13 خرداد 1395
الهام صالح
انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم: پابرهنه‌ها (بجنورد)، کاخ و کوخ (شیروان)، فریاد در خاموشی (اسفراین)، پینه به دست‌ها (مانه و سملقان)، طعم انقلاب (فاروج)، رضا و نارضا (جاجرم)، مشت و درفش (گرمه)، ناگفته‌های راز (راز)، نویسنده: مهدی الهی‌فرد، ناشران: دفتر مطالعات و ادبیات پایداری حوزه هنری استان خراسان شمالی و انتشارات سوره مهر، 1391، 1392، 1393، به ترتیب: 115، 91، 91، 93، 97، 94، 98، 115 صفحه
سال‌هاست که از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته است. همیشه این احتمال وجود دارد که اتفاق‌های آن دوران، آرام آرام از ذهن‌ها محو شود، یا در بهترین حالت، رنگ بازد، اما کتاب‌ها می‌توانند این خاطرات را حفظ کنند. شاید به همین دلیل است که دفتر مطالعات و ادبیات پایداری حوزه هنری استان خراسان شمالی، انتشار مجموعه‌ای را با عنوان «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» در برنامه کاری خود قرار داد. این مجموعه، مبارزات مردم خراسان شمالی را بیان می‌کند، اما نه فقط مبارزه در شهرهای بزرگ این استان، بلکه آنچه را در شهرهای کوچک و روستاها رخ داده. بجنورد، شیروان، اسفراین، مانه و سملقان، فاروج، جاجرم، گرمه و راز، شهرهایی هستند که در این مجموعه از فعالیت‌های انقلابی مردم آنها پرده برداشته می‌شود.
«پابرهنه‌ها»، «کاخ و کوخ»، «فریاد در خاموشی»، «پینه به دست‌ها»، «طعم انقلاب»، «رضا و نارضا»، «مشت و درفش» و «ناگفته‌های راز»، عناوین این هشت مجلد را تشکیل می‌دهد.
نخستین مجلد از مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم»، به فعالیت‌های انقلابی مردم بجنورد اختصاص یافته و «پابرهنه‌ها» نام دارد. پاهایی برهنه بر جلد کتاب با پروانه‌هایی که بر روی این پاها نشسته‌اند، در کنار عنوان «پابرهنه‌ها» طرح جلدی زیبا را شکل داده‌اند. در این کتاب 20 راوی، خاطرات و اتفاق‌هایی را که در دوران پیش از انقلاب و حتی کمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داده، برای مخاطب روایت می‌کنند. این روایت‌ها از ظلم حاکمان بجنورد در دوره‌های پیش از پهلوی آغاز می‌شود، به مبارزات مردم علیه حکومت رضاخان می‌رسد و حتی بیانگر اتفاق‌هایی می‌شود که پس از پیروزی انقلاب و توسط منافقین در بجنورد رخ داده است: «یارمحمدخان شادلو، حاکم بجنورد، در زمانی که مردم به نان شب‌ِشان محتاج بودند، دو کاخ برای خوش‌گذرانی‌هایش بنا می‌کند که معروف می‌شوند به آیینه‌خانه و عمارت مفخم. می‌گویند: جمعه‌ها، چاکرانش موظف بودند مردم را از مغازه‌ها بیرون آورده و به صف کنند. پشت به خیابان و رو به دیوار تا سردار سواره، همراه چهل زنش که پیاده دنبال او بودند، به یکی از باغ‌هایش برود.»
«پابرهنه‌ها» تنها مجلد از این مجموعه هشت جلدی است که تصاویری از راهپیمایی‌های مردم بجنورد در پیش و پس از انقلاب اسلامی در آن مشاهده می‌شود. این عکس‌ها سندهایی هستند که مبارزات مردم این شهر را به تصویر می‌کشند.
خاطرات این کتاب در بخش‌هایی با عنوان‌های «پهلوی دوم»، «رژیم متلاشی شد/ امام آمد» بیان می‌شود، اما بخش اول کتاب که پیش از دوره پهلوی دوم است، عنوانی ندارد. همچنین به این عناوین در فهرست اشاره‌ای نشده است. ویژگی مثبت این مجلد و سایر مجلدهای این مجموعه هم پی‌نوشت‌هایی است که مطالب را بیشتر توضیح می‌دهد.
یک مبل سلطنتی که دست‌هایی خون‌آلود به آن چنگ زده‌اند، طرح جلد دومین مجلد را با عنوان «کاخ و کوخ» تشکیل می‌دهد. «کاخ و کوخ»، فعالیت‌های انقلابی مردم شیروان را برای مخاطب توصیف می‌کند و 10 راوی دارد. در مقدمه این کتاب به این موضوع اشاره می‌شود که شیروان، هزاران چماق به دست داشت که مردم از آنها بیش از ماموران حکومتی می‌ترسیدند.
«کاخ و کوخ» با مطالبی درباره ظلم و ستم‌های خان‌های شیروان آغاز می‌شود و با اشغال دفتر بنی‌صدر، نخستین رئیس‌جمهوری پس از پیروزی انقلاب، به پایان می‌رسد: «برگشتیم پیش حاج‌آقا و گفتیم که همه فتنه‌ها از گور بنی‌صدر است و دفتر او را باید گل گرفت و حاج‌آقا هم فوری افتاد جلوی جمعیت و رفتیم طرف دفتر بنی‌صدر. حاج‌آقا، امام جمعه شهر بود و همراهی‌اش با ما به صلاح نبود. برای همین، با کلی اصرار و خواهش، منصرفش کردیم و خودمان رفتیم و دفتر بنی‌صدر را تعطیل کردیم. و چند روز بعد از تعطیلی دفتر بنی‌صدر در شیروان، فهمیدیم که امام خمینی(ره) او را از فرماندهی کل قوا، عزل کرده است...»
این کتاب بر خلاف جلد اول، بخش‌بندی خاصی ندارد، اما از صفحه 74 به بعد آن، پس از عنوان «ان مع العسر یسرا» منتشر شده است.
«فریاد در خاموشی»، روایتگر انقلاب اسلامی در اسفراین است. این کتاب که سومین مجلد از مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» به شمار می‌رود، 11 راوی دارد. طرح جلد این کتاب هم متناسب با عنوان آن انتخاب شده است؛ فردی پوشیده در لباس نظامی با مدال‌هایی آویزان بر این لباس که تاجی قرمزرنگ بر سر دارد و دست‌هایش را بر گوش‌هایش گذاشته تا هیچ صدایی نشنود.
در مقدمه «فریاد در خاموشی» ضمن اشاره به ریشه تاریخی شهر اسفراین، این موضوع بیان شده است که کتاب در قالب خاطرات مردمی، حکایت‌هایی را از دوران پهلوی‌ها تا پیروزی انقلاب دربرمی‌گیرد. این کتاب هم بیانگر این موضوع است که در شهرهایی کوچک مانند اسفراین و حتی روستاها مردم به مبارزات انقلابی می‌پرداختند: «آن موقع خانم‌ها بیشتر چادر رنگی سرشان می‌کردند و چادر مشکی زیاد مرسوم نبود. مرسوم هم نبود که زنی از روستا بیاید شهر برای راهپیمایی؛ ولی همسرم چادر مشکی‌اش را زیر بغل می‌گرفت و با من می‌آمد اسفراین و تو حمام کلاته‌عربی، چادرش را عوض می‌کرد و قاطی انقلابی‌ها می‌شد. زن‌های شاهی روستا که این اواخر، فهمیده بودند او برای چه کاری می‌رود اسفراین، هر وقت او را چادر در بغل می‌دیدند، به هم نشانش می‌دادند و می‌گفتند: فلانی باز می‌ره اسفراین...»
ریشه‌های درخت در خاک جان گرفته و برگ‌هایش سر به آسمان دارند. تنه این درخت، دست‌های اتحاد مردم است و کتاب، «پینه به دست‌ها» نام دارد. «پینه به دست‌ها»، روایتگر فعالیت‌های انقلابی مردم «مانه» و «سملقان» است. این دو بخش که هر دو تابع شهرستان بجنورد بودند، از 150 آبادی تشکیل می‌شدند که فقر در اغلب آنها بیداد می‌کرد. چهارمین مجلد از مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» هم فقر این مردم را توصیف می‌کند، هم از مبارزات آنها می‌گوید و هم از ترس و احتیاط‌شان: «از رژیم، چیزی بهِش نرسیده بود، اما دل‌خوش بود که با رئیس پاسگاه رفیق است. برای همین، وقتی رئیس پاسگاه، بهِش گفت که حواست جمع باشد تا پسرهایت، خانه‌خرابت نکنند، تشری به‌ِمان زد که یا شاه یا خمینی! و اگر خمینی را بپسندید، اینجا جای شما نیست. و همراه سه برادرم، خمینی را پسندیدیم و ناچار شدیم برویم منزل خاله؛ تا پیروزی انقلاب!»
این کتاب نیز مانند جلد دوم عنوان قرآنی «ان مع العسر یسرا» را داراست که مانند آن کتاب نشان دهنده ورود به خاطرات آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، یعنی از ایام ورود امام خمینی(ره) به میهن و روزهای پس از آن است. خاطرات «پینه به دست‌ها» را 10 راوی بیان کرده‌اند.
پنجمین مجلد از مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم»، «طعم انقلاب» نام دارد که به شرح فعالیت‌های یکی دیگر از شهرهای استان خراسان شمالی در جریان انقلاب اسلامی می‌پردازد. این شهر که به خاطر مغازه‌های پر از آجیل به «شهر آجیلی» معروف است و محلی‌ها آن را «دارالعلما» می‌خوانند، «فاروج» است. 17 راوی، فعالیت‌های انقلابی مردم فاروج را در قالب خاطرات به تصویر می‌کشند. در این کتاب نیز خاطرات متعددی منتشر شده که کشف حجاب، توزیع اعلامیه با وانت و موتورسیکلت و ظلم ارباب‌ها به مردم منطقه، عنوان‌ها و موضوع‌های برخی از این خاطرات است: «پانزده اسب داشت و کلی گوسفند. نصف زمین‌های کشاورزی روستا هم مال او بود. همه هم بهِش می‌گفتند ارباب! بعضی‌ها، برایش روغن زرد گوسفندی تعارف می‌بردند و خروس‌های چاق و چله. زمستان هم برف‌های خانه بزرگش را که روی تپه مشرف به روستا بود، پارو می‌کردند و تابستان هم دیوار و بامَش را کاه‌گل می‌زدند؛ البته افتخاری! و اینطوری خودشان را پیش ارباب شیرین می‌کردند و او هم لطف می‌کرد و تکه‌زمینی می‌داد تا کشت کنند؛ البته با این شرط که سه‌چهارم محصول از آن ارباب باشد!»
جلد این کتاب نیز، طرحی زیبا دارد. روی جلد را طرح‌هایی از انار پوشانده، وسط جلد هم یک فضای خالی به شکل انار، عنوان کتاب را در خود جای داده است که یکی از ویژگی‌های مثبت آن به شمار می‌رود.
مجلدهای ششم، هفتم و هشتم مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» به شهرهای جاجرم، گرمه و راز اختصاص دارد. در مجلد ششم با عنوان «رضا و نارضا»، 11 راوی آنچه را بر مردم جاجرم رخ داده است، توصیف می‌کنند. این مجلد، طرح جلدی به شکل سرو دارد و در مقدمه آن ضمن اشاره به پیشینه تاریخی این شهر، روایت‌هایی از مردم شهرهای جاجرم، خوراشا و جُربَت بیان می‌شود.
بر جلد هفتمین مجلد، مشتی گره کرده به چشم می‌خورد که پرچمی قرمز رنگ به آن گره خورده. به سوی این مشت که نشانه‌ای از اعتراض مردم است، اسلحه‌هایی نشانه گرفته‌اند. طرح جلد و عنوان این مجلد نیز با یکدیگر همخوانی دارند. بر قسمتی از این کتاب، عنوان آن نوشته شده است: «مشت و درفش». «مشت و درفش»، روایت 12 نفر از مبارزات مردم گرمه است.
هشتمین و آخرین مجلد از مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» نیز که در سال 1393 انتشار یافته، «ناگفته‌های راز» نام دارد و بیانگر مبارزات مردم شهرستان‌های راز و جرگلان است. طرح جلد «ناگفته‌های راز»، مشت‌هایی گره کرده است که به شکل یک درخت در هم تنیده شده‌اند. جلد هشتم علاوه بر مقدمه نویسنده، بخش پیشگفتار را هم شامل می‌شود که توسط واحد مطالعات و فرهنگ پایداری حوزه هنری استان خراسان شمالی نوشته شده. این پیشگفتار باید در نخستین جلد منتشر می‌شد، اما در آخرین مجلد انتشار یافته است.
این نکته را نباید فراموش کرد که کتاب‌ی که در قالب مجموعه منتشر می‌شود، دارای اصول حرفه‌ای است. این اصول به مخاطب این نکته را منتقل می‌کند که با یک مجلد از یک مجموعه مواجه است. طراحی جلد هر یک از مجلدات مجموعه در عین استقلال باید نشان بدهد کتاب‌ها همه به یک مجموعه اختصاص دارند. انتخاب فونت (نوع قلم حروف‌چینی) برای عنوان کتاب و صفحه‌آرایی داخل آن، همه باید در خدمت انتقال این مفهوم به مخاطب باشد. این اتفاق در مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» رخ داده است. هر مجلد، دارای فونتی یکسان برای عنوان کتاب است. این موضوع در 7 مجلد از این مجموعه 8 جلدی رخ داده، اما در مجلد هشتم که در سال 1393 منتشر شده، با هفت جلد دیگر متفاوت است.
یکی دیگر از نکاتی که باید در مجلدات هر مجموعه رعایت شود، داشتن مقدمه‌ای یکسان برای هر مجلد است تا مخاطب هدف از انتشار کتاب را بفهمد. اما مقدمه هر یک از 7 مجلد مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» سازی مجزا می‌نوازند. با توجه به این موضوع که هر مجلد درباره مبارزات انقلابی مردم یک شهر یا منطقه است و تمام کتاب‌های مجموعه توسط یک فرد نوشته شده‌اند، این امکان وجود دارد که همه این مجلدها یک مقدمه ثابت و در کنار آن مقدمه‌ای مستقل داشته باشند. همچنین لازم است در هر یک از مجلدها به نحوه گردآوری خاطرات اشاره شود تا مخاطب ضمن ارتباط بهتر با مطالب، درباره سندیت خاطرات نیز اطمینان خاطر یابد.
کتاب‌های مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» صفحه‌آرایی یکسانی دارند، فهرست‌بندی آنها مشابه است و طرح جلد هر کتاب در عین استقلال، مرتبط به مجموعه است. انتخاب رنگ جلد هر کتاب و طرحی که هر یک از این هشت مجلد دارند، جزو ویژگی‌های مثبت این مجموعه به شمار می‌رود. طرح جلد هر کتاب هم به آسانی می‌تواند مخاطب را به خود جذب کند.
هر مجلد، دارای فهرستی است که مخاطب را به خوبی برای مطالعه کتاب راهنمایی می‌کند. همچنین به راوی هر خاطره هم در این فهرست اشاره شده است. این که نام راویان به صورت مستقل در پایان کتاب وجود دارد نیز یک مزیت به شمار می‌رود. البته این بخش در جلد هشتم وجود ندارد. عجیب این که جز مجلد اول با عنوان «پابرهنه‌ها» که درباره مبارزات انقلابی مردم در شهر بجنورد است، بقیه مجلدها فاقد بخش تصاویر است.
مجموعه «انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به روایت مردم» همان گونه که در پیشگفتار آخرین مجلد عنوان شده، به موضوع تاریخ شفاهی پیروزی انقلاب اسلامی اختصاص دارد و گردآوری خاطرات آن از سال 1389 آغاز شده است. این مجموعه می‌تواند آغاز راهی برای تکمیل تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در شهرهای مختلف ایران باشد.
تعداد بازدید: 2412
