08 فروردین 1396
میثم غلامپور
ادبیات انقلاب اسلامی، ترکی، محمدرضا، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی؛ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1395، 418 صفحه
پس از گذشت چهار دهه از وقوع انقلاب اسلامی، دیگر می‌توان ادبیات انقلاب اسلامی را به عنوان زیرمجموعه‌ای از ادبیات معاصر ایران زمین در نظر گرفت. ماحصل تفکر و قلم‌زدن نویسندگان و ادیبان این سرزمین در طی این سال‌ها، آثاری است که برای فهم بهتر جریان‌های حاکم بر آنها نیازمند بررسی‌های چندجانبه هستیم. به تازگی کتابی با عنوان «ادبیات انقلاب اسلامی» از سوی «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» با همکاری سازمان «سمت» به بازار نشر آمده که تلاشی است برای پر کردن این خلاء پژوهشی. گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان، این کتاب را به عنوان درس‌نامه‌ای دانشگاهی عرضه کرده تا منبعی باشد برای درس ادبیات انقلاب اسلامی یا حتی ادبیات پایداری؛ با این وجود، بانیان اثر معتقدند، مطالعه آن برای همه علاقه‌مندان به ادبیات انقلاب مفید خواهد بود. کتاب، به صورت مجموعه‌ای از مقالات به قلم نویسندگان و پژوهشگران حوزه‌های مختلف و زیر نظر دکتر محمدرضا ترکی تدوین شده است.
کلیات و پیشینه ادبیات انقلاب
از نگاه دکتر محمدرضا ترکی در نخستین مقاله کتاب با عنوان «ادبیات انقلاب اسلامی؛ درنگی در مفاهیم و مؤلفه‌ها»، ریشه‌های ادبی انقلاب اسلامی را باید در سال‌ها پیش‌تر از وقوع این انقلاب و دست‌کم اوایل دهه چهل شمسی جست‌وجو کنیم: «از پس این سال‌ها بود که رفته‌رفته نقد مدرنیته و ارزش‌های زندگی غربی- که می‌توانست به رنگ باختن ارزش‌های ایرانی و اسلامی بینجامد- و ضرورت حفظ فرهنگ ایرانی و اسلامی و اصالت‌های آن در برابر فرهنگ جدید در نوشته‌های مصلحان ایرانی خسته از تفکرات شرقی و غربی به یک گفتمان مبدل شد و همراه با نوعی بومی‌گرایی در ادبیات رونق گرفت.» نویسنده کتاب، بهترین راه برای رفع سوء‌تفاهم‌های موجود درباره ادبیات انقلاب اسلامی را تعریف دقیق و بهترین راه برای تعریف دقیق این پدیده را توجه به مؤلفه‌های شکل‌دهنده هویت آن می‌داند؛ در نتیجه به ارائه فهرستی از مؤلفه‌ها و ویژگی‌های اصلی ادبیات انقلاب اسلامی پرداخته است: در نگاه ترکی، گستره زمانی ادبیات انقلاب اسلامی از اوایل دهه چهل شکل گرفته و تاکنون ادامه داشته است. این ادبیات بر اساس دفاع از هویت و بازگشت به خویشتن در برابر هجوم سیاسی و فکری و فرهنگی استعمار شکل گرفته است. آرمان‌گرا و عدالت‌خواه است. خود را در برابر باورها و آرمان‌های انقلاب و سرنوشت جامعه، مسئول می‌بیند و ادبیاتی به اصطلاح، متعهد است. مردمی است و به باورها و اعتقادات مردم احترام می‌گذارد. نمادگراست. در قالب ادبی خاصی محصور نمانده و از قالب‌های متنوعی برای بیان مفاهیم خویش کمک گرفته است. مضامین اسلامی و قرآنی و اشارات عرفانی در آن بسامد بالایی دارند؛ مضامینی مثل انتظار، موعودگرایی، وحدت اسلامی و شهادت. نگاه باورمندانه دارد. اخلاق‌مدار است. نگاه امیدوارانه‌ای به آینده دارد. از منظر جهانی به واقعیت‌ها می‌نگرد و خود را در قلمرو جغرافیایی خاصی محدود نمی‌کند.
در مقاله دوم کتاب با عنوان «پیشینه ادبیات منظوم انقلاب» به قلم رسول جعفریان، به معرفی اجمالی تعدادی از شاعران برجسته، با تأکید بر شعر نو سیاسی- مذهبی، در محدوده زمانی پانزده سال پیش از انقلاب پرداخته شده است. غلامرضا میرزاجانی (قدسی)، محمدرضا رحمانی (مهرداد اوستا)، محمدحسین بهجتی‌اردکانی (شفق)، طاهره صفارزاده، فضل‌الله صلواتی، نعمت میرزازاده، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، پرویز خرسند، سیدعلی موسوی‌گرمارودی، طه حجازی، علی معلم‌دامغانی، سیدابوالحسن علوی رضوی، جواد محدثی و جواد محقق، چهره‌هایی هستند که در این مقاله از آنها یاد شده است. جعفریان در پایان مقاله خود اشاره‌ای هم به چند مجموعه شعر داشته است: بر مدار صبح اثر عزیزالله زیادی، شهدای محرم به قلم علیرضا میرزامحمد(م. حامد) و از لحظه‌های رفتار تا چوبه‌های رگبار که نام نویسنده یا تدوین‌گر آن مشخص نیست.
«پیشینه نمودهای گفتمانی انقلاب اسلامی در نثر معاصر فارسی (زمینه‌ها و جلوه‌های فرهنگ دینی و بومی در نثر معاصر فارسی پیش از انقلاب اسلامی)» عنوان مقاله سوم کتاب است که حسینعلی قبادی، آن را به رشته تحریر درآورده است. نویسنده بر اساس پژوهشی که به انجام رسانده، این برداشت را داشته که در دوره معاصر، هر اثری که درصدد بازآفرینی، انتقال و بازنمایی پیوندهای متن ادبی معاصر با اندیشه اسلامی یا بن‌مایه‌های اسطوره‌ای، دینی، قرآنی، ادبی، عرفانی، تعلیمی یا مناسبت بیناذهنیت میان آنها باشد، مروج و احیاکننده هویت ایرانی- اسلامی به شمار می‌آید و دربردارنده مؤلفه‌ها یا مظاهر گفتمانی انقلاب اسلامی و زمینه‌های ادبی آن است. قبادی، از سه مؤلفه به عنوان مؤلفه‌های اصلی گفتمان انقلاب اسلامی در حوزه ادبیات، یاد کرده است: - سنت‌گرایی با خاستگاه دینی، بومی، عرفانی و اخلاقی - بازگشت دین به عرصه سیاست و جامعه - روشنفکری دینی. او برای واکاوی این مؤلفه‌ها به مرورِ آثار طیفی از نویسندگان و شخصیت‌ها پرداخته که در آن از سیمین دانشور و جلال آل‌احمد تا علامه طباطبایی و امام خمینی(ره) دیده می‌شوند.
شعر و داستان انقلاب
محمدکاظم کاظمی، نویسنده مقاله دیگر کتاب با عنوان «جریان‌شناسی شعر انقلاب اسلامی» است. کاظمی در مقاله خود در بررسی پیشگامان شعر انقلاب، آنها را در دو دسته کهن‌گرایان و نوسرایان جا داده است. در دسته کهن‌گرایان از حسین ممتحنی (حمید سبزواری) و مهرداد اوستا یاد کرده و در دسته نوپردازها یا نوسرایان به نعمت میرزازاده، طاهره صفارزاده، علی موسوی‌گرمارودی و محسن پزشکیان اشاره کرده است. نویسنده، نصرالله مردانی، علی معلم‌دامغانی، قادر طهماسبی، سیدحسن حسینی، محمدرضا عبدالملکیان، قیصر امین‌پور، سلمان هراتی و سهیل محمودی را از شاعران مطرح نسل انقلاب، چهره‌هایی مثل علیرضا قزوه و احمد عزیزی را از جمله شاعران برجسته دهه هفتاد و محمدسعید میرزایی، گروس عبدالملکیان و علی‌محمد مؤدب را در شمار شاعران دهه هشتاد می‌داند.
مقاله دیگر کتاب با عنوان «انقلاب اسلامی و ادبیات داستانی» به قلم محمدرضا موحدی، چنان‌که از نامش پیداست، به سراغ داستان‌ها رفته است. نویسنده، آثار داستانی پس از انقلاب را بر اساس دهه‌ها این‌طور دسته‌بندی و نام‌گذاری کرده است: - دوره ظهور و شعور، شامل آثار دهه اول انقلاب اسلامی (1367- 1357) – دوره تجربه‌های سازندگی، شامل آثار دهه دوم انقلاب اسلامی (1377- 1367)- دوره بلوغ و ثبوت، شامل آثار دهه سوم انقلاب اسلامی (1387- 1377). در این مقاله در بررسی دهه به دهه آثار داستانی، برخی از شاخص‌ترین این آثار معرفی و چکیده‌ای از تعدادی از آنها ارائه شده است. برای نمونه از آثار دهه نخست، می‌توان به غریبه و اقاقیا (علی‌اصغر شیرزادی)، نغمه در زنجیر و دره جذامیان (میثاق امیرفجر) اشاره کرد. از آثار دهه دوم از بشارت (علی مؤذنی)، ریشه در اعماق و سال‌های بنفش (ابراهیم حسن‌بیگی) و من او (رضا امیرخانی) می‌توان یاد کرد. در میان آثار دهه سوم هم روی ماه خداوند را ببوس (مصطفی مستور)، جاده جنگ (منصور انوری) و رام‌کننده (محمدرضا کاتب) قابل اشاره هستند.
دفاع مقدس
سپیده یگانه در مقاله «جریان‌شناسی شعر جنگ»، این نوع شعر را در دو بخش شعر جنگ و شعر پس از جنگ بررسی کرده است. نویسنده در بخش شعر جنگ، به قول خودش از هفت «زیرنوع» غنایی یاد کرده است که به ترتیب بسامد عبارت‌اند از سوگ‌سرایی، تکریمی (ستایشی)، توصیفی، انتقادی، انگیزشی، عاشقانه و عرفانی. سیر تاریخی جنگ در سال‌های 1359 تا 1367 یکنواخت نبوده و در نتیجه شعر جنگ که متأثر از رویدادهای تاریخی جنگ شکل گرفته، ویژگی‌های یکسانی ندارد؛ بر این اساس، نویسنده با بررسی تاریخ سرایش سروده‌های جنگ، تفاوت‌ها و اوج و فرودهای معناداری در زیرنوع‌ها دیده که حاکی از ارتباط تنگاتنگ شعر با عناصر تاریخی است؛ بر همین مبنا شعر دوران جنگ در این مقاله ذیل دو جریان ارزیابی شده است: الف. جریان شعری سال‌های نخستین جنگ (1363- 1359)؛ عوامل غیرمتنی تأثیرگذار بر این جریان زیر سه عنوان رویدادهای نظامی، پیامدها و حوادث اجتماعی و عوامل فکری، بررسی، ویژگی‌های متنی آن، فهرست و نمونه‌هایی از اشعار مربوط به این جریان آورده شده است. ب. جریان شعری سال‌های واپسین جنگ (1367- 1364)؛ محتوای این بخش هم در کلیات مثل بخش پیشین است. اما اواخر مقاله اختصاص به شعر پس از جنگ دارد که برای آن سه زیرنوع سوگ‌سرایی، توصیفی- تکریمی و انتقادی شمرده شده است.
غلامرضا کافی در مقاله «ویژگی‌های شعر دفاع مقدس» ویژگی‌های صوری شعر دفاع مقدس را شامل ورود واژه‌های جدید، تحول و تنوع قالب‌ها (مثل رواج منظومه‌پردازی، دگردیسی قالب غزل، رویکرد به قالب‌های نو و طلوع و افول رباعی) و نمادگرایی گسترده (مثل نمادهای اسطوره‌ای، تاریخی و مذهبی، انقلابی، بیداری، جهانی و...) برشمرده است. او ویژگی‌های معنایی این نوع شعر را هم رجز و حماسه، مطابقت با تاریخ و بصیرت و زمان‌آگاهی خوانده است.
در مقاله «ادبیات داستانی دفاع مقدس»، محمدرضا موحدی، نویسنده مقاله، ضمن اشاره به دسته‌بندی‌هایی که درباره رویکرد نویسندگان به پدیده دفاع مقدس، ارائه شده، نگاهی اجمالی و دهه به دهه افکنده است به آثار شاخص این جریان، همراه با ارائه چکیده‌ای از آنها.
خاطره‌نویسی، ادبیات کودک و طنز
ناصر نیکوبخت در مقاله «خاطره‌نویسی در ادبیات انقلاب اسلامی» معتقد است که خاطره‌نویسی را اغلب می‌توان در گونه‌های ادبی مثل زندگی‌نامه‌نویسی، ادبیات اعترافی، گزارش‌نویسی، یادداشت روزانه، داستان و... مشاهده کرد. تاریخچه خاطره‌نویسی در ایران پیش از انقلاب، پس از پیروزی انقلاب و دفاع مقدس، همراه با مرور نمونه‌های برجسته این دسته از آثار، از دیگر بخش‌های این مقاله است.
مقاله دیگر کتاب با عنوان «ادبیات کودک و نوجوان انقلاب اسلامی» به قلم عاطفه جمالی است. در این مقاله، اوضاع و احوال ادبیات کودک و نوجوان از پیش از انقلاب اسلامی تا دوره پس از انقلاب بررسی، داستان و شعر کودک و نوجوان انقلاب هر کدام به طور مجزا واکاوی و نشریات تخصصی این قشر از ابتدا تا زمان فعلی مرور شده‌اند. در پایان مقاله هم ارائه نمونه‌هایی از میان شعر و داستان‌های کودک و نوجوان انقلاب، چاشنی کار نویسنده شده است.
علیرضا فولادی به موضوع «طنز در ادبیات انقلاب اسلامی» پرداخته است. در این مقاله پس از ذکر مقدمه‌ای درباره طنز و بیان پیشینه آن از پیش از مشروطه، مروری شده است بر طنزنویسی در دوره پس از انقلاب اسلامی. در نهایت هم از کیومرث صابری‌فومنی، سیدحسن حسینی و ابوالفضل زرویی‌نصرآباد به عنوان نمایندگان طنز انقلاب یاد و ضمن اشاره به پاره‌ای از فعالیت‌هایشان در این زمینه، نمونه‌هایی از قلم‌فرسایی آنها ضمیمه کار شده است.
تئاتر و سینما
صابر امامی در مقاله «ادبیات نمایشی انقلاب اسلامی؛ تئاتر» هم به سیر کلی نمایش در ایران و به‌ویژه دوره پس از انقلاب پرداخته و هم نگاهی به گروه‌های نمایشی با گرایش انقلابی و مذهبی داشته است؛ اما بیش‌ترین حجم مقاله او به بررسی نمایشنامه‌نویسان پس از انقلاب اسلامی اختصاص دارد. نورالله حسین‌خانی، علی‌اکبر رادی، سیدمهدی شجاعی، رضا صابری، سیدحسین فدایی‌حسین، حسین فرخی، نصرالله قادری، داود کیانیان و حسین مختاری، چهره‌هایی هستند که در این بخش به مرور آثارشان پرداخته شده است.
صابر امامی در مقاله‌ای دیگر به سراغ سینما هم رفته است. او در مقاله «ادبیات نمایشی انقلاب اسلامی؛ سینما» ضمن بیان تاریخچه مختصری از سینمای ایران، با ارائه دسته‌بندی‌هایی و با ذکر نمونه، مروری کوتاه بر سینمای پس از انقلاب داشته است. امامی اشاره‌ای هم به ویژگی‌های سینمای انقلاب اسلامی داشته است؛ ویژگی‌هایی مثل دوری از برخی مسائل فرهنگی سینمای پیش از انقلاب و دعوت جامعه و هنر به عفت و تقوا و حرکت در جهت تحلیل انسان و جامعه در سینما، تغییر جایگاه زن از پیش‌خدمت کافه یا عروسکی بی‌اختیار و... به فردی که دوش به دوش مرد به عنوان یک انسان و عضوی از اعضای جامعه ظاهر می‌شود، بسامد بالای استفاده از نابازیگران که در واقعی نشان دادن فیلم‌ها سهم داشته است و استفاده از گویش‌ها و لهجه‌های محلی و نمادها و اسطوره‌های ایران باستان و فرهنگ غنی ایرانی.
ناموران شعر و داستان
غلامرضا کافی در نوشته‌ای با عنوان «برخی از ناموران شعر انقلاب اسلامی» به معرفی شماری از فعال‌ترین شاعران این عرصه پرداخته است. او در این معرفی، هم مروری کوتاه بر زندگی آنها داشته و هم نمونه‌ای از اشعارشان را چاشنی کار خود کرده است. چهره‌هایی که نویسنده به سراغ آنها رفته، از این قرارند: زکریا اخلاقی، حسین اسرافیلی، سیدکریم امیری‌فیروزکوهی، قیصر امین‌پور، ساعد باقری، سیدمحمدحسین بهجت‌تبریزی (شهریار)، پرویز بیگی‌حبیب‌آبادی، محسن پزشکیان، سیدحسن حسینی، فاطمه راکعی، محمدرضا رحمانی (مهرداد اوستا)، محمود شاهرخی، طاهره صفارزاده، محمدرضا عبدالملکیان، احمد عزیزی، علیرضا قزوه، سپیده کاشانی، عبدالجبار کاکایی، عباس کی‌منش (مشفق کاشانی)، محمدجواد محبت، نصرالله مردانی، محمدعلی معلم‌دامغانی، حسین ممتحنی (حمید سبزواری)، سیدعلی موسوی‌گرمارودی، یوسفعلی میرشکاک، محمدرضا نعمتی‌زاده، سیمین‌دخت وحیدی و سلمان هراتی.
آخرین مقاله کتاب با عنوان «برخی از ناموران ادبیات داستانی انقلاب اسلامی» به قلم فریدون اکبری‌شلدره، ساختاری شبیه به مقاله پیشین دارد؛ با این تفاوت که این بار نویسنده به سراغ داستان‌نویسان رفته و هم مروری بر زندگی آنها و هم نگاهی به محتوای آثارشان داشته است. رضا امیرخانی، میثاق امیرفجر، محمدرضا بایرامی، راضیه تجار، ابراهیم حسن‌بیگی، فیروز زنوزی‌جلالی، محمدرضا سرشار، سیدمهدی شجاعی، فریدون عموزاده خلیلی، امیرحسین فردی، مصطفی مستور و علی مؤذنی، داستان‌نویسانی هستند که نویسنده مقاله از آنها یاد کرده است.
پایان‌بخش کتاب 418 صفحه‌ای ادبیات انقلاب اسلامی، فهرست گزیده‌ای از کتاب‌های پژوهشی در زمینه ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به سعی محمدرضا بخشی است. این بخش که می‌تواند راهنمایی برای محققان عرصه‌های مرتبط باشد، در قالب دسته‌های کلیات، شعر، ادبیات داستانی، ادبیات نمایشی، خاطره، طنز و ادبیات کودک و نوجوان تدوین شده است.
تعداد بازدید: 1917
