انقلاب اسلامی، همان، همان ص.
[36]. روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 25 آبان 1360، ش 711، ص 1 - 10.
[37]. روزنامه جمهوری اسلامی، سه‌شنبه 26 آبان 1360، ش 712، ص 1 - 4.
[38]. روزنامه اطلاعات، دوشنبه ۲۵ آبان ۱۳۶۰، ش ۱۶۵۷۷، ص 1.
[39]. صحیفه امام، ج ۱۵، ص ۳۶۳.
[40]. کتاب‌شناسی علامه طباطبایی. در سایت «خانه کتاب».
[41]. تارنمای دوفصلنامه اندیشه علامه طباطبایی.
[42]. برگزاری همایش میزان حکمت. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه. مرور خبر ۳ مرداد ۱۴۰۱.
[43]. کنگره یکصدمین سال تولد علامه طباطبایی. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه. مرور خبر ۳ مرداد ۱۴۰۱.
[44]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه: «معرفی پایگاه دارالقرآن علامه طباطبایی»، تاریخ درج: 8 خرداد 1392.
تعداد بازدید: 25
